Дзве душы; Панская сучка; Вясна; Рускі; Вязьмо
Максім Гарэцкі, Міхась Зарэцкі
Выдавец: Юнацтва
Памер: 430с.
Мінск 1992
Пасля некалькіх хвілін прыкрага для ўсіх чакання
яна захрыпела і, душачыся, лыкнула ўліты ёй у самае горла спірытус.
Узвалілі яе на розвальні, прыкрылі паверх кажуха дзяругаю. Паважны і хмуры Яська павёз яе дамоў.
V
— Вечны спакой!
Магнат Вішнявецкі ізноў уз’явіўся ў варшаўскіх салонах, асабліва цікавы і, як казалі далікатныя пані і паненкі, «невыслоўна адухоўлены» пасля самоты ў сваіх беларускіх пушчах. Усе ведалі, што славутая Лэдзі, якою вабіўся кароль Прусаў на пышных ловах у Панятоўскага, без пары загінула. Граф Пшаздзецкі пазычаў у князя грошы і не ў меру вёрз лухту аб яго новых поглядах, памеўшых поўную незадачу пры першым датыканні з кансерватызмам хлопаў.
Гутарка аб гаротнай Лэдзі зрабілася моднаю ў арыстакратычных салонах.
А маладзенькая жартаўлівая баранеса ФальцФэйн гарэзліва пяяла засмучонаму князю на жалоснасмяхотную мелодыю:
Гаў-гаў-гаў, сучачка!
Гаў-гаў-гаў, цюцечка!
Вечны спакой!
Без пары згінула,
Дзетак пакінула, Вечны спакой! Ой, лэдзінятачкі, Дробны шчанятачкі, Вечны спакой!..
ВЯСНА
Апавяданне
Вясна, вясна красная!
На ўзгорках ужо праталінкі, а ўніз бягуць цуркі звонкія, на сонейку блішчаць.
А ўверсе — неба сіняе, чыстае! А ў паветры свежанькім, веснавым — жаўроначак, нябачны ў вышыні: цюр-цюр!.. цюр-цюр-цюр!.. цюрлі-рлі!..
Вясна, вясна красная!
Астатнюю губачку на кросенцах ткалля-дзяўчына: тах-тах! трах-лях! А зірне-зірне ў акенца на сонейка: вясна, вясна красная! А губачка астатняя... У гаёк песні пяяць, красачкі рваць, на кірмашы хадзіць, вяселлі гуляць... Ах, яшчэ ж губачка на кросенках.
* * *
Гэй вы, шчасныя веснавыя дні!
Ганначка, сястрыца! Пойдзем у таўкачыкі, а на лагу там ля балота жоўтых красачак нарвём.
I дзеразы зялёненькай, лахматай надзяром, і яленцу наламаем, і шышачак набяром: азеляяім, ахарошым сваю хатку старэнькую.
Макравата яшчэ ў полі, зямелька не высахла...
А ты лапцікі абуй.
* * *
Гэй, вясна, вясна!
Гудзе вясна рана-рана, у цёмныя досвіткі. На ўсходзе стужка чырвоная расцягнулася, а наўкола — чуткі сон. Дрэмлюць выраі клапотныя, адны крыгі там усё крэхкаюць — далёка там, дзе вада шуміць, несумоўчна і скрозь сон. Гаёк зялёненькі ў тумане там стаіць, а бліжэй, на канаве, вербы пушыстыя сівеюцца.
Пялешчацца і крукае нехта-нейкі пад гайком на рацэ. Жораў дзетак сваіх купае на вольным паветры веснавым.
Вясна сёлета не позная. Учора добры цёплы дожджык пакрапіў, агрэст і смуродзіна дужа яркенька зазелянеліся. Сёння зязюльку, ішоўшы ў лазню раненька, пачуем — дадушы!
* * *
Гоман у плятнёвым прымыльніку, дзе сувалка і мялле белае, колкае, і мяліцы-раскірэкі заваленыя. Гоман там над рэчкаю паўнаводнаю, бурнамутнаю. He крыгі — ільдзінкі толькі бягуць. Чэрпаюць ваду ў лазню голыя людзі, а тыя льдзінкі з вадою сцюдзёнаю ў вядзерца цякуць-набіраюцца. Многа вады, не тое, што ўлетку, у пякоту жніўную.
Мыюцца людзі, гоман... Выбегуць хлопчыкі з лазні на лажок, бягуць голыя з лісцем прыліплым, уцеха іх бярэ, радуюцца, бо там унізе, за гайком, крэхкаюць крыгі астатнія.
Ох, ты, лазня ты наша нехалюзая, сёння ж ты чыстая — на палку саломка чыстая пасцелена. Унізе вадзяначка з вадою сцюдзёнаю і цугун вады цёплае.
