Этнаграфічная спадчына: Беларусь: Традыцыйна-бытавая культура
Віктар Цітоў
Выдавец: Беларусь
Памер: 207с.
Мінск 2001
194
факт, калі разбагацеўшы селянін урачыста прыехаў летам у царкву на санях, запрэжаных парай белых коней.
Сані адыгрывалі важную ролю ў вясельнай абраднасці і ў пахаванні, аб чым выразна паведамляюць нам старажытныя мініяцюры. На санях, незалежна ад сезона года, везлі нябожчыкаў на родавыя могілкі. Знаходкі ў старажытнарускіх курганах абгарэлых саней сведчаць, што нябожчыкаў спальвалі на санях. Стары выраз «сядзець у санях» ужываўся калісьці ў тым жа значэнні, што «ляжаць на смертным ложы».
Прататыпам саней паслужылі звычайныя валакушы, якія яшчэ нярэдка сустракаліся ў сельскагаспадарчай практыцы ў пачатку XX ст. У найбольш тыповым варыянце валакуша ўяўляла дзве паўсагнутыя жэрдкі, злучаныя паміж сабой папярочкамі; папярочкі выконвалі ролю пагрузачнай пляцоўкі, а самі жэрдкі служылі адначасова палазамі і аглоблямі, куды можна было запрагаць каня. Летам валакушы рознага тыпу ўжываліся ў лясных краях, на балоцістых мясцінах і сенажацях. Пры перавозцы саломы і сена выкарыстоўвалі таксама ссечаныя пад корань маладыя дрэўцы або сукі,— гэты спосаб транспарціроўкі скошанага сена вядомы ва ўсёй Еўропе. На тэрыторыі Палесся ў якасці валакушы часам выкарыстоўвалі чаўны, запрэжаныя валамі. Гэты архаічны спосаб перамяшчэння, зафіксаваны ў XIX ст. у глухіх раёнах Палесся, паказвае на адзінае паходжанне і старажытны сінкрэтызм воднага і палазнога транспарту.
Архаічныя сані мелі дзве пары капылоў і натуральнай формы (крыху выгнутыя спераду) палазы. Народная вытворчая практыка з цягам часу ўдасканаліла іх канструкцыю, перш чым сані набылі свой сучасны выгляд.
У залежнасці ад свайго прызначэння ўсе сані можна падзяліць на тры групы: рабочыя (развалкі, розвальні), грузавыя (кары, лесавозы) і выязныя (вазкі). У шырокай гаспадарчай практыцы найбольш вядомы звычайныя рабочыя сані; яны ўяўлялі сабой два палазы, злучаныя паміж сабой па капылах гнуткімі вязамі. На капылы паверх вязаў набіваліся намаржні, ці наклескі. Для палазоў у адным выпадку падбіралі ў лесе дрэвы,— звычайна імі служыла бяроза, якую капалі з коранем (палазыкопанікі, вываратні), у другім — яны гнуліся на спецыяльным прыстасаванні — бабе, ці гбале, галоўка полаза пры гэтым распарвалася (палазыгнуцікі). Для
195
Тыпы рабочых саней.
павелічэння пагрузачнай пляцоўкі паўзверх саней накладвалі дзве жэрдкі, што разыходзіліся ад галовак па баках саней, абапіраючыся ў задняй частцы на папярочыну (раздужжа).
Выязныя сані ў сярэдневяковы перыяд найбольш шырока былі распаўсюджаны сярод прывілеяваных слаёў насельніцтва — магнатаў, шляхты, царкоўных чыноў, прыкметна радзей — сярод знакамітых гараджан, купцоў. Утульны, дэкаратыўна аздоблены кузаў іх нярэдка ўцяпляўся ўнутры аксамітам ці футрай. Часам такія вазкі мелі закрыты верх. Закрыты верх мелі і зімнія паштовыя экіпажы. У запрэжцы выкарыстоўваліся пры гэтым толькі коні. На вузкіх заснежаных дарогах яны хадзілі
196
ў экіпажах па два побач; запрэжка тыпу рускай тройкі была мала распаўсюджанай з’явай. Калі выязджалі знатныя асобы, коні былі запрэжанымі ў экіпаж, утвараючы доўгі каралеўскі поезд. Пры гэтым кучар садзіўся ўперадзе верхам на каня. Менавіта гэта месца кучара мы бачым на старажытных мініяцюрах і малюнках пра падарожжа замежных гасцей, у прыватнасці, С. Герберштэйна. У больш позні час для кучара адводзілася спецыяльнае месца — козлы, што ўзвышаліся ўперадзе вазка.
