Гарадзенскі палімпсест 2011
Асоба, грамадства, дзяржава. XV - XX стст.
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 384с.
Мінск 2012
2 Zob. np. P. Ory. «La nouvelle droite Jin de siecle» in Nouvelle histoire des idees politiques, Hachette Pluriel 1987.
3 Pisze o tym H. Brown, «History and the Learned Journal». Journal of the History of Ideas, Pensylwania 1972.
4 P. Ugniewski, Media i Dyplomacja: Gazette de France O Sejmie Rozbiorowym 1773-1775, Warszawa 2006.
5 W. Myk, Szczecihskie gazety ulotne w latach potopu szwedzkiego (1655-1660). «Przeglqd Zachodnio Pomorski». 1944. Z. 3.
6 M. Komasz.yhski. Anonimowypoemat o ostatniej kampanii wojennej Jana III. «Sobotka», 1982, Nr 3-4.
7 Idem. Maria Kazimiera d’Arquien Sobieska krolowa Polski (1641-1716), Krakow 1983; idem. Jan III Sobieski a Baltyk, Gdansk 1983.
8 Т. Jankowski. Smierc Batorego w Grodnie, [w:] Biblioteka Historyczna Miasta Grodna, t. 1. Grodno, 1930, s. 5-6.
9 Maria Kazimiera do Jana III 3 pazdziernika 1683 r. z Krakowa, [w:] Maria Kazimiera i Jan Sobiescy, Listy okresu odsieczy wiedenskiej. Wst^p Z. Wojcik, Warszawa 1983, s. 152.
'° W prz.ypadku Bialej precyzowanojedynie, zejest ona polozona na pograniczu, mi^dzy Koronq a Litwq.
11 «Nouvelles Ordinaires» No 85. Rei. z Warszawy 20 lipca 1678 r„ s. 738.
12 [...] un different arrive entre les principaux de la Noblesse du Paris et le prier de donner les ordres pour en empescher les suites» («Nouvelles Ordinaires» No 91. Rei. z Warszawy 19 sierpnia 1678 r„ s. 802).
13 Ibidem. No 94. Rei. z Jaworowa przez Lwow 23 sierpnia 1678 r., s. 813.
14 Ibidem. No 101. Rei. z Warszawy 15 wrzesnia 1578 r„ s. 862.
15 «Lbuverture de la Diette generale est toujours fixee au quinzieme Decembre prochain: mais il y a si peu de logement a Grodnau oil clle se devoit tenir, qu’apparemment on sera oblige de la transferer a Vilna, Capitalc de Lithuanie» («Nouvelles Ordinaires» No 106. Rei. z Warszawy 6 pazdziernika 1678 r., s. 88-886).
16 Ibidem. No 111. Rei. z Gdanska 1 listopada 1678 r., s. 914.
17 J. Jodkowski, Grodno. Z28 ilustracjami i planem miasta, Grodno 1923, s. 24-25.
18 «Nouvelles Ordinaires» No 119. Rei z Warszawy 16 listopada 1678 r., s. 987.
19 Ibidem. No 123. Rei. z Bialej 20 listopada 1578 r., s. 1011.
20 A. Rachuba, Wstpp [w:] Pamiftniki Filipa Michala i Teodora Obuchowicz6w (1630-1707). Red. A. Rachuba. Oprac. H. Lulewicz i A. Rachuba, Warszawa 2003, s. 169.
21 «Nouvelles Ordinaires» No 1. Rei. z Warszawy 23 grudnia 1678 r., s. 25.
22 Z. Wojcik, Jan Sobieski..., s. 286.
23 K. Sarnecki, Pamiftniki z czasow Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691-1696. Oprac. J. Wolinski, Wroclaw 1958, s. 240, 284.
24 «Nouvelles Ordinaires» No 9. Rei. z Grodna 6 stycznia 1579 r„ s. 50.
25 Ibidem. No 17. Rei. z Warszawy 28 stycznia 1679 r„ s. 97.
26 W. Kriegseisen, Sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej (do 1763 roku), Warszawa 1995, s. 92.
27 J. Jodkowski, Grodno..., s. 27.
28 «Nouvelles Ordinaires» No 21. Rei. z Grodna 14 lutego 1679 r., s. 121; ibidem No 19. ReL z Grodna 18 lutego 1679 r., s. 110.
29 Ibidem. No 33. Rei. z Warszawy 25 marca 1579 r„ s. 194.
30 Z. Wojcik, Jan Sobieski..., s. 300.
31 «Nouvelles Ordinaires» No 35. Rei. z Warszawy 7 kwietnia 1679 r., s. 205.
