Госць у хату
Яраслаў Гашак
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 279с.
Мінск 1984
Так яны сядзелі, схіліўшыся над паперай, і блыталіся ў лічбах, пакуль нарэшце, стаміўшыся, не паклікалі афіцыянта, які ўсё ўмомант падлічыў. Адыходзячы ў кавярню, Вольфганг Гюбер заявіў:
— А цяпер я вам дакажу, што вы памыліліся ў падліках на 0,00003205109812 міліметра.
Афіцыянт пасмяяўся ўслед вучоным — пры такім нязначным заказе ён аблічыў іх на дзвс маркі.
ГІСТОРЫЯ 3 ТРЫМА КРОНАМІ
У мяне добрае сэрца, і я не змог не пазычыць яму, калі ён папрасіў у мяне крону. Гэта быў стары пан Зэдіан, дасужы і бурклівы, і не пазычыць яму азначала б абавязкова апынуцца ў няёмкім становішчы, бо ён быў вялікі майстар зганьбіць каго хочаш. А так усё абышлося даволі ціха, і толькі пасля ўжо, стоячы на скрыжаванні праспекта Фердынанда і Спаленай вуліцы, пан Зэман грамавым голасам крычаў у людскі натоўп наўздагон мне:
— Дык крону тую праз тыдзень!
Той, хто чуў гэтыя словы, напэўна, мог падумаць,
што не ён, а я даўжнік. Але чаму мяне павінна гэта трывожыць? Супакоіўшыся, я пайшоў далей, радуючыся, што выратаваў добрага пана Зэмана з бяды, бо ён даверліва прызнаўся, што прапіў крону, якую дала яму жонка, каб купіў залатую рыбку за 20 гелераў, за 6 гелераў іголак, за 8 аплікоў, за 30 стужку на спадніцу, за 30 імбіру і за 6 гелераў канапель.
У вушах у мяне і цяпер гучаў яго мяккі, тужлівы голас: «Спачатку я прапіў рыбку, пасля іголкі, аплікі, стужку, а ўрэшце і той імбір з каноплямі».
Слухаючы яго, я яшчэ раз пераканаўся, што праўду казаў Талстой: «Кіпцюрок ушчаміўся — усёй птушцы прапасці».
Праз тыдзень мы сустрэліся зноў. Пан Зэман кінуўся да мяне.
— Вось дык прыемная нечаканасць,— крычаў ён яшчэ здалёк,— я і не спадзяваўся, што ўбачу вас, я думаў, што вас увогуле няма ў Празе.
I ён адразу растлумачыў, чаму так думаў.
— Я думаў, што вы некуды паехалі, таму і не ўзяў з сабою кроны. Першыя два ці тры дні я ўвесь час насіў яе ў кішэііі. I кожны раз, не сустрэўшы вас, расходаваў яе. Пасля я падумаў, што вы ж не павінны марнаваць свой час у Празе, і псрастаў дарэмна траціць тыя кроны. Адным словам, цяпер я бяру з сабою толькі на цыгару. Інакш я зусім залез бы ў доўг праз тую пазычаную крону. Вы толькі падумайце, я спачатку штодзень расходаваў тую крону, якую хацеў аддаць вам, ды яшчэ і павінен быў пазычаць у карчме, дзе я гэтую крону прапіваў, дзве-тры кроны, каб мець штонебудзь на расходы. Карацей кажучы, тыя першыя тры дні, калі я насіў з сабою вашу крону, каштавалі мне адзінаццаць крон. I ведаеце, шаноўны, што я зрабіў, каб разлічыцца са сваімі шматлікімі даўгамі? Сёння я разбіў жончыну гліняную скарбонку і забраў ад-
туль усе грошы. Але, але, часам я бываю вельмі жорсткі. Ці не маглі б вы пазычыць мне яшчэ кропу? Я куплю за яе такую самую скарбонку і алавяныя гузікі. Гузікі кіну ў скарбонку, каб жонка не здагадалася пра маё злачынства.
Ён так і сказаў «куплю за яе», значыць, ён напэўна ведаў, што крону я яму дам. I я папраўдзе даў, бо мне не хацелася, каб яго красамоўнасць і намаганне стварыць цэлы раман пра сваё гора, злачынства і падман аказаліся марныя.
На развітанне ён мне сказаў, што на гэтым тыдні знойдзе мяне і аддасць тыя дзве кроны.
Сустрэліся мы з панам Зэманам зноў аж праз чатырнаццаць дзён.