У сялянскім асяроддзі вазкі распаўсюдзіліся ў другой палове XIX ст. У тыповым варыянце яны ўяўлялі сабой больш лёгкую мініяцюрную павозку з кузавам для ездакоў. Кузаў звычайна абшываўся лубам ці тонкай дошчачкай і нярэдка меў разны (геаметрызаваны) ці распісны ўзор. Іншы раз ён уяўляў трохбаковую драбінку, адкуль уласна і атрымаў сваю рэгіянальную назву («драбінка», «драбінкі»), шырока распаўсюджаную ў Падняпроўі. Наогул, мясцовыя майстры выяўлялі часта ўласны падыход і вынаходлівасць і дасягалі, нягледзячы на строгі рацыяналізм, значнай разнастайнасці ў афармленні асобных элементаў, узаемадачыненняў іх, адносных прапорцыях, што надавала выразнасць і функцыянальную гармонію канструкцыі ў цэлым.
Падсобным транспартным сродкам у паўсядзённым сялянскім побыце былі, нарэшце, і невялікія санкі. Каб адвезці са двара дровы, пратапіць асець ці лазню, прывезці вады з крыніцы, узяць у мясцовага майстра вырабленыя рэчы і адвезці яму плату натурай, падвезці мяшок зерня да суседняга ветрака — для гэтага не абавязкова было селяніну кожны раз запрагаць каня. Ва ўсіх выпадках ён абыходзіўся малымі, ці ручнымі, санкамі, якія ўяўлялі сабой мініяцюрную копію саней для гужавой запрэжкі і былі неабходнай прыналежнасцю кожнага сялянскага двара. Гэтыя санкі шырока выкарыстоўвалі ў час святочных абрадавых катанняў; для дзяцей яны былі неабходным атрыбутам паўсядзённых забаў, гульняў, спаборніцтваў.
Колавыя транспартныя сродкі. У цёплы сезон — з красавіка да лістапада, а нярэдка (асабліва на захадзе Беларусі) да снежня — санкі саступалі сваё месца колавым сродкам транспарту. Летнія вазы ў параўнанні з зімнімі адрозніваліся больш прыкметнай разнастайнасцю і патрабавалі ад майстроўстальмахоў рознабаковых
197
Вазок.
В. Вулька Драгічынскага рна (1979)
ведаў і навыкаў. Складанасць тэхналогіі, прыватныя адрозненні ў рамеснай тэхніцы абумовілі спецыялізацыю на тых ці іншых відах павозак; у асобны промысел вылучаўся і выраб колаў.
Колы, што ляжалі ў аснове канструкцыі летняй павозкі, у сваім першапачатковым варыянце значна адрозніваліся ад тых, якія бытавалі ў больш позні гістарычны перыяд і якія сустракаюцца часам у сялянскіх вазах да нашага часу. Безумоўна, нашым продкамславянам былі добра знаёмы двух і чатырохколавыя павозкі візантыйскага тыпу, з якімі яны пазнаёміліся падчас ваенных паходаў. Але тыя павозкі і калясніцы амаль не закранулі культурнабытавога ўкладу патрыярхальных сялянскіх абшчын, у шырокай гаспадарчай практыцы мясцовага насельніцтва ў той час летам выкарыстоўваліся сані ці простыя павозкі з архаічнымі коламі без спіц.
Пэўны штуршок да ўдасканалення транспартныя сродкі атрымалі ў сувязі з ваеннымі паходамі і развіццём
198
ваеннай справы. Са з’яўленнем паштовай службы больш дасканалымі рабіліся шляхі і сродкі транспарту. Асабліва важныя змены з цягам часу зведалі пасажырскія экіпажы. „
У тыповым варыянце традыцыйны сялянскі воз быу чатырохколавым: пярэдняя і задняя часткі (ходы, хады) злучаліся паміж сабой пасярэдзіне трайнёй, а паверх — жэрдкамі — ляжэйкамі («білы»), што ўтваралі пакрыццё воза. У падушкі пярэдняга і задняга ходаў забіваліся ручкі. На ручках замацоўваліся гнуткія дужкі, ці вязы, што давала магчымасць заціскаць сюды (а ў неабходны момант здымаць) бартавыя дошкі. Пры перавозцы малагабарытных ці сыпкіх грузаў можна было выкарыстоўваць плецены кош, што ставіўся на воз паміж ручак. Гэта было ўласціва як для беларусаў (асабліва паўднёвазаходняй часткі іх этнічнай тэрыторыі), так і для іх суседзяў — украінцаў і палякаў.
