Дыскамфорт ад культуры

Зыгмунд Фройд

Выдавец: Энцыклапедыкс

Памер: 100с.

Мінск 2001

18.94 МБ

ЗЫГМУНД ФРОЙД Zigmund Freud Das Unbehagen in der Kultur Wien Internationaler psychoanalytischer Verlag 1930 ‘Талерэя Серыя чалавечай думкі Зыгмунд Фройд Дыскамфорт ад культуры Мінск "Энцыклапедыкс” 2001 УДК 159.9 ББК 88 Ф91 Пераклад з нямецкай Яўгена Бяласіна пад рэдакцыяй Зміцера Коласа Фройд 3. Ф 91 Дыскамфорт ад культуры/Пер. з ням. Я.Бя.іасіна.— Мн.: «Энцыклапедыкс», 2001.— 100 с. ISBN 985-6599-26-1 У сваім вядомым творы аўтар разглядае чалевека, як істоту, якая належыць двум нарствам прыродзе й грамадству, якая разрываеіша паміж імі, і яе існаванне ёсць вечны канфлікт. У гэтай кнізе, апроч лібідо, якому аўтар надаваў асноўную ўвагу ў сваіх ранніх працах, у ягоным полі зроку апынаюцца наступствы падаўлення агрэсіўнасці ў выніку культурнага развіцця і разглядаецца феномен “дзіўнай варожасці" да культуры. Адрасуецца студэнтам. выкладчыкам і ўсім. хто цікавіцца псіхалогіяй. сацыялогіяй. філасофіяй. ББК 88 ISBN 985-6599-26-1 ©Пераклад Я. Бяласін. 2001 ©Вокладка. А. Фядорчанка. 2001 ©Макет. «Энцыклапедыкс». 2001 Немагчыма пазбыцца ўражання, што людзі зазвычай усё мераюць няправільнай мерай: яны імкнуцца да ўлады, поспеху і багацця, зайздросцяць тым, хто ўсё гэта мае, а сапраўдныя жыццёвыя каштоўнасці недаацэньваюць. Зрэшты, мяркуючы так агулам, заўжды рызыкуеш выпусціціь з-пад увагі ўсю стракатасць чалавечага свету і духоўнага жыцця. Бо ёсць людзі, якіх не абыходзяць пашанаю іх сучаснікі, хоць іхняя веліч грунтуецца на якасцях і дасягненнях, зусім далёкіх ад мэтаў і ідэалаў натоўпу. Вядома, адразу ўзнікае жаданне дапусціць, што вялікімі іх пры~ знае значная меншасць, тым часам як пераважная большасць нават чуць пра іх нічога не хоча. Але, відаць, і тут не ўсё так проста, калі ўлічыць неадпаведнасць чалавечых словаў і ўчынкаў і размаітую матывацыю людскіх жаданняў. Адзін з такіх выбітных людзей называе сябе ў пісьмах маім сябрам. Я даслаў яму сваю невялікую працу, дзе рэлігія разглядаецца як ілюзія, і ён адказаў, што цалкам згодзен з маёю высновай, але шкадуе, што я не назваў сапраўднай першакрыніцы рэлігійнасці. А такою першакрыніцаю, на яго думку, ёсць вельмі своеасаблівае пачуццё, якое ніколі яго не пакідае, якое ён адзначаў шмат у каго яшчэ і якое ўвогуле, відаць, уласцівае мільёнам. Ен назваў бы яго 'адчуваннем вечнасці ”, адчуваннем пэўнай бязмежнасці, бясконнасці, “акіянічнасці”. Такое пачуццё — рэч, нібьгга, чыста суб’ектыўная, яно не тычыцца непасрэдна веры і не дае ўпэўненасці ў асабістай несмяротнасці, але ж у ім — крыніца той рэлігійнай энергіі, якою сілкуюцца розныя цэрквы і розныя рэлігійныя сістэмы, накіроўваючы яе ў пэўныя каналы, праз якія яна спажываецца. I ўжо на аснове толькі гэтага “акіянічнага пачуц- ця” нібыта можна называць сябе рэлігійным, нават калі ты адхіляеш усякую веру і ўсякую ілюзію. Гэтыя развагі майго шаноўнага сябра, які сам аднойчы ўшанаваў паэтычным словам чары ілюзіі, увялі мяне ў немалы клопат1 . У сабе я не знаходжу гэтага “акіянічнага” пачуцця. Увогуле, пачуцці — нязручны аб’ект пры навуковы.