Дзве душы; Панская сучка; Вясна; Рускі; Вязьмо
Максім Гарэцкі, Міхась Зарэцкі
Выдавец: Юнацтва
Памер: 430с.
Мінск 1992
— Гэта той, што злы?
— Во-во, той самы...
— Я ў яго спынюся. Дзе ён жыве? Ведаеш што, Тацяначка? Давай мы сходзім да яго. Зараз... Добра? Ты мне пакажаш, дзе ён жыве...
Яна рада была пайсці з ім, але ўдавала, што лянуецца.
— Ой, прыйдзецца падымаць старыя косці...
I, цяжка, па-старэчаму ўстаючы з прыпечка, яна кінула на Зеленюка малады, гарэзлівы погляд. Тады ён схапіў яе аберуч і адным махам перанёс на падлогу. Яна на момант з млявай падатнасцю затрымалася ў яго ў абнімках і, зазіраючы ў твар яму гарачымі прамяністымі вачмі, прашаптала:
— У, які дужы! Дармо, што гарадскі...
I абое весела засмяяліся.
Знадворку Прахорава хата сапраўды мела цалкам прыстойны выгляд і нават сярод іншых вызначалася сваёй велічынёй і свежасцю. Але досыць было лераступіць цераз парог, каб адразу знікла гэтае ўражанне, бо ўсярэдзіне хата нагадвала даўнейшую курніцу: чорная земляная падлога, брудны і таксама чорны на ўсю хату пол, на якім упокат спала ўжо немалая Прахорава сям’я, пад палом — парасяты, пад печкай — куры.
Ступіўшы ў хату, Зелянюк з несхаваным неўразуменнем зірнуў на Тацяну, думаючы, ці не састроіла яна над ім нейкі жарт, але яна заспакойліва кіўнула яму галавой:
— Добры вечар, дзядзька Прахор!
Прахор сядзеў на калодцы ля полу і пры святле
ўбогай газовачкі, якую зазвычай завуць «смаркачыкам», падплятаў атопак. Як убачыў чужых людзей, a злашча гарадскога брыгадзіра, ён шыбчэй завінуўся каля атопка, і белыя хваравітыя вусны яго ледзь прыкметна задрыжалі.
— Добры вечар, добры вечар... Заходзьце, калі ласка...
Ен вітаў такім тонам, за якім чуваць было прыблізна такое:
— А, ну-ну, пабачым, чаго вас прынесла... Нас не абдурыце дужа, мы самі сёе-тое кумекаем...
Зелянюк прайшоў наперад і сеў ля стала на лаўку, а Тацяна асталася стаяць ля парога. Зелянюк пачаў:
— Што ж гэта вы, дзядзька Прахор, лапаць падплятаеце, ды яшчэ атопак. Трэба боты насіць...
Прахору толькі гэтага і трэба было. Яго твар хваравіта скрывіўся і вусны расцягнуліся ў едкую грымасу, паказаўшы белыя злосна-бліскучыя зубы.
— А хто ж мне даў тыя боты, скажыце вы мне? Я ўжо даўно, ужо пяты дзесятак гадоў, чакаю, каб гэта хто прыйшоў вось, як вы, ды і сказаў: «Дзядзька Прахор, ты цэлы век свой працуеш, корміш і сябе і другіх, а не бачыш у жыцці ніякай прасветласці. На табе, братачка, за гэта гамбурскія боты з шчьігрэневымі халявамі. На лепшае прабачай, дзядзька Прахор, іншым разам...»
Ен на момант суняўся і запішчаў потым працятым дзікаю злосцю рэзкім скігатлівым голасам:
— He ідуць, ліха на іх! He прыносяць! Праўда, што прыходзяць часам, але па іншае...
I, скончыўшы мнагазначнай паўзай, ён з прагавітай лютасцю хапіўся за няшчасны атопак.
Зелянюк з пільнай увагай глядзеў на яго.
— А ці спрабавалі вы, дзядзька Прахор, самі хадзіць па гэтыя боты?
— Хадзіў... Чаму не хадзіў? Пяць год хадзіў, пяць гадочкаў... I з царом хадзіў і на цара... Далі... во сюды, во...
I ён у сутаргавым парыванні торкаў сябе кулаком у бок, паказваючы, пэўна, на месца атрыманае калісьці раны.
— Слухайце, дзядзька Прахор, а Гвардыян ці ў ботах ходзіць?
— Гвардыян? Што Гвардыян? Гвардыян усіх не набуе.
— А Кандрацёнак?
— I Кандрацёнак.
— A Сахацкі?
— I Сахацкі...
Тацяна, стоячы ля парога, уставіла паціху, з удаванай безуважнасцю:
— Сахацкі пэўна што не набуе. Але дзядзька Прахор Сахацкага дый бадай што набуў у добрыя боты? Ці мала некалі папарабіў на яго...