* * *
Ох, дайце мне, дайце венічак шаўковенькі, мыльненькі, каб ён гладзіў па целу гарачаму: змыю нуду сваю! Буду махаць венікам, шугаць духам лёгкім, гарачым: нуду з цела і з думак змываць. Цёп-цёп-цёп!.. У-хва! Пячэ! Добра вадзіцу жаданую, сцюдзёнаю ліць на галаву. Добра тут распарыцца, распесціцца і ў салодкай млявасці — кво-ох! — ляжаць ды ляжаць з прыліплаю лісцінкаю на баку, пакуль дзесь там НьюНоркі будуюцца...
Пераеў ты, клопат, сэрца маё, што было ж некалі дзяцінае. Даўно-даўно тое было... I жорава пачуць можна было, і зязюлю-кукунь шэрую. А цяпер... Гора мне, гора мне — дзе вясна мая?
Бегаў з лазні, проста з палка, на лажок, аж да канавы, і сцюдзёнаю вадою абдаваўся там. А цяпер не пабягу. Эх, вясна, вясна красная!..
Вясна, вясна красная!
Добра ўжо, добранька грэе сонейка з гары, а ля ног яшчэ цягне халадком. Снегу на полі і ўгледзець няма дзе: вясна, вясна! Відзіма-відзіма траўка-мураўка на праталінках прабіваецца, рунее-зелянее,— на сэрцы весялей.
Пайду я ў адным жупане, новым паясом падперазаўшыся.
Гоман, гоман ля мяне... Б’юцца галінкамі пушыстымі... «Хвароба ў лес, здароўе ў косці!»
А нашто вы, людцы нядобрыя на слаўненькі лясок хіру сваю насылаеце? Ад вашае хіры пасохнуць бярозачкі, ад вашае хіры трава пагарыць...
Біце сёння, хлопцы, вярбою дзяўчат: сёння дазваляецца. Біце здаровых, маладых...
Люблю цябе, прыгожая, за тое, што на грудзёх у цябе красачкі прышпілены. Ах, люблю я красачкі!
I аб чым ты, дзяўчынка мая, так задуманая? Чаго твае вочачкі чыстыя засмуціліся? Кволыя пралесачкі... Нейкае трывогі не схаваць, не схаваць.
* * *
3 горак вецер вее. Снег у равох, на дне, чорны. Жаўранкі заліваюцца на ўсе галасы. Жыта зялёнае. Мятлушачка ляціць... Мітусіцца першая мятлушка...
А ў балоце, за шляхом, разлягаецца веснавое: ква-а! ква-а! ква-а!
Вясна!
Ах!
Веснавыя красачкі цвітуць — прыхарошу сабе грудзі, буду глядзець на красачкі!
Радуйся той, каму нехта любы красак прынясе.
1914
РУСКІ
Апавяданне
А таму хвораму на грудзі салдату-беларусу, што прывезлі з аўстрыйскага фронту, болей выпадае ляжаць у бальніцы для нервовахворых, чым тут, у нас. Ен ляжыць на Саксанавым месцы.
Наша палата празвала яго Рускім, бо ён, калі яго забірае хвароба, крычыць шмат разоў бесперастанку:
— Я рускі! Я рускі! Рускі, рускі!..
На выгляд гэта ёсць даволі здаровы мужчына. Ен сярэдняга росту, добрага складу, шыракаплечы, і грудзі ў яго звычайныя. На твары ніякай хваравітасці не відаць,— пэўна ж, калі ўважаць на тое, што чалавек прыехаў не з гасцей, а з акопаў. I толькі ў вачах гаротніка ё штосьці такое, што выдае цяжкую хваробу, і муку, і безнадзейнасць. Вочы ў яго праваліліся, зрабіліся маленькімі. Галоўнае ж, яны страшэнна змарнаваныя, нейкія змятыя, сцёртыя. Трэба прыгледзецца да іх, і тады відаць у іх боль.
Дзіўная гісторыя з гэтым нешчаслівым чалавекам выйшла.
3 пэўнасцю можна сказаць, што да вайны ці, лепей кажучы, да мабілізацыі — Рускі быў звычайным земляробам Магілёўскае губерні: быў здаровы, але крышку павольны; здольны ад прыроды, але цёмны, грубы. Апрануты па-салдацку, ён нічым не змяніўся, толькі прьітарнаваўся да свайго новага жыцця.
I на пазіцыі, у часе доўгага і спакойнага стаяння ў зацішку малаважнага фронту, болей за другіх сваіх таварышаў любіў Рускі туляцца па пустых, кінутых сялянскіх дварах і поркацца там шукаючы пажытку.
Увечары, першым змрокам, ішоў ён цягацца па зрытых акопамі палях, знаходзіў пустое бульбянішча — капаўся там сваёю маленькаю пехацінскаю лапатачкаю дзеля якога дзесятку непадабраных гаспадаром і свіннямі бульбін. Хаця яму за гэта дакаралі, не кідаў свайго блукання ў цёмным полі, і тая памаўзлівасць згубіла яго.
Аднойчы Рускі, няўпрыцям для самога сябе, забрыў лішне далёка ў бок аўстрыяцкіх пазіцый, за сваю перадавую старожу, і так забавіўся, шукаючы пажытку, што было ўжо зусім цёмна.
