Госць у хату
Яраслаў Гашак
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 279с.
Мінск 1984
Гэта быў сапраўдны паўднёвачэшскі тып дэмакрата. Ён моцна паціскаў мне руку і казаў:
— Акула? Выдатна! Я вельмі люблю акул. He кусаецца? Мёртвая? Паглядзім на тую пачвару. Прыйду з усімі сваімі падначаленымі.
Горш было з глухаватым ксяндзом. Доўга я тлумачыў яму, што ніякія мы не вандроўныя гастралёры, пра якіх ён меў прадузятую думку.
I калі нарэшце я пераканаў яго, што ў нас толькі адна акула, ён пачаў нешта расказваць пра кіта, які праглынуў прарока Іаана. Відаць, дурной галавой ён упарта трымаўся свайго разумення, а пасля паклікаў капелана і сказаў яму:
— Мілы Францішак, ідзіце з гэтым панам, ён вам пакажа нейкага кіта.
I так у яго затрэслася бародка, як у тых Раісавых ксяндзоў-дабрадзеяў.
Капелан як абцугамі ўхапіўся за мяне, і так мы ішлі аж да плошчы, пакуль я яму тлумачыў, што гаворка ідзе пра акулу.
Капелан гаварыў нешта пра загадкі прыроды пры сутыкненні з людзьмі, з чаго вынікаў недавер да вышэйшай боскай сілы, і з радасцю развітаўся са мной.
Наведаў я і жандармерыю. Начальнік быў прагрзсіўны чалавек, ён паляпаў мяне па плячы і сказаў:
— Значыць, гледзіце, што дзе ўкрасці, лайдакі, камедыянты, цыганы.
Калі ж я сказаў яму пра акулу, ён з прафесійнай жандарскай пахвальбой паведаміў, што такіх акул ён бачыў тысячы і калі гэта будзе не акула, ён загадае ўсіх нас арыштаваць.
Адзін прафесар на пенсіі, які дажывае свой век у Страконіцах, запрасіў мяне на абед, і ўвесь час развіваў тэорыю, што дагматызм не прызнае тэорыі адноснасці. Аднак я не шкадаваў, што пазнаёміўся з тым панам. Бо нахапаўся навуковых тэрмінаў, зрабіў такія-сякія выпіскі да сваёй лекцыі перад гараджанамі адносна акул.
У дзве гадзіны ў залу «Бяседы» сабралася столькі людзей, што і яблыку не было дзе ўпасці. На эстрадзе стаяла скрыня з акулаю. Людзі падыходзілі да эстрады, як некалі хадзілі цалаваць святыя мошчы. Спярша я сказаў невялікую прадмову пра марскіх пачвар. Пасля мы збіралі добраахвотныя ахвяраванні на чучала няшчаснай акулы.
У тры гадзіны прыйшлі школьнікі разам з настаўнікамі. Памятаю, адна маленькая дзяўчынка вельмі баялася, плакала, а настаўніца сілком цягнула яе да акулы.
Гарадскі савет з’явіўся ў чатыры гадзіны. Мэр горада ахвяраваў пяць крон і не захацеў браць рэшты.
Гэта была шчаслівая гадзіна. Грошай было навалам.
Ля мёртвай акулы Местак пазнаёміўся з нейкай удавой і пайшоў да яе на ноч.
Я спаў у мэра горада, а Сліўка ў жандарскім участку, таму што ў адной карчме пабіўся з нейкім балбатуном са Скочыц, які груба абразіў нашу акулу, сказаўшы, што ніякая гэта не акула, а дэльфін, ён гэта добра ведае, таму што служыў на флоце.
Калі раніцай мы ўсе пічаслівыя сышліся ў «Бяседзе», карчмар, які яшчэ ўчора вечарам быў такі ветлівы, сустрэў нас непрыязна.
Наша акула смярдзіць! Жонка цэлую ноч не спала, раніцай мусілі паслаць па доктара. Усім блага, а памочнік з самага ранку п’е ром. Мы павінны неадкладна забраць з залы сваю пачвару і больш у «Бяседзе» не паказвацца, бо нам, камедыянтам, пераламаюць ногі.