Гэты напамінак уцяў Прахора ў самае балючае месца, і ён, кінуўшы ўсякую палітыку, закрычаў раптам, як ашпараны:
— Што вы мне торкаеце іх? Што вы мне іх прыкладаеце? Яны мо палавіну жыцця ў мяне адабралі... Яны кроў маю пілі... Яны ў маіх ботах ходзяць... Яны ўсе ў маіх ботах ходзяць! Што яны? Гэта — зладзеі! Разбойнікі!
— Так іх, так, дзядзька Прахор!
I распацешаны Зелянюк не мог стрымаць мімавольнага смеху. У яго ўжо склалася наконт Прахора пэўная думка:
«Трэба будзе як след узяцца за яго. Трэба закілзаііь гэтую яго універсальную злосць, адкрыць ёй правільны шлях, і яна, як раз’юшаныя ў бязладным імпэце рачныя парогі, можа абярнуцца ў здаровую дзейную сілу».
Ен перамяніў гамонку, падышоў бліжэй да справы. — Што ў вас там, дзядзька Прахор, у той палавіне? Прахор зноў настаражыўся.
— Як — што? Хата!
— Ці вы не жывіцё ў ёй?
Прахор скрывіўся ў горкай грымасе агіднага рабскага самазгнібення.
— Дзе ўжо нам раскашавацца! He прывыкшы мы да чыстага жыцця. Мужыкі былі, мужыкі ёсць, мужыкі і будзем... Мужык — што свіння, яму ў гразі здаравей.
— Нашто ж вы яе будавалі?
Ен спрабаваў выкруціцца:
— Гэта ж не я будаваў. Майстры будавалі.
— Але ж па вашым плане?
Прахор троху памуляўся і злосна агрызнуўся:
— А ці мне ўжо, апошняму чалавеку, дык нічога і зрабіць па-людску няможна?
Зелянюк яшчэ раз уважна азірнуў чорную Прахораву хату, і па спіне ў яго прабегла ледзяная дрыгот-
ка. Ен цяпер толькі ўгледзеў, што ў хаце дужа многа дзяцей, але яны так замяшаліся ў агульным брудзе, што іх зусім не відаць было, як тараканаў у чорных шчылінах сцяны. Адно гарэлі жвавым агнём цікавыя палахлівыя вочы.
— Дзецям тут нядобра, дзядзька Прахор. Дзецям больш прасторы трэба, больш чьістаты...
Прахор дзіка зарагатаў:
— О-го-го!.. Аб гэтым жывы будуць, ліха не возьме. Раздуры іх, дык яшчэ, чаго добрага, пазахочуць у ботах хадзіць!
3 гэтых слоў павеяла на Зеленюка едкай, задушлівай тхлінай сялянскае псіхікі, атручанае гангрэнознаю гніллю старога ладу, і ў яго сціснулася сэрца з жалю і агіды.
На запытанне, ці пусціць да сябе на кватэру, Прахор адказаў з сцеражлівай стрыманасцю:
— Чаму ж не... Што мне, шкада, ці што?
Але зараз жа дадаў, каб загладзіць сваю мімавольную стрыманасць:
— Можа не ўпадабаецца вам? Ведама, мужыцкая хата. Трэба перш паглядзець, а тады ўжо — ці тое ці сёе.
Зеленюку здалося, нібы ў гэтых апошніх словах Прахоравых прагучалі ноткі самадавольнай упэўненасці, дзіўна нестасоўныя да яго характару. Гэта Зеленюка зацікавіла.
Тым часам Прахор запаліў большую лямпу і асцярожна, з набожнай пашанай адчыніў дзверы ў другую палавіну хаты.
— Ну, глядзіце сабе, як вам — упадабаецца ці не ўпадабаецца.
Зелянюк пераступіў цераз парог і шырока расплюшчыў вочы ад здзіўлення. Тут была абсалютна чыстая, старанна прыбраная святліца — рэзкі кантраст з чорнаю палавінаю хаты. Тут стаяла шафа, вялікі куфар, засланы белым абрусом, стол і нават некалькі крэслаў. У кутку грамоздна асеў вялізарны нязграбны ложак з грудам падушак, пэўна нечапаны акурат з таго часу, як яго тут паставілі. Сцены і падлога блішчалі няўкорнай чыстатой, на вокнах віселі з выразанай паперы фіранкі.
Гэта было не багацце, гэта было проста, як казаў сам Прахор, «па-людску». I ў гэты час ён сам з усёй сям’ёй, з усім незлічоным дзяцьвішчам туліўся ў бруд-
най яміне, разам з курмі, з парасятамі, без святла, без вольнага паветра!