— Любы сябар,— радасна пачаў ён,— я вельмі рады, што сустрэўся з вамі. Тых дзвюх крон у мяне panep няма, але я вам іх аддам другім разам. I ўсё ж я вам скажу, іпто чалавек заўсёды бывае шчаслівы, калі сустракае сваіх знаёмых, якіх даўно ўжо не бачыў. Я стары ўжо чалавек, і ў мае гады часта здараецца, што вось жыве нехта, жыве, а пасля раптам — гатовы, няма яго...
Нават голас яго памякчэў.
— Сябры правядуць чалавека на Альшанскія могілкі, і ўсё, канец. Ніколі болып не ўбачыць ён знаёмых твараў сваіх сяброў, якія ў ліхую часіну былі побач і памагалі яму, дбаючы, каб ніхто не мог пра яго слова благога сказаць пасля смерці. Вядома, жыццё — цяжкая барацьба. I вось калі я падумаю, што крамнік Мэцлік з нашай вуліцы пасля маёй смерці будзе ўсюды крычаць, што я ўзяў у яго напавер на крону віна, каб падлячыць свой стары хворы жывот, дык слёзы ў Mane нагортваюцца на вочы. Любы сябра, а ці не пазычылі б вы мне напаследак яшчэ адну крону, каб я мог кінуць яе ў морду таму прайдзісвету і сказаць: «Дык напіся ж крыві, якой тьі так прагнеш!»
Дзве слязы, якія скаціліся яму на руку, былі вартыя той трэцяй кроны. Пасля ён шчыра дзякаваў, гаварыў нешта пра восень, пра лісце, якое падае на зямлю, пра занядбаныя магілы і пра тое, што аддасць мне тры кроны адразу, як толькі мяне ўбачыць. Сустрэліся мы аж праз тры тыдні.
Радасць яго была бязмежная. Ён сардэчна сціснуў мне руку, патрымаў яе хвілінку ў сваёй, ажно сяброўскае цяпло разлілося па руцэ, а пасля сказаў урачыста:
— Я вам вінаваты тры кроны, вы ўжо даволі начакаліся, дык я вам, калі сустрэнемся другі раз, аддам шэсць крон.
Такая высакароднасць расчуліла мяне.
— Але чаму гэта вы будзеце аддаваць шэсць крон, калі вінаваты вы мне толькі тры, дый наогул кінем гаварыць пра гэта.
— Але я вам дам шэсць крон, і годзе.
Я адгаворваўся, кажучы, што мяне ў такім разе будзе мучыць сумленне.
— Ды што сумленне, якое сумленне, у каго яно цяпер ёсць, тое сумленне. Цяпер вас абкрадзе ваш найлепшы сябар!
— Гэта было б не па-людску з майго боку.
Ён зазлаваўся:
— Як гэта не па-людску? Цяпер трэба пільнавацца, каб вас не абакралі нават свае, разумееце, цяпер нельга нікому спачуваць. Ганіце кожнага, калі ён хоча ад вас чаго-небудзь. Бо гэта ўсё нягоднікі, верце мне.
— Але ж я вам пазычыў тыя грошы з ахвотаю.
— Ды што вы тут даказваеце пра ахвоту,— крычаў пан Зэман так, што аж людзі прыпыняліся каля нас,— якая там ахвота. Калі што-небудзь каму-небудзь пазычаеце, дык трэба думаць, што таксама хочаце мець з гэтага нейкую карысць. Я вам дам шэсць крон.
Кожны крэйцар дарагі цяпер чалавеку, асабліва калі ён яму лёгка дастаецца.
— Я даваў па-сяброўску.
— Плюньце вы на сяброўства. Якраз паміж сяброў знойдзеце вы тых найвялікшых здраднікаў. Урэшце, вам яны таксама патрэбны,— крычаў стары на ўвесь бульвар,— з вас жа таксама грошы не падаюць. Я вам дам шэсць крон, і кончым на гэтым.
— Ну што ж, дзякую вам у такім разе.
— Няма за што,— адказаў ён, паціснуў мне руку і пайшоў.
Мне і напраўду не было за што дзякаваць.
Наступнае наша спатканне адбылося амаль праз чатыры тыдні. Ён, калі ўбачыў мяне, вельмі засмуціўся і сказаў:
— He думайце, што я забьіўся пра тыя шэсць крон, я іх аддам вам, як толькі ўбачу вас. У чалавека цяпер столькі розных спраў, што няма калі думаць пра тое, каб узяць з сабою грошы. А ў мяне цяпер адны турботы і непрыемнасці. Якраз іду тэлеграфаваць цётцы, каб прыслала грошай, ды вось не ўзяў з сабою кроны. Добра, што вас сустрэў. Вы мне дасце крону, а я пры нашай наступнай сустрэчы аддам вам сем крон.
— Але ў мяне няма кроны.