I ён меў рацыю. 3 акулай за ноч адбылася фатальная змена, і распад яе цела пайшоў вельмі хутка.
Я прапанаваў акулу забальзаміраваць, і мая прапанова была прынята. Тады мы купілі пяць бутэлек адэкалону і яшчэ нейкай парфумы, выкупалі ў гэтай сумесі нашу акулу і яшчэ налілі ў сярэдзіну.
Паклалі акулу на воз і паехалі ў Вадняны.
3 паляўнічага доміка нас з ёй выгналі, нягледзячы на тое, што зала сакалінага доміка нам вельмі падыходзіла сваімі параметрамі.
Прынялі нас у Народным доме, калі мы на акулу вылілі яшчэ чатыры бутэлькі адэкалону.
А потым усё пайшло вельмі хутка. Плакаты, агітацыя, шмат гледачоў. Пах ад акулы быў такі, што ў зале ўсе памлелі. Мы ўтрох таксама ледзь трымаліся на нагах, хоць з самай раніцы пілі каньяк, каб неяк дачакацца канца і вытрымаць.
Я не памятаю, хто нас, уласна кажучы, арыштаваў, але сярод ночы мы прачнуліся ў ваднянскай каталажцы. Направа спаў Местак, налева Сліўка.
Раніцай нас аштрафавалі за дзеянні супраць аховы здароўя ці за нешта падобнае.
I не былі мы на пахаванні нашай акулы. Яе пахавалі на сродкі ваднянскіх грамадзян. Закапалі нашу пагрозу паўночных мораў, як здохлую кошку. He ведаю нават месца, дзе яна ляжыць. На яе магіле няма нават простага крыжа, нягледзячы на тое, што, павод-
ле нашага плаката, праз яе вантробы прайшоў папскі вікарый, канонік і біскуп наварскі і палермскі, Капістран Матэвуш.
Спі салодка, мая акула.
САЛІДНАЕ ПРАДПРЫЕМСТВА
3 Местакам, цяпер нябожчыкам, сядзелі мы на лаўцы ў парку на Карлавай плошчы.
Местак, гаспадар блышынага цырка, быў не ў гуморы, бо прыйшоў да вываду, што няма сэнсу дрэсіраваць блох. He так даўно яго блышыны цырк пацярпеў катастрофу. Адзін п'яніца, упэўнены, што ўсё гэта махлярства, убіўся ў буду і, нават не праверыўшы свайго падазрэння, пасек скрынкі з цыркам. Дрэсіраваныя блохі апынуліся на волі і збавіліся ад цягання малых, мікраскапічных папяровых вазкоў. Таксама быў знішчаны бінокль.
На самым дне скрыні застаўся ляжаць расплясканы труп блышынага самца, першакласнага артыста, які быў душой цырка. Местак пяшчотна называў яго Францішкам. Самец быў апазнаны праз павелічальнае шкло. Менавіта ў яго не хапала адной нагі, што было адной з цыркавых таямніц. Такім артыстам адрывалі нагу, каб яны надта не скакалі і не парушалі гармоніі блышынага цырка.
Ля трупа артыста засталася адна-адзіная блыха з пераламанымі нагамі, яна была ўпрэжана ў перакулены вазок.
— Я думаў,— уздыхнуў Местак,— што яе вылечу, але нічога не выйшла. Пепіта чахла. I тады я, нарэшце, раздушыў яе.
Местак расказваў пра каханне Пепіты і Францішка, як той заўсёды вёў яе ў танцы, на здзіўленне малым блышанятам.