Што гэта: псіхоз, вар’яцтва ці самая простая, самая звычайная «традыцыйная» мужычая дурнота?
Прахор бачыў ягонае здзіўленне і, каб падмацаваць яго, гаварыў з фальшывай падлыжнай сціпласцю, хаваючы за ёй сваё здаволенне:
— Ведама, мужыцкая хата. Вы там прывыклі іначай, па-гарадскому...
Зелянюк сказаў, што хата яму цалком падабаецца і што ён пяройдзе ў яе. На гэтым і скончылі яны сваю гутарку.
Выйшаўшы на вуліцу, Зелянюк вольна ўздыхнуў, нібы вырваўся з праклятае пасткі.
Тацяна троху насмешліва запытала:
— Ну як?
Але ён не адказаў, бо не чуў яе запытання, быў глыбока захоплены сваімі думкамі. Прайшоўшы так моўчкі крокаў з пятнаццаць, ён раптам суняўся, схапіў Тацяну за руку і, блізка нахіліўшыся да яе, загаварыў з гарачкавай парыўчатасцю:
— Ну скажы ты мне, Тацяна, няўжо ты не чуеш, не пачула тут, у гэтай яміне, што трэба перавярнуць гэта ўсё, ператрэсці так, каб пад самае неба ўзняліся хмары чорнага атрутнага пылу? Каб скаланулася ўсё да самага грунту, во!..
I ён, сутаргава сціснуўшы кулакі, выставіў іх наперад, нібы хацеў ужо зараз, доўга не чакаючы, скалануць гэтае «ўсё». Але ўраз стрымаў сябе і гаварыў далей больш спакойна:
— Тацяна, так жа не можа быць, разумееш ты гэта ці не? Гэта ж дзікі жах, гэта — абраза людскасці. Мы ж трапілі былі з табой зараз — ведаеш куды? — у глыбіню цэлых стагоддзяў, у жудасную глуш сярэдневечча. Так жа людзі жылі трыста год таму, калі не больш...
Тацяна мякка перапыніла яго:
— Так жьіве ў нас мо больш як палавіна гаспадароў... Але ж ён сам не хоча — мае гэткую добрую хату, а таўчэцца ў гразі...
Зелянюк зноў распаліўся.
— Дык жа аб гэтым і справа, Тацяначка, што не хоча! He ўмее хацець, адвучылі яго хацець... За тое ж і ваюем мы, і б’ёмся за тое, каб ён захацеў лепшага жыцця і пайшоў да яго. I дарогу яму паказваем, і вядзём яго...
— А ён упінаецца?
— Часам упінаецца, а часам трымаюць яго... А яшчэ трапляюцца і такія няўдалыя правадыры, што замест — паказаць дарогу, штурхаюць у каршэнь... Гэта немінуча, Тацяна, без перашкод не абыдземся. Бо ідзём жа мы ўцэла, першы след кладзём. Але дойдзем, усё роўна дойдзем! Сілы нам не пазычаць, і сілы, і энергіі — гэтага хопіць! Праўда, Тацяна? Адно трэба ведаць цвёрда, што дарогу ўзялі пэўную...
Тацяна з смяшлівым націскам пераказала яго калішнія словы:
— Нашто верыць, калі можна знаць...
Зелянюк гучна на ўсю вуліцу зарагатаў:
— Ах ты, шальмінка! Ты помніш? Дык жа хай будзе так: і тое, і другое. Каб верыць — трэба знаць, а каб знаць — трэба верыць. Папраўдзе... Гэта нібы як жарт, а тым часам у жыцці скрозь так бывае...
Яны падыходзілі ўжо пад Тацяніну хату. Зелянюк узяў яе пад пашкі і, пахіліўшыся да самага яе вуха, з лёгкім смяшком запытаў:
— Дык ты помніш, Тацяна, той вечар?
— Чаму ж не помню... Добра помню...
I ў яе цягучым задуменным голасе Зелянюк пачуў ноткі незразумелага смутку.
— А помніш, як ты прасіла табе растлумачыць?
Яна, можа, і помніла добра, але хацелася ёй пачуць гэта з вуснаў Зеленюка, і таму яна запытала:
— Як?
— «Там гавораць усім, а ты так скажы, каб усё мне адной...»
Тацяна засмяялася ціхім шчаслівым смехам. Потым уздыхнула і прашаптала з балеснай, чыста жаночай турботай:
— Каб толькі ўсё на добрае пайшло...
I ў гэтых яе простых, нямудрых словах чуваць была поўная вера ў тое, пра што гаварыў ёй Зелянюк і за чым пайшла яна рашуча, беспаваротна.
КНІГІ ОНЛАЙН