Да пачатку XX ст. рабочыя сялянскія вазы ў Беларусі рабіліся цалкам з дрэва. Нават абады колаў звычайна не мелі жалезных шын. Такая павозка вызначалася мяккім ходам, лёгкасцю і павышанай праходнасцю (камунікацыйнасцю) ва ўмовах бездарожжа. На ёй, запрэжанай валамі, палескі селянін адпраўляўся па вузкіх лясных дарогах, перасякаў дрыгвяністыя балоты, броды, ручаіны і нават глыбокія рэкі. «Не палохайцеся,— пісаў I. Эрэміч, што не раз назіраў такія пераправы,— умейце толькі балансіраваць вашымі нагамі і тулавам (стоячы на возе) і будзьце ўпэўнены, што вас не напаткае лёс фараона. Жывёліна вам не здрадзіць».
У другой палове XIX — пачатку XX ст. на Віцебшчыне і ў Падняпроўі шырока выкарыстоўвалася палепшаная канструкцыя павозкі («калёсы») са стацыянарным кузавам, зробленым з дошак,— нешта прамежкавае паміж рабочай павозкай і калымажкай. Яе універсальнасць і разнастайнасць ва ўжытку адзначаў у свой час вядомы беларускі этнограф М. Я. Нікіфароўскі: «Нярэдка можна бачыць, як сёння ў павозцы вывозіўся гной, заўтра ў ёй на падкінутай ахапцы саломы, або «піхцярю», едуць на базар, у дарогу, пасля чаго яна прыцягне з лесу дровы, з поля снапы, з луга сена, у поле і назад даставіць саху, барану, у прамежках падвязе вады з аддаленага вадаёма, і, нарэшце, яна даставіць па адрасу якоганебудзь наёмшчыка, праезджага чына».
У Цэнтральнай і Заходняй Беларусі найбольш рас
199
паўсюджаным тыпам рабочых вазоў была мажара, або драбіна. Бакавыя рашоткі называліся драбінамі —’гэта назва ў народнай этымалогіі (на правах сінекдахі) распаўсюджвалася вельмі часта і на самую павозку. Такая ж мажара бытавала і ў Польшчы. У пісьмовых крыніцах яна («woz drabny, drabinisty») упамінаецца ўпершыню ў XVI ст.
Пры перавозцы сыпучых грузаў бартавыя лесвіцыдрабіны маглі здымацца, на іх месца ўстанаўліваліся шчыты з дошак, або з гэтай жа мэтай на мажару ставіўся плецены кош (на паўночным захадзе «сарочка»). У Заходнім Палессі мажары былі больш вузкімі (каля 0,8 м) і доўгімі, лепш прыстасаванымі для язды па лясных дарогах. Часам яны мелі павялічаныя колы, што павышала іх праходнасць па лясных імшарах і балоцістаму грунту з мноствам бродаў і рызыкоўных перапраў.
Рухомае становішча пярэдняга і задняга ходаў давала магчымасць разводзіць іх і выкарыстоўваць мажару пры перавозцы лесу. У паўночнай і сярэдняй паласе бьітавалі таксама мажары з шырокімі бартавымі лесвіцамідрабінамі, прыстасаваныя для перавозкі снапоў, саломы і інш.
У вытворчай практыцы беларускіх сялян шырока ўжываліся таксама вазы, спецыялізаваныя на тралёўцы I ^еравозцы лесу,— раскаты, роспускі, багулы. Яны ўяўлялі сабой простую канструкцыю, складваючыся з перадка і задка, якія ў рабочым стане маглі разводзіцца ў залежнасці ад даўжыні бярвенняў.
Канструкцыю ўсіх грузавых і рабочых сродкаў адрознівалі рацыяналізм, эканамічная прастата і функцыянальная мэтазгоднасць. Немудрагелісты вонкавы выгляд, адсутнасць прыкрас і эстэтычнапрыкладных элементаў строга адпавядалі іх утылітарнапрактычным функцыям. Наяўнасць упрыгожванняў у гэтым выпадку была б нікчэмным дапаўненнем, чужародным рэалістычнай сутнасці народнага мастацтва.
Выязныя павозкі з’явіліся на больш познім этапе развіцця колавых транспартных сродкаў, тым не менш маюць даўнюю традыцыю; у Чэхіі, Польшчы, Беларусі яны, відаць, вядомы ў раннім сярэдневякоўі. Узмацненне культурнаэканамічных сувязей, паляпшэнне сухапутных шляхоў, наладжванне ў Беларусі рэгулярнай паштовам службы (XIV—XV стст.) выклікалі ўдасканаленне
КНІГІ ОНЛАЙН