32 Ibidem. No 37. Rei. z Grodna 10 kwietnia 1679 r„ s. 217.
33 J. Bardach, Ustroj miast na prawie magdeburskitn w Wielkim Ksifstwie I.itewskim do potowy XVII wieku, [w:j idem, O dawnej i niedawnej Litwie, Poznan 1988, s. 72-119; W. Jarmolik, Rozwdj niemieckiego prawa miejskiego na Podlasiu do Unii Lubelskiej 1569 roku. «Przegl^d Historyczny». T. 73, 1982, z. 1-2, s. 23-46; Koscidl katolicki na Podlasiu. Zbior dokumentow erekcyjnych ifunduszowych. Nr 5: Wasilkow. Oprac. P. Czyzewski, Bialystok 2001.
34 «La Gazette» No 1. Rei. z Warszawy 16 grudnia 1684 r„ s. 2.
35 Ibidem. No 3. Rei. z Warszawy 5 stycznia 1685 r„ s. 61.
36 Z. Wojcik, Jan Sobieski..., s. 421.
37 «La Gazette» No 9. Rei. z Warszawy 2 lutego 1685 r„ s. 97.
38 Ibidem. No 10. Rei. z Warszawy 9 lutego 1685 r„ s. 109.
39 Ibidem. No 8 . Rei. z Warszawy 26 stycznia 1685 r„ s. 85.
40 «Que Ion tiendra deux Dietes de suite, en Lituanie quand il sera necessaire de la convoquer» («La Gazette» No 14. Rei. z Warszawy 23 lutego 1685 r„ s. 145).
41 «La Gazette» No 15. Rei. z Warszawy 2 marca 1685 r., s. 157.
42 Ibidem. No 16. Rei. z Warszawy 13 marca 1685 r., s. 169.
43 Ibidem. No 2. Rei. z Warszawy 12 grudnia 1687 r„ s. 13.
44 Ibidem. No 9. Rei. z Warszawy 30 stycznia 1688 r., s. 97.
45 Ibidem. No 10. Rei. z Warszawy 6 lutego 1688 r., s. 109.
46 Ibidem. No 10. Rei. z Warszawy 20 lutego 1688 r„ s. 134.
47 «La pluspart des Nonces sont logez dans les Convents et presque tous les Marchands ont este obligez a se retirer dans les caves» («La Gazette» No 11. Rei. z Warszawy 27 lutego 1688 r„ s. 145).
48 Ibidem. No 11. Rei. z Warszawy 13 lutego 1688 r., s. 121.
49 Ibidem. No 10 z Warszawy 6 lutego 1688 r„ s. 109.
50 Ibidem. No 14. Rei. z Warszawy 9 stycznia 1688 r„ s. 174.
51 Ibidem.
52 Ibidem. No 19. Rei. z Warszawy 16 kwietnia 1688 r., s. 229.
53 Z. Wojcik Jan Sobieski..., s. 429.
54 «La Gazette» Nr 1. Rei. z Warszawy 12 grudnia 1692 r„ s. 13.
55 Ibidem. No 3. Rei. z Warszawy 19 grudnia 1692 r., s. 25.
56 Ibidem. No 4. Rei. z Grodna 14 lutego 1693 r„ s. 121.
57 Ibidem, s. 142.
58 K. Sarnecki Pami^tniki z czasow Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691-1696. Oprac. J. Wolinski. Wroclaw 1958, s. 254
59 «La Gazette», No 12 z Warszawy 20 lutego 1693 r., s. 133.
60 Ibidem. No 13 z Warszawy 17 lutego 1693 r., s. 141.
61 Ibidem, s. 142.
62 Dwa pamietniki z XVII wieku Jana Cedrowskiego i Jana Floriana Drobysza Tuszynskiego. Wyd. A. Przybos. Wroclaw; Krakow 1954, s. 74.
63 Pamiftniki Filipa Michala i Teodora Obuchowiczow (1630-1707), s. 425, przyp. 63.
64 K. Sarnecki, Op. cit, s.136.
65 Pamiftniki Filipa Michala i Teodora Obuchowiczow..., s. 425-426, przyp. 71.
Аляксей Шаланда кандыдат гіст. навук (Мінск)
Гродскі суд Гарадзенскага павета ВКЛ у другой палове XVI-XVII ст.1
Частка II: Функцыянаванне гарадзенскага гродскага суда ў перыяд першых бескаралеўяў у 1572-1576 гг.
Праблемы функцыянавання судовай сістэмы ВКЛ падчас першых бескаралеўяў ужо закраналіся як у айчыннай2, так і замежнай гістарыяграфіях3. Што да гарадзенскіх судоў, то аўтарка адзінага пакуль артыкулу, прысвечанага спецыяльна каптуроваму суду4 Гарадзенскага павета, Зінаіда Антановіч не прыводзіць дакладнага часу яго заснавання. На яе думку, ужо ў 1572-1573 гг. у Гарадзенскім павеце быў створаны каптуровы суд5. У сувязі з гэтым, гарадзенскі гродскі суд разам з земскім у 1572 г. павінен быў спыніць сваю працу6. Аднак, у іншым месцы свайго артыкулу даследчыца сцвярджае, што першыя звесткі пра дзейнасць гарадзенскага каптуровага суда адносяцца толькі да друтога бескаралеўя пасля смерці Стэфана Баторыя (1587 г.)7. Няпэўнасць даследчыцы нараджае не толькі праблему існавання каптуровага суда ў Гарадзенскім павеце ў 1572-1573 гг., але яшчэ болып абвастрае пытанні, звязаныя з функцыянаваннем мясцовага гродскага суда ў перыяд першых бескаралеўяў у 1572-1576 гг.