У пана Зэмана заблішчалі вочы:
— Ну вядома, у вас няма кроны свайму даўняму сябру. Я разумею, што ў вас не будзе, пакуль вам адразу за тую крону не дам дзве.
Тут ён удыхнуў поўныя грудзі паветра, і палова Вацлаўскай плошчы чула цяпер, што ён мне гаварыў:
— Ліхвяры вы паганыя. Калі чалавек пазычае ў вас тры кроны і павінен аддаць шэсць, дык вы тады згаджаецеся, а калі я хачу, каб вы мне з тых трох вымантачаных крон адну вярнулі, вы адразу адгаворваецеся, нібыта ў вас няма з сабою.
I, аглядаючыся на натоўп, які абступіў нас, ён з гонарам працягваў:
— Пакіньце вы яе сабе, тую праклятую крону. Пакіньце, пакіньце, яна і так ужо ліпкая ад поту тых, з каго вы знялі апошнюю світку, як вось з мяне. Урэшце, пра гэта мы пагаворым у судзе.
Пасля адыпіоў пераможна, калі ўбачыў, як адзін грамадзянін з абуранага натоўпу, што сабраўся вакол нас, плюнуў на мяне.
I хоць з таго часу прайшло ўжо чатырнаццаць дзён, я чакаю, што ўсё ж, нарэшце, апынуся ў судзе за ліхвярства.
ЗМЕНА ПРОЗВІШЧА
«Сакратару міністэрства фінансаў Яраславу Выжралеку земскім палітычным кіраўніцтвам дазволена надалей насіць прозвішча Блатэнскі».
«Народная палітыка» ад 18 студзеня 1922 г. Рубрыка «Справы асабістыя і сямейныя».
Я не ведаю сакратара міністэрства фінансаў Яра слава Выжралека, і ўвогуле на ліха ён мне спатрэбіўся б, каб не трапіла на вочы тое паведамленне з «Народнай палітыкі», якое я працытаваў вышэй. Чалавек служыць сакратаром міністэрства фінансаў і цэлыя дзесяцігоддзі называўся Выжралекам, як раптам у адзін цудоўны дзень спахапіўся і прысвоіў сабе паэтычнае, як у вершатворцаў часоў будзіцеляўпрозвішча Блатэнскі, такі чалавек — з’ява ўвогуле выдатная, а калі ён займае і службовае становішча, то тым больш.
1 Маюцца на ўвазе паэты эпохі эканамічнага і культурнага пацыяпальнага ўздыму Чэхіі (канец XVIII —пачатак XIX ст.), якая атрымала назву чэшскага Адраджэння.
Як не заўважыш такога чалавека, які адмовіўся сам ад сябе, і як не запатрабуеш, каб дзеля грамадскага парадку земскае палітычнае кіраўніцтва сурова пакаралі і каб яно больш не дазваляла мяняць прозвішчы людзям, якія так блізка ўладкаваліся каля міністэрскіх крэслаў, а завуцца Выжралек, Выжранда, Выжырка, Выжырач і да т. п. Бо кожны падумае, быццам яны ў чымсьці прызнаюцца.
Я хачу параіць міністру фінансаў: надалей пазбягаць такіх ганебных гісторый і не дапускаць на гэткія высокія пасады ў міністэрстве ніякіх Выжралекаў, бо іх nomen-omen 1 як знарок падштурхоўвае людзей думаць пра іх абы-што. На такія пасады трэба адразу прызначаць сакратароў, якія спрадвеку носяць паэтычныя імёны. Цяпер ужо нічога не паправіш, бо позна, і ў міністэрстве фінансаў будзе сядзець нейкі Блатэнскі, але ж сядзецьме пасля таго, як там доўгія гады праціраў штаны Выжралек, пра якога цяпер трубяць усе газеты.
Ва ўсёй гэтай трагедыі больш за ўсё засмучае тое, што гэты чалавек сам пусціў погаласку па свеце, як яго нудзіць ад гэтага прозвішча Выжралек (працуе ж не абы-дзе, а ў міністэрстве фінансаў!). А от каб пакінуў усё як ёсць, то ніхто б і ўвагі не звярнуў на такі збег акалічнасцяў.
Пан міністр фінансаў, я спадзяюся, вы накладзяце дысцыплінарнае спагнанне на свайго сакратара за тое, што ён так нечакана і без прычыны ўзбаламуціў грамадскасць.
У міністэрстве фінансаў ёсць яшчэ два чыноўнікі з падазронымі імёнамі. Аднаго з іх завуць Ліс, а другога — Прэс. Цяпер нам толькі і застаецца чакаць паведамлення ў газетах аб тым, што пан Ліс з міністэр-
КНІГІ ОНЛАЙН
