Дзе ўзяць крыху шчасця
Давід Шульман
Выдавец: Радыёла-плюс
Памер: 296с.
Мінск 2005
Мулік сам развозіць на падводзе свае напоі ў чайную, у сельпо, у краму пры сплаўканторы. Часам ён развозіць і хлеб.
Мы хлеб амаль не купляем. Бабуля сама пячэ яго раз на тыдзень, і ён заўсёды свежы. У такія дні я прачынаюся, бо мой нос казыча пах свежага хлеба, які запоўніў усю хату. Бабуля дастае з печкі формы з ужо спечаным хлебам, выкладае яго на чыстыя ручнікі, потым, калі ён астыне, закручвае ў гэтыя ж ручнікі. I хлеб захоўваецца доўга. Наогул бабуля ўсё гатуе вельмі смачна. Калі я ем, янаўсміхаецца, задаволеная, што мяне не трэба доўга ўгаворваць. Часам яны з дзядулем, рана-рана, сыходзяць у лес па грыбы. Бабуля іх выглядае і дае дзядулю каманду, куды нахіліцца. Бо ў бабулі зрок лепшы. Яны ўжо вяртаюцца, а я толькі ўстаю, «прас-
паўшы ўсё на свеце», як часам кажа мая матуля. У гэты дзень бабуля гатуе тушаную бульбу з лісічкамі. «О, дос із а майхл!» — «Смаката!» — кажа мой тата. «А майхл!» — кажу я, пакідаючы пустую талерку. —Аданк, дзякуй!» У хаце ўсе гутараць на ідыш, толькі часам са мной па-руску. Таму я разумею ідыш і нават часам гавару на ім.
Седзячы на плоце, можна шмат што пабачыць. Што, напрыклад, ляжыць у кузаве сяльпоўскага «газіка», апрача грузчыка Федзі. I нават каго адвозіць у райцэнтр рэйсавы аўтобус. А яшчэ, калі вецер прадзьмувае і ўляпляе сукенку нашай суседкі Марылі. Ёй дваццаць два гады, і яна бухгалтарка ў сяльпо.
— Ну, прывітанне, — кажа Марыля і цягне сваю вузкую руку з доўгімі пальцамі мне на плот. За рукой цягнецца сукенка, і я, працягваючы руку ёй насустрач, гляджу на ногі, што вырастаюць з-пад сукенкі... Марыля смяецца і кажа, што я добры, правільны хлопчык. Мне толькі трэба падрасці. Яна сыходзіць, а я гляджу ўслед. Вецер абляпіў яе ззаду...
Я злажу з плота. Бо сабраўся ісці на абед і ўсе ўжо селі за стол.
Я прачнуўся яшчэ давідна, прахапіўся раптоўна, без невыразнага пераходу ад сну да явы. Выйшаў на двор, як кажа дзядуля, «па патрэбе». Певень цягне галаву ўгору і кідае ў неба трыумфальныя гукі. У бабулі дзесяць курэй і адзін певень. I штодня свежыя яйкі. А яшчэ з градаў морква, агурочкі, цыбулька, клубніцы, гарох пад плотам, восем яблынь, дзве грушы, дзве слівы, кусты смародзіны... I кветкі, шмат кветак уздоўж дарожкі ад брамкі да самага ганка.
Вось і сонца. Са светла-ружовага яно робіцца ружова-залатым. Зямля і дрэвы за ноч пакупаліся ў pace і цяпер прыбіраюцца ў ранішнюю вопратку.
Мы хутка паснедалі, узялі дзве сякеры, пілу, цвікі і вясло. Паплывем на лодцы на другі бок ракі. Ужо і дзядзька Меір каля брамкі. Ён таксама з намі.
Спачатку вяслуе дзед, потым тата. Па рацэ плывем уніз па цячэнні хвілін трыццаць. I выходзім на бераг. Дзядуля выцягвае лодку з вады, прывязвае да дрэва. Цяпер наперадзе ідзе дзядзька Меір. У яго шчупачыны твар: нос і зубастыя сківіцы высунуты наперад. Але ён, як кажа тата, добры чалавек, начытаны і пісьменны. Мы ідзем праз лес да таго месца, дзе ў вайну расстрэльвалі мясцовых яўрэяў. Дзядуля кажа, што раней, да вайны, абодва берагі злучаў мост і яўрэяў гналі ў гета па мосце. А Мейер кажа, што два сыны Рохі-Мендлс саскочылі ў ваду. Адзін з іх уратаваўся і пайшоў у партызаны. Пра яго нават у кнізе пра партызанаў пісалі. Мой дзядуля і дзядзька Меір усё гэта ведаюць з расказаў суседзяў, бо яны паспелі з сем’ямі з’ехаць у эвакуацыю.
Мы ішлі доўга. Лес ужо цалкам прачнуўся і высах пасля ночы, пахла мохам і хвояй. Меір спыніўся і сказаў: «Тут». Злева, між дрэваў і густога хмызняку, стаяў узгорак, доўгі і шырокі. Расліннасць на ім выразна адрознівалася ад таго, што расло вакол. На ўзгорку цвілі высокія фіялетавыя кветкі. Гэта прырода так адзначыла месца трагедыі. Другіх адзнак не было. Мы пастаялі і памаўчалі. Потым тата памаліўся, і мы ў канцы сказалі: «Омен!»
Дзядуля і тата сякерамі пачалі высякаць хмызняк і тонкія дрэўцы. Дзядзька Меір стаяў убаку і моўчкі назіраў. Ён жа былы бухгалтар, у яго рукі для такой працы растуць не так, як патрэбна. Ды і хворы ён.
Узгорак цяпер бачны нават метраў за сто. 3 высечаных дрэў дзядуля, ачышчаючы кару, рабіў «штангі», гэта значыць жэрдкі. А мы з татам распілоўваем дрэва на слупкі. Гадзіны праз дзве абгарадзілі ўзгорак. Меір дастаў з торбы фанерку, на якой чорнай фарбай было напісана: «Тут, у гета, былі забіты яўрэі мяс-
тэчка. Вечная ім памяць!» Дзядуля прыбіўфанеркуда высокага слупка, які мы потым укапалі.
Дахаты мы вяртаемся моўчкі. Бабуля ўжо чакае нас. Яна гладзіць дзядулю па спіне і дастае графін. Ежа на стале. Выпілі па першай, і нават дзядзька Меір. Дзядуля не закусвае. Ён трэ вочы, але плакаць сабе не дазваляе. Бабуля кажа, што дзядуля ўсё носіць унутры, нічога не паказвае. I таму ўсім здаецца, што цяжка яго чым-небудзь расхваляваць. Мы ж ведаем, што там, у гета, два яго браты з сем’ямі і сястра...
Меір ужо пайшоў, а тата з дзядулем выпіваюць яшчэ, потым кладуцца спаць. Дзядуля кладзецца на кушэтцы ў кухні, a тата ідзе ў пакой.
I вось ужо канчаецца дзень. Сонца хіліцца да захаду, але неба будзе яшчэ доўга ззяць. Прыйдуць прыцемкі, а потым — кароткая чэрвеньская ноч. Сціхне мястэчка, і сабакі супакояцца.
Уначы мы праводзім тату. Зноў з шыпеннем, раскідаючы хвалі, параход адчальвае ад прыстані. Мы з дзядулем уздымаемся пад гару, у мястэчка, дзе на другім канцы вуліцы свеціцца акенца нашай хаты. На небе ззяюць яшчэ не стомленыя зоры, а з ракі гучаць кароткія крыкі буксіраў. Наперадзе ў мяне яшчэ палова лета з яго бясконцымі днямі, з бабуляй Лібай і дзядулем Маісеем. А яшчэ з маім дзядзькам Давідам, які жыве no634, у завулку. А пра дзядзьку Саламона, які загінуў на фронце, мне раскажа бабуля, выціраючы канцом хустачкі свае мокрыя ад гора вочы. Дзядуля, пачуўшы пачатак расповяду, махне рукой і пойдзе на двор. Ён жа ўсе турботы носіць у сабе.
Маісей, Давід, Саламон... Mae продкі з мястэчка.
ДЗЯДЗЬКА
Лета, цяпло, ліпеньская спёка. Па старых дарогах, зрэзаных застылымі каляінамі — слядамі чужога жыцця, — цягнецца няспешна павозка. У ёй на скрыні, замкнутай на замок і накрытай старой зашмальцаванай коўдрай, сядзіць чалавек. За ім, на возе, ляжаць мяхі з анучамі, касцямі, жалезам.
Дарога ўпаўзае ў лес. Ён поўны кветак і пахаў. А вось і Беляковы хутар. Ад яго праз Залачовае поле да мястэчка ўсяго нічога, гадзінка дарогі. Можна і паспаць. Кабылка шлях ведае, сама давязе дахаты.
Здрыгануўся якраз на раздарожжы. Налева вяла дарога ў райцэнтр, а направа — у мястэчка. Ехалі ўздоўж хат з бліскучымі ад перадвечаровага сонца вокнамі. Прыпыніліся каля хаты, што насупраць сквера, абгароджанага плотам, з помнікам вызваліцелям пасярэдзіне.
Фурман саскочыў са сваёй скрыні-сядзення, прывязаў каня да дрэва і, прыстасоўваючыся пасля застойнага сядзення зноўку да зямлі, пабоўтаў адной нагой, потым другой і зайшоў у напаўадчыненую брамку.
...Калі з’явіўся мой дзядзька, мы сядзелі ў двары за сталом утраіх — бабуля, дзядуля і я, — пілі гарбату з хатнімі сухарамі.
Мы звычайна прыплываем на параходзе ўночы, а ранкам дзядзька ўжо заходзіць да бабулі і радуецца нашаму прыезду. А сёння ён з’явіўся пад вечар: «быў у камандзіроўцы».
У дзядзькі ёсць конь, службовы. Бо ён працуе ў нарыхтоўчай канторы, збірае па вёсках другасную сыравіну, а калі прасцей — «рэшткі жыццядзейнасці чалавека». Так кажа мой дзядзька. Разлічваецца ён са здатчыкамі крышкамі для кансервавання, дзіцячымі надзіманымі шарыкамі, свістулькамі, ніткамі, іголкамі, навалачкамі і іншымі разнастайнымі дробязямі, на якія ў сельпоўскіх крамах дэфіцыт.
Аднойчы, ужо за вёскай, з крыкам: «Давід, пачакай, сляпая іголка!» яго дагнала Анюта, яшчэ не старая баба з Далгінава. Аказалася, што іголка была без вушка, бракаваная. Дзядзька любіў расказваць пра гэтую «сляпую іголку».
— Ну, здароў, пляменнік. Падрос ты, зноўку падрос. Гэта добра. Прыехалі ўночы? А тата дзе твой? Пайшоў да Меіра? He, матуля, — гэта ён да бабулі, — я есці цяпер не буду. Вось закачуся дахаты і праз гадзінку вярнуся. Ну, бывай.
I ён пайшоў са двара. Я следам за ім, гляджу, як адвязаў ён сваю кабылку, узяў лейцы ў рукі і пашураваў дахаты. Ён жыве непадалёк, у завулку за сельпоўскай крамай, праз два дамы ад свайго цесця. Эле дэр Зубац — вядомая ў мястэчку асоба. Наогул ягонае прозвішча Мельцын, але ў Эле ўсе зубы ўстаўныя, вялікія, як у дзядзькавай кабылы. Таму ён Зубац. Яму за семдзесят год, але здаровы Эле дэр Зубац, як бык. Таму што часам п’е кроў, каровіну, і ад свіной не адмаўляецца. I яшчэ ён «ходзіць па бабах». Раней таксама, як і мой дзядзька, працаваўу нарыхтоўчай канторы. Людзі кажуць, што Зубац вельмі багаты: у яго ёсць залатыя царскія чырвонцы. Купіў сваім дочкам у горадзе дамы — і ўсё ў дом. А вось дзядзьку майму, здаецца, нічога не дасталося. Таму што сваю хату ён будаваў разам з дзядулем.
3 дзядзькавага двара адкрываецца цудоўны краявід на раку, па якой мы прыплылі на параходзе. Праз заднюю брамку можна спусціцца да самай ракі, метраў дваццаць з горкі.
Дзядуля крыху крыўдуе на Зубаца. Калі мы часам завітваем да сватоў, то сядзім там нядоўга. Таму што Эле дэр Зубац робіць выгляд, што ён моцна заняты. Ну, чым можа быць заняты здаровы пенсіянер Зубац? Дровы нарыхтаваныя, хатай займаецца яго Бейлька, якая ўвесь час ные, а калі што буйное трэба зрабіць, дык наймаюць людзей. Гэта мой дзядуля ўсё робіць сам. I дровы прывозіць, пілуе і коле, і кару нарыхтоўвае ў пару, здае потым на бандарню. I ўсё астатняе, усё сам... Добра, нам жа ад Зубаца нічога не патрэбна. Мы проста, па-сваяцку.
Майму дзядзьку сорак. Ён высокі, сухі і касцісты. Хоць і працуе на кабылцы, але рукі ў яго залатыя. Так кажа мая матуля. Здольны мужык, усё ўмее. А яшчэ ён музыка, самавук. Вось і цяпер прынёс гітару і балалайку. Сядзіць у белай кашулі, цёмных штанах, у кепцы на галаве. Побач з маім татам, размаўляюць.
А бабуля носіць на стол, і дзядуля таксама заняты. Наразае хлеб, агуркі, каўбасу, выстаўляе гранёныя шкляначкі-стограмоўкі, разлівае, адбіўшы ножыкам сургуч з горлышка пляшкі, «Маскоўскую».
Пакуль мы выпіваем і ядзім, бабуля сядзіць убаку на краі кушэткі і выцірае вочы куточкам хусткі, якая накрывае галаву і завязана пад падбароддзем. Яна шкадуе дзядзьку. Таму што той доўга не бывае ў хаце, стамляецца і харчуецца нерэгулярна. Спіць у чужых хатах, часам чорт ведае на чым, а ўлетку — проста на вольным паветры. I ён заўжды ў дарозе, між неба, палёў і лясоў, што змяняюцца па порах года. Возік ці санкі, разумная кабылка, часам выпадковы спадарожнік. I хто ведае, што ў таго ў галаве. Розныя выпадкі бываюць. А ўзімку... Марозы, мяцеліцы, праз іх цягнуцца яго санкі, і ён зусім адзінадзінокі, у кажуху і валенках, між белай прасторы. Ён і яго кабылка.
КНІГІ ОНЛАЙН