Агульны стан судовай сістэмы ВКЛ пасля смерці Жыгімонта Аўгуста пэўным чынам характарызуе наступнае сведчанне сучасніка: «...по зейстю сь сего ceema господаря нашого, спавное паметй Жыкгймонта Августа, поднеашся й занехапй былй суды в некоторых поветех здешнего панства Велйкого Князства Лйтовского й справелйвость чынена не была, так на враде земском, яко й кгродском...»*. У якіх канкрэтна паветах ВКЛ наступіў судовы крызіс не паведамлялася, але, напрыклад, у Віленскім ваяводстве рост крывавых злачынстваў прымусіў ваяводскі соймік 11 кастрычніка 1573 г. прыняць пастанову, у якой загадвалася, каб: «...тепер под часом небытностй Короля Его Мйлостй, пана нашого обраного [Генрыка Валезы, які быў афіцыйна абраны 16 мая 1573 г. А.Ш.], пред ся в речах крьвавых, а меновйте о забййство й замордоване головы шляхетское, вряды кгродскйе в кождом повете того воеводства вйленского позвы давалй й судйлй а справовалй водле Статуту»9. Падобная сітуацыя назіралася і ў Жамойці. Там гродскі суд перастаў судзіць, што прывяло да росту
злачыннасці. Гэта вынікае з ліста жамойцкай шляхты да жамойцкага старосты Яна Геранімавіча Хадкевіча ад 14 кастрычніка 1573 г.,: «йжь подь тшп, no устатью cnpaet кгродскйхь в землй Жомойтской, велйкйе крйвды й незносные утйскй промежку нась всйх обывателей землй Жомойтской опть людей свовольныхь деють ся»10. У выніку яны папрасілі свайго старосту напісаць ліст з загадам для гродскіх судовых ураднікаў: «просймь, абы ваша мйлость, нашь мйлостйвый пань, до враду кгродского староства своего Жомойтского лйст-ь свой панскйй пйсатй росказатй рачйль, штобы онй, справуючй се подлугь постановенья й ухвалы на соймйку прошломь Вйлкййском'ь, засядшы водле порадку статутового, судйлй, справовалй й позвы выдавалй о артыкулы, суду кгродскому належачые...»11. Відавочна, што аналагічна шляхце Віленскага ваяводства шляхта Жамойцкага староства на вількійскім сойміку сваёй пастановай і ўхвалай пацвердзіла і працягнула паўнамоцтвы гродскага суда на перыяд адсутнасці манарха, аднак, для аднаўлення яго судовых пасяджэнняў спатрэбілася санкцыя жамойцкага старосты. Няма сумненняў у тым, што гродскі ўрад у Жамойці існаваў, але суды не адпраўляў. Для аднаўлення ж дзейнасці гродскіх судоў патрэбны былі пастановы і ўхвалы шляхецкіх соймікаў, а таксама санкцыі ваяводаў ці старостаў.
Якая ж сітуацыя склалася з гродскім судом ў Гарадзенскім павеце ВКЛ? Для яе высвятлення за адсутнасцю непасрэдных крыніц намі былі выкарыстаны гродскія матэрыялы, якія захаваліся ў складзе актавай кнігі гарадзенскага земскага суда за 1578-1579 гт.12 Смерць Жыгімонта Аўгуста 7 ліпеня 1572 г. захапіла гарадзенскі гродскі ўрад у складзе: Андрэй Мацкевіч Капленскі, падстароста, Мікапай Шымковіч Талочка, суддзя, і Іван Міхайлавіч Жук, пісар13. Яны знаходзіліся на сваіх пасадах яшчэ 16 чэрвеня 1572 г.н 3 наступленнем бескаралеўя Горадня становіцца адным з цэнтраў палітычнага жыцця ВКЛ, бо ўжо ў жніўні 1572 г. у ёй адбыўся з’езд, на якім сенатары вырашалі найбольш пільныя патрэбы дзяржавы15 Адзначым адсутнасць на ім гетмана найвышэйшага ВКЛ, віленскага кашталяна, старосты гарадзенскага і магілёўскага Грыгорыя Аляксандравіча Хадкевіча^. 3 прычыны старасці і хваробы ён ужо амаль адышоў ад спраў, перадаўшы гарадзенскае староства ў кіраванне свайму сыну Аляксандру17. Для разумення акалічнасцяў функцыянавання гродскага судовага ўраду ў згаданы час важнай праблемай з’яўляецца вызначэнне дакладнай даты гэтай перадачы.
КНІГІ ОНЛАЙН