Троху спалоханы, асцярожна плёўся ён назад, заткнуўшы лапатачку за пояс і маючы ў адной руцэ кацялок з накапанаю бульбаю, а ў другой — стрэльбу на ўсякую неспадзяванку.
Толькі ўзняўся ён на нейкі невялічкі ўзгорачак, як знянацку ашаламеў: перад ім стаяў аўстрыяк... Абодва разам прыселі да зямлі: Рускі прысеў ад страху, а той, мусіць, таксама. Дзеелася адзін момант, а здалося дужа доўга. Аўстрыяк тады першы кажа:
— Руськый! Я маю горілку...
— Я табе нічога не зраблю! — адказаў Рускі зусім лагодна і смела ўстаў і пайшоў да яго бліжэй.
Аўстрыяка таксама падняўся, разы два ступіў і падаў руку. Ворагі прьівіталіся, як даўныя сябры. Потым ізноў селі, толькі ўжо побач — і стрэльбы паклалі, кожны пры сваім баку.
Хаця блізу што зусім не гаманілі, бо языкі варочаліся туга, дый мала чаго яны разумелі ў словах той таго, але так выйшла неўзабаве, што выпілі аўстрыякаву гарэлку, заелі яго падсітным хлебцам і закурылі па кручонцы з махоркі Рускага. Гарэлкі было — адно толькі званне: па чарцы, можа, ці па дзве на брата. Пілі набгом — спярша аўстрыяк, а тады Рускі. Калі зрабілі ўсё і трэба было расхадзіцца, пачулі нейкую прыкрасць. Ды аўстрыяк падбодрыўся і сказаў:
— Чы веды менэ до Русіі, чы разойдэмся.
Рускі паскроб ля вуха, як бы й запраўды разважаў, што тут рабіць. Паглядзеў, задраўшы галаву, і адказаў:
— He, братка, ідзі да сваіх.
Аўстрыяк быццам трохі, нябачна, замаркоціўся. Але падаў руку. Рускі паціснуў яе. I завярнуліся ў свае бакі.
Аўстрыяк адыходзіў шпарчэй. Рускі павалюхаў марудна і няскладна, як мядзведзь. Яго прыціснула тое, што не меў часу падумаць, як гэта што было. Ен хапаўся ўцяміць, ці ўсё добра ён рабіў. I калі раптам бліснула яму ў галаве, і ён, каб не спазніцца і каб пасля не шкадаваць, што быў варонаю, ён, ужо ступіўшы разоў дзесяць, сказаў сам сабе: «Э, што ж я за ваяка». I не сказаў, толькі бліснула яму так у галаве... Павярнуўся, злажыўся стрэльбаю і без дум паціснуў пальцам:
— Так!
Гул быў глухі і невялікі. Аўстрыяк спачатку зарыўся носам і бразнуў бляшчанаю пляшкаю, з якой пілі
гарэлку, аб сваю стрэльбу. Потым перавярнуўся дагары тварам — і вельмі жалосна і з працягам застагнаў.
Калі Рускі падбег і нахіліўся над яго чубатаю шапачкаю і даўна падстрыганымі вусамі, дык у цямноце мала чаго ўбачыў, але пачуў, як ён яшчэ дадаў, гаворачы быццам аб нейкім трэцім:
— Што ж цій москаль наробыв... Застанэцца моя жынка і діты...
Безнадзейная крыўда чулася ад яго; апошнія словы ледзь выдыхнуў, бо ўжо канаў. Раскінуў рукі і ногі. Рускаму здалося, што смяротная пялёнка, як у той курыцы, засцілае яго жаўтаватыя бялкі.
— А колькі ж іх маеш? — з апалым сэрцам спытаўся Рускі і мімаволі, выглядаючы сабе падмацаванне, агледзеўся наўкол, у ночным змроку.
— Ді-ты...
Забіты яшчэ раз пацягнуўся, эамкнуў паволі вочы і быў гатоў.
Рускі перахрысціўся над мёртвым і палез у яго кішэню ў штанах. Выцягнуў адтуль пакамечаны ад доўгага часу і замаслены ліст у канверце. Болей нічога не было, і ён расчаравана ці нездаволена падраў яго на колькі частак. Абдумаўшыся, падняў іх з зямлі, каб пасля скурыць. I зноў кінуў. Аж рукі трохі дрыжэлі, і было брыдка, што так блазнуе, быццам не ворага забіў, а якога свайго. Смялей памацаў у яго за пазухаю, ува ўсіх кішэнях і ў шапцы і ізноў нічога добрага не знайшоў. Аглядаючы яго боты, ці варта здзіраць, глянуў незнарок у цямноту ночы, спалохаўся... Схапіў кацялок з бульбаю ў адну руку, дзве стрэльбы за раменне — у другую і пусціўся бегчы што ёсць духу да сваіх.
КНІГІ ОНЛАЙН
