Дыскамфорт ад культуры
Зыгмунд Фройд
Выдавец: Энцыклапедыкс
Памер: 100с.
Мінск 2001
Тут мы ўжо падыходзім да больш агульнай праблемы — праблемы захавання ў сферы псіхікі. Яна яшчэ практычна не распрацаваная, але вызначаецца такою прывабнасцю й значнасцю, што мы, нават не маючы на тое досыць пільнай патрэбы, усё ж прысвяцім ёй трошкі ўвагі. 3 таго часу, як намі была адоленая аблуда, быццам наша звычайнае забыванне ёсць разбурэнне ланцужка памяці, ці то — праява знішчэння, мы ўжо схіляемся да іншага меркавання, згодна з якім у душэўным жыцці нішто, што аднойчы паўстала, ніколі ўжо не знікае, што ўсё нейкім чынам захоўваецца і пры належных умовах, напрыклад, пры глыбокай рэгрэсіі, зноў можа быць увідавочнена. Паспрабуем праілюстраваць змест гэтай думкі прыкладам з іншай сферы. У якасці такой ілюстрацыі возьмем, скажам, развіццё Вечнага горада’. Гісторыкі вучаць нас, што найстаражытнейшы Рым быў Roma quadrata —
' Паводле Кэмбрыджскай старажытнай гісторыі, т. 7, 1928. “Заснаванне Рыма” Х'ю Ласта.
загароджанае плотам селішча на пагорку Палацін. Потым была фаза Сэптымонтыя (Семігор я), аб’яднання селішчаў на асобных пагорках, з якіх нарэшце ўзнік горад, што спачатку ўмяшчаўся ў межы, абведзеныя мурам Сэрвія Тулія, а потым, пасля ўсіх перабудоваў рэспубліканскага і раннеімперскага часу,— у межы, акрэсленыя мурамі, якія ўзвёў імператар Аўрэліян. He прасочваючы далейшую гісторыю горада, спытаемся ў сябе, што ад гэтых пачатковых стадыяў зможа знайсці ў Рыме яго сённяшні наведнік, нават калі яго забяспечыць самымі дасканалымі гістарычнымі і тапаграфічнымі ведамі. Аўрэліянавы муры, за выключэннем некалькіх праломаў, ён знойдэе амаль непарушанымі. Дзе-нідзе ён зможа ўбачыць і фрагменты Сэрвіева мура, якія ўбачылі дзённае святло дзякуючы раскопкам. Маючы дастатковыя веды — большыя, чым у сённяшняй археалогіі,ён мог бы, напэўна, акрэсліць лінію гэтага мура і па ўсім перыметры, узнавіўшы абрыс Roma quadrata. Але ад будынкаў, якія некалі эапаўнялі рамкі гэтага старога горада, ён не знойдзе нічога ці толькі нязначныя рэшткі — будынкаў няма. Найбольшае, што яму дазволяць адмысловыя веды па рымскай гісторыі перыяду Рэспублікі,гэта вызначыць, дзе стаялі тагачасныя храмы і грамадскія будынкі. Цяпер на іх месцы руіны, дый нават не саміх тых будынкаў, а іх копіяў, адбудаваных пасля пажараў і разбурэнняў у пазнейшыя часы. Наўрад ці трэба дадаткова нагадваць, што ўсе гэтыя рэшткі старажытнага Рыма існуюць у выглядзе ўкрапінаў у хаосе вялікага горада, які ўзнік за апошнія стагоддзі, пачынаючы з эпохі Рэнесансу. Вядома, шматлікія старажытнасці яшчэ схаваныя ў гарадской глебе ці пад сучаснымі будынкамі. Гэта і ёсць спосаб захавання мінуўшчыны ў гарадах з доўгай гісторыяй накшталт Рыма.
А цяпер дадзім волю фантазіі і дапусцім, што Рым — не месца, дзе жывуць людзі, а надзеленая псіхікай фізічная істота з такой самай доўгай і багатай мінуўшчынай. Мінуўшчынай, у якой
нічога, што аднойчы паўстала, не знікла і побач з апошняю стадыяй развіцця суіснуюць і ўсе папярэднія. Для Рыма гэта азначала б, што на Палаціне па-ранейшаму ўзвышаюцца імператарскі палац і Septizonium Сэптымія Сэвэра, што зубцы палаца Анёла аздабляюць усё тыя ж чароўныя етатуі, што стаялі на іх да аблогі горада готамі, і г.д. Больш за тое, на месцы Кафарэліева палаца, які пры гэтым не трэба было б разбураць, стаяў бы адначасова і храм Юпітэра Капіталійскага, прычым не толькі ў сваім апошнім выглядзе, у якім яго бачылі рымляне за імперскім часам, але і ў першапачатковым, калі ён меў яшчэ этрускія формы і быў аздоблены тэракотавымі антыфіксамі. Там, дзе цяпер стаіць Калізей, мы маглі б чаравацца нэронавым Domus aurea; на плошчы Пантэона знайшлі б не толькі сённяшні Пантэон, якім нам пакінуў яго Адрыян, але і — на тым самым месцы — колішні будынак Агрыппы; на агульным падмурку стаялі б і царква Maria sopra Minerva, і старажытны храм, замест якога яна была збудаваная. Пры гэтым назіральніку, каб убачыць тую ці іншую будову, досыць было б проста памяняць ракурс ці вугал агляду.
Вядома, развіваць гэтую фантазію далей няма сэнсу — яна прывяла б да чаго-небудзь ужо зусім неверагоднага, да абсурду. Калі мы хочам убачыць паслядоўнасць гістарычных зменаў у прасторы, мы можам зрабіць гэта толькі пры іх суседнім прасторавым размяшчэнні, бо адна і тая ж прастора не можа быць запоўненая двойчы. I таму зробленая намі спроба можа выглядаць як пустая гульня, хоць, зрэшты, ёй ёсць адно апраўданне: яна паказвае, як цяжка праілюстраваць асаблівасці душэўнага жыцця з дапамогаю наглядных вобразаў.
Аднак тут трэба ўнесці яснасць яшчэ па адным пункце. Можа ўзнікнуць пытанне: чаму дзеля параўнання з мінулым душы мы абралі менавіта мінуўшчыну горада? Бо гіпотэза пра захаванне ўсяго, што мінула, і ў душэўным жыцці мае сілу толькі пры ўмове,
што здаровымі захаваліся самі органы псіхікі, што іх структура не была пашкоджаная ў выніку траўмы альбо запалення. А разбуральных уплываў, якія можна было б паставіць упоравень са згаданымі прычынамі хваробы, заўсёды нямала ў гісторыі ўсякага горада, нават калі яго гісторыя была менш бурлівая за гісторыю Рыма і нават калі ён, як Лондан, амаль не зведаў варожых нападаў. Самая мірная гарадская гісторыя суправаджаецца разбурэннем і заменай будынкаў, і ўжо з гэтай прычыны горад ад пачатку непрыдатны для параўнання з адушаўлёным арганізмам.
Мы вымушаныя прыняць гэты пункт пад увагу і, адмовіўшыся ад занадта ўжо вялікіх кантрастаў, звярнуцца да больш блізкага аб екта параўнання, якім ёсць цела жывёлы ці чалавека. Але мы і тут сутыкаемся з нечым падобным. Раннія стадыі развіцця ніяк не захаваліся, яны расгіусціліся ў пазнейшых, даўшы для іх будаўнічы матэрыял. У целе дарослага немагчыма знайсці слядоў эмбрыёна, валлёвая залоза, што была ў дзіцяці, пасля дасягнення палавой спеласці замянілася злучальнаю тканкай, але самой яе ўжо няма; у трубчастых костках дарослага можна ўявіць абрысы костак дзіцяці, але як такія яны ўжо зніклі,яны расцягнуліся, патаўсцелі, пакуль нарэшце не набылі цяперашняй формы. Усё зводзіцца да таго, што захаванне побач з канчатковаю і ўсіх пагіярэдніх стадыяў магчымае толькі ў сферы душэўнага, але мы не можам наглядна сабе гэта ўявіць.
Магчыма, мы заходзім у гэтых сваіх дапушчэннях занадта далёка. Магчыма, нам варта было б задаволіцца меншым і дапусціць, што мінулае можа захоўваецца ў душэўным жыцці, што яно не абавязкова разбураецца. Ва ўсякім выпадку, цалкам магчыма, што і ў псіхічнай сферы нешта са старога — як правіла альбо як выключэнне — настолькі заціраецца ці паглынаецца, што яго ўжо ніякім чынам нельга ні аднавіць, ані ажывіць, альбо што захаванне ўвогуле звязанае з пэўнымі спрыяльнымі ўмовамі.
Гэта магчыма, але мы пра гэта не ведаем. Таму мы можам цвёрда трымацца таго, што захаванне мінулага ў душэўным жыцці ёсць хутчэй правіла, чым выпадковае выключэнне.
Калі ж мы гатовыя прызнаць, што ў вялікай колькасці людзей існуе пэўнае “акіянічнае” пачуццё, і калі мы схільныя выводзіць яго з ранняй стадыі пачуцця Я, дык паўстае пытанне: ці можна — і калі можна, дык у якой меры — разглядаць гэтае пачуццё як крыніцу рэлігійных патрэбаў.
Мне гэта не здаецца мусовым. Пачуццё можа быць крыніцай энергіі толькі тады, калі яно само — праява моцнай патрэбы. На маю думку, рэлігійныя патрэбы бясспрэчна паходзяць з дзіцячай бездапаможнасці і выкліканай ёю тугі па бацьку, прычым гэтае пачуццё не проста ідзе з дзяцінства, але і пазней падсілкоўваецца страхам перад усемагутнасцю лёсу. Я не ведаю, якую патрэбу ў дзяцінстве можна параўнаць па яе моцы з патрэбаю ў бацькоўскай абароне. А значыць, роля акіянічнага пачуцця адыходзіць з пярэдняга плану — яно магло б хіба што спрыяць аднаўленню бязмежнага нарцысізму. Мы здольныя дакладна прасачыць паходжанне рэлігійных уяўленняў аж да пачуцпя дзіцячай бездапаможнасці. За ім можа быць і што-небудзь яшчэ, але пакуль яно схаванае ад нас туманам. Я магу дапусціць, што пазней акіянічнае пачуццё атрымала-такі выхад на рэлігію. Бо адзінства з усім існым, якое складае яго ідэйны змест, якраз і ёсць — першая спроба рэлігійнага суцяшэння як яшчэ адзін спосаб адмаўлення той небяспекі, якая пагражае Я з боку навакольнага свету. Хоць зноў-такі прызнаюся, мне вельмі цяжка апераваць гэтымі амаль няўлоўнымі велічынямі. Другі мой сябар, якога неспатольная прага да ведаў змусіла на самыя незвычайныя эксперыменты і ўрэшце зрабіла ці не ўсёведным, запэўніваў, што практыка ёгі — праз адключэнне ад знешняга свету, канцэнтрацыю ўвагі на функцыях арганізма, адмысловую методыку дыхання — сапраўды дазваляе
абудзіць новыя адчуванні і пачуццё ўсеагульнасці, якія, на яго погляд, ёсць нішто іншае, як зварот да вельмі старых станаў душэўнага жыцця, ужо даўно пахаваных пад пазнейшымі напластаваннямі. У іх ён бачыць, так бы мовіць, фізіялагічнае абгрунтаванне шмат якіх прамудрасцяў містыкі. Тут нібыта недалёка да некаторых цёмных мадыфікацыяў душэўнага жыцця, такіх, як транс і экстаз. Але мне не церпіцца сказаць словамі Шылераўскага ныральшчыка:
“Хай радуецца, хто дыхае ў ружовым святле!”
II
У маёй працы “Будучыня адной ілюзіі” гаворка ішла не так пра найглыбейшыя крыніцы рэлігійнага пачуцця, як пра тое, што звычайны чалавек разумее пад рэлігіяй,— пра сістэму дактрынаў і абяцанняў, якая, з аднаго боку, тлумачыць яму з вартаю зайздрасці паўнатой таямніцу гэтага свету, а з другога — запэўнівае, што клапатлівая вышэйшая сіла апякуецца ягоным жыццём і кампенсуе магчымыя нягоды ў патойбаковым жыцці. Гэтую найвышэйшую сілу звычайны чалавек не можа ўявіць сабе іначай, як у асобе надзвычай узвялічанага бацькі. Толькі ён здольны ведаць патрэбы дзяцей чалавечых, а яны могуць улітасцівіць яго сваі.мі просьбамі і ўлагодзіць знакамі раскаяння. Усё гэта настолькі інфантыльна, настолькі далёка ад рэчаіснасці, што прыхільніку гуманістычных перакананняў балюча ад адной ужо думкі, што пераважная большасць смяротных так ніколі й не ўздымецца над такім разуменнем жыцця. Але яшчэ ганебней выглядае той факт, што вялікая колькасць нашых сучаснікаў, якія мусілі б усведамляць, што такую рэлігію нельга захоўваць, тым не менш пункт за пунктам спрабуе яе абараніць у жалю вартых ар’ергардных баях. Так і хочацца пранікнуць у шэрагі вернікаў, каб нагадаць філосафам, якія спадзяюцца ўратаваць Бога гэтай рэлігіі, замяніўшы яго нейкім безаблічным, цьмяна абстрактным прынцыпам, аб папярэджанні: “He згадвай марна імя Госпада Бога твайго!” А калі сёй-той з вялікіх мысляроў мінулага і рабіў гэта, дык на іх тут спасылацца не варта. Вядома, чаму яны мусілі так рабіць.
КНІГІ ОНЛАЙН