— Ніколі ў жыцці,— гаварыў Местак,— я больш не ўбачу такога інтэлігентнага стварэння. Цяперашняе пакаленне блох дэгенераванае. Блохі падурнелі. Сталі някемлівыя. Можа, у нас з’явілася новая блышыная раса. Нядаўна я купіў у аднаго работніка старамесцкага прытулку поўную бутэлечку блох, але ні адна з іх нічога не вартая. Былі ў мяне блохі і з паліцэйскага ўчастка, з некалькіх дзіцячых дамоў, былі блохі з пансіяната «Шчаслівы дом», з пансіяната Элішкі Краснагорскай, блохі з папраўчага дома, з некалькіх казармаў, блохі з ламбардаў, блохі з некалькіх атэляў, з Каралінума і Кліменцінума, блохі з Вышэйшай жаночай школы і Прамысловага Саюза, з Эмаўзскага касцёла — і ўсе тыя блохі былі няздольнымі стварэннямі. Праўда, я знайшоў дзве-тры блыхі, якіх можна было нават назваць таленавітымі. Але ж яны былі лайдакі. He вабіла іх кар’ера. Уцяклі, не зважаючы на тое, што іх чакалі і поспех і слава. Новае, маладое блышынае пакаленне ніколі не зробіць таго, што маглі Францішак або Пепіта. Няма такіх слоў, каб расказаць пра іх вартасць, імі можна толькі захапляцца.
Зноў нас апанавала меланхолія, і перад нашымі вачыма ўсплыло трыумфальнае шэсце блышынага цырка па Чэхіі, Маравіі, з нядоўгім заездам у Венгрыю, адкуль нас вытурылі венгерскія жандары, убачыўшы ў блышыным цырку прыхаваную панславянскую прапаганду.
У некаторых гарадах Маравіі нам устаўляла палкі ў колы духавенства.
Ксёндз у Гельштыне, якога я пайшоў запрасіць на прадстаўленне нашага блышынага цырка, сказаў мне:
— Я не магу сваім прыхаджанам рэкамендаваць ваша пачынанне, не блаславёнае богам, бо дрэсіраваць блох супярэчыць чалавечай прыродзе. У сярэдневяковых манастырах, як піша абат Анзэльм, блохі павінны былі па начах кусаць манахаў, не даючы ім спаць,
каб яны не забываліся і ўдзень і ўночы славіць бога.
— Дык вы лічыце блох святымі стварэннямі? — сказаў я.— Тады я магу запэўніць вас, што ў нашым цырку якраз нашчадкі тых самых блох, якія кусалі Ісуса ў Віфліемскім хляве.
Той раз я з ім пабіўся, накаўціраваў яго, але ўсё ж мы з блышыным цыркам вымушаны былі хавацца ў гарах, бо ксёндз нацкаваў на нас усю акругу, аж да самай Валахіі.
Хвіліну прыемных успамінаў перапыніў Местак:
— Калі чалавек цярплівы і энергічны, то ён абавязкова пераможа людское глупства. Трэба толькі ўмець за ўсё ўзяцца з галавой. Справа не ў тым, што чалавек намалюе качку, а ў тым, каб упэўніць людзей, якія ідуць паглядзець на яе, што гэта зусім не качка, а, скажам, ягуар. Правалілася адна справа, бярыся за другую, трэцюю...
— Людзі, што бараны,— цягнуў ён сваю філасофію,— чым больш дурноты альбо глупства, тым хутчэй людзі лезуць у кішэню, каб толькі ўбачыць гэты шэдэўр. Людзям хочацца сюрпрызаў. Як вы мяркуеце?
— Я думаю,— сказаў я,— што ёсць вельмі мала разважлівых людзей. Хто мае свой пункт гледжання, той не пойдзе глядзець на ўсялякае глупства. Нашы прадстаўленні наведвала публіка, якая верыла, што ўбачыць усё, што мы ім паабяцалі паказаць. Памятаеце ж нашага кажана, якога мы злавілі ў Богдальцы, a выдавалі за лятучага яшчара з Аўстраліі? I ўсе нам плацілі, каб толькі ўбачыць яго. Альбо памятаеце, як людзі біліся перад нашай будай за білеты, каб толькі ўбачыць маладога ўдава, які задушыў у Індыі англійскага каралевіча? А быў гэта ўсяго толькі малады вужака. А ўспомніце, колькі было народу, калі Пепічак Ванак выступаў у ролі арангутанга з вострава Барнэа?
— Ну і жулік быў,— пацвердзіў Местак,— як гэта