м да іх падыходзе. Можна хіба паспрабаваць апісаць іх фізіялагічныя прыкметы. Там, дзе гэта не атрымліваецца — а “акіянічнае” пачуццё, баюся, таксама не паддаспа даследаванню,— не застаецца нічога іншага, як трымацца за той вобразны змест, які асацыятыўна стасуецца з гэтым пачуццём найлепшым чынам. Калі я правільна зразумеў свайго сябра, дык ён мае на ўвазе тое ж, што і адзін вельмі арыгінальны і дзівакаваты паэт, які так суцяшаў свайго героя “на дарожку” (той збіраўся скончыць жыццё самагубствам): “Са свету гэтага мы выпасці не можам”" . Такім чынам, маецца на ўвазе адчуванне непарушнай лучнасці, еднасці з сусветным цэлым. Прызнаюся, для мяне яно мае, хутчэй, характар разумовага ўсведамлення —■ безумоўна, не без пэўнага спадарожнага яму пачуццёвага фону, але ж ён немінуча прысутнічае і пры любых іншых разумовых актах падобнага маштабу. Асабісты досвед не пераконвае мяне ў першароднасці такога пачуцця. Але гэта яшчэ не падстава, каб я мог аспрэчваць рэальную наяўнасць яго ў іншых. Пытанне толькі ў тым, ці правільна яно вытлумачаецца і ці можа лічыцца за forts et origo3 ўсіх рэлігійных патрэбаў. He магу прапанаваць нічога, што дапамагло б канчаткова вы- 1 Liluli, 1923. Пасля выхаду абодвух кнігаў — “Жыццё Рамакрышны” і “Жыццё Вівекананды ” (1930) — у мяне пя.ма патрэбы хаваць, што памянёны сябар — Рамэн Ралан. 2 Граббэ Д. Хр. Ганібал: “Так, мы не пакінсм свет. Мы ў ім аднойчы’. ’ Аснова і крыніца (заўв. рэ.іактара). рашыць гэтую праблему. Ідэя, быццам чалавек усведамляе сваю прыналежнасць да навакольнага свету праз нейкае непасрэднае, ад пачатку закладзенае пачуццё, гучыць настолькі чужародна, настолькі кепска стасуецца з сістэмай нашае псіхалогіі, што, бадай, варта было б паспрабаваць даследаваць гэтае пачуццё праз псіхааналіз, г.зн. на генетычным узроўні. Тады можна паслужыцца наступнай лагічнаю схемай. У нармальным стане для нас няма нічога больш пэўнага за адчуванне саміх сябе, свайго ўласнага Я. Гэтае Я ўяўляецца нам самастойным, суцэльным, выразна адрозным ад усяго астатняга. Але такая бачнасць — падманлівая: ніякай выразнай унутранай мяжы паміж Я і той падсвядомай душэўнай субстанцыяй, якую мы пазначаем як Яно, няма, і Я служыць ёй усяго толькі фасадам — гэтаму нас навучыў псіхааналіз. які, зрэшты, ўсё яшчэ не змог нам раскрыць шмат якія аспекты ў суадносінах паміж Я і Яно. Аднак прынамсі ў суадносінах з вонкавым светам Я здаецца аддзеленым ад яго дакладнай размежавальнаю лініяй. Толькі ў адным, няхай і незвычайным, але не паталагічным стане, гэтыя суадносіны мяняюцца. На вяршыні кахання мяжа паміж Я і аб’ектам пагрозліва размываецца. Насуперак усяму відавочнаму закаханы лічыць Я і Ты за адзінае цэлае і гатовы паводзіць сябе адпаведным чынам. Тое, што на пэўны час можа быць пераадолена дзякуючы вядомай фізіялагічнай функцыі, можа, вядома, быць і вынікам хваравітых працэсаў. Паталогія знаёміць нас з вялікаю колькасцю станаў, у якіх рыса паміж Я і вонкавым светам робіцца ненадзейнаю альбо мяжа праводзіцца не там. Гэта, напрыклад, выпадкі, калі часткі нашага ўласнага цела ці нават нашага душэўнага жыцця — нашыя ўспрыманні, думкі, пачуцці — здаюцца нам нібыта чужымі, не прыналежнымі нашаму Я. Ці іншыя выпадкі, калі ў вонкавы свет пераносіцца нешта спароджанае ці відавочна прыналежнае нашаму Я. Такім чынам, пачуццё Я таксама можа быць пашкоджаным, а межы Я — няўстойлівымі. Далейшыя развагі паказваюць: пачуццё Я дарослага чалавека не магло быць такім ад самага пачатку. Яно павінна было прайсці пэўнае развіццё, і хоць у рацыянальным плане такое развіццё недаказальнае, затое яго можна рэканструяваць з даволі вялікаю верагоднасцю4. Немаўля яшчэ не адрознівае свайго Я ад вонкавага свету як крыніцы адчуванняў, якія ён атрымлівае. Яно паступова гэтаму вучыцца, рэагуючы на розныя раздражняльнікі. Вельмі моцнае ўражанне ў яго павінна выклікаць тое, што некаторыя крыніцы раздажнення, у якіх яно пазней пазнае органы свайго цела, могуць пасылаць яму сігналы ўвесь час, тады як іншыя крыніцы час ад часу знікаюць (самая прывабная з іх — мацярынскія грудзі) і вярнуць іх можна толькі праз патрабавальны плач. Такім чынам уласнаму Я ўпершыню супрацьпастаўляецца нейкі аб’ект, які знаходзіцца дзесьці '“звонку” і які можна прымусіць з’явіцца толькі ў выніку пэўнага дзеяння. Яшчэ адным чыннікам, які абумоўлівае выдзяленне Я з масы адчуванняў, а тым самым і прызнанне пэўнай “вонкавасці навакольнага свету, з яўляюцца частыя, размаітыя і няўхільныя адчуванні болю і незадавальнення. Суцішыць іх і прадухіліць імкнецца непадзельна пануючы ў псіхіцы прынцып задавальнення. Так узнікае тэндэнцыя адмежаваць Я ад усяго, што можа стацца крыніцаю незадавальнення, у выніку чаго ўсё гэта выносіцца вонкі, а Я паўстае як пэўная інстанцыя чыстага задавальнення, якому супрацьстаіць чужы, пагрозлівы свет. Межы гэтага прымітыўнага Я чыстага задавальнення паступова карэктуюцца пад уплывам досведу. Шмат таго, што прыносіць задавальненне і з чым не хацелася б разлучацца, належыць усё ж такі не Я, а “аб’екту”, і наадварот, шмат 4 Гл. шматлікія працы пра развіццё Я і пачуццё Я, пачынаючы з “Этапаў развіцця пачуцця рэальнасці” Фэрэнцы (1913) і аж да артыкулаў П. Фэдэрна (1926, 1927 і пазней). якія непрыемныя адчуванні, якія хацелася б выкінуць па-за межы Я, аказваюцца ад гэтага Я неаддзельнымі і маюць унутранае паходжанне. Мэтанакіраваная дзейнасць органаў пачуццяў і адмысловыя разумовыя намаганні вучаць чалавека методыцы адрознення ўнутранага, якое належыць Я, ад вонкавага, якое прыўлашчваецца з навакольнага свету. Тым самым робіцца першы крок да сцвярджэння прынцыпу рэальнасці, які будзе кіраваць усім далейшым развіццём чалавека. 1 акое адрозніванне, безумоўна, служыць і практычным мэтам — абароне ад непрыемных адчуванняў, як ужо спазнаных, так і новых, што пагражаюць у будучыні. Гое, што дзеля абароны ад пэўных крыніцаў дыскамфорту ўнутры сабе Я ўжывае тыя самыя метады, якімі карыстаецца дзеля пераадолення вонкавых непрыемнасцяў, можа запачаткоўваць пазней сур’ёзныя псіхічныя паталогіі. 1 ак Я адмяжоўваецца ад навакольнага свету. Дакладней сказаць, напачатку Я ўключае ў сябе ўсё, а ўжо потым аддзяляе ад сябе вонкавы свет. Такім чынам, нашае сённяшняе пачуцпё Я — гэта ўсяго толькі скукожаная рэшта нейкага шырэйшага, нават усеахопнага пачуцця, якое адпавядала мацнейшай еднасці Я з вонкавым светам. Калі мы дапусцім, што гэтае першаснае пачуццё Я ў той альбо іншай меры захавалася ў душэўным жыцці вялікай колькасці людзей, дык яго можна ўявіць у выглядзе пэўнага апанентнага спадарожніка таго вузейшага і выразней акрэсленага пачуцця Я, якое выкшталтоўваецца ў сталым узросце. f этым і абумоўліваецца адчуванне бязмежнасці і лучнасці з сусветным цэлым, якое мой сябар называе “акіянічным” пачуццём. Але ці маем мы права дапусціць, што побач з пазнейіпым выжыла й першаснае, з якога гэтае пазнейшае выйшла? Несумненна, ні ў сферы душэўнага жыцця, ні ў якой іншай пічога падобнага не павінна выклікаць непрыняцця. Мы, напрыклад, усе трымаемся думкі, што ў жывёльным свеце высока- развітыя віды паходзяць з нізкаразвітых. Але мы дагэтуль знаходзім сярод існуючых і прасцейшыя формы жыцця. I іганцкія яшчары вымерлі, саступіўшы месца сысунам, але адзін прадстаўнік гэтага віду, кракадзіл, па-ранейшаму жыве з намі й сёння.Такая аналогія можа здацца занадта прыблізнай, дый яна кульгае яшчэ і з тае прычыны, што ніжэйшыя формы часцей за ўсё не з’яўляюцца непасрэднымі папярэднікамі сённяшніх болей высокаразвітых. Прамежкавыя звёны вымерлі і вядомыя нам, як правіла, толькі дзякуючы рэканструкцыі. У сферы ж душэўнага жыцця, наадварот, захаванне прыхіітыўнага побач з узніклым з яго новым і ператвораным — з’ява настолькі частая, што гэта нават залішне пацвярджаць прыкладамі. Большаю часткай гэта вынік шматканальнасці развіцця. Пэўная частка матываванасці, інстынкту застаецца нязмененаю, а другая развіваецца далей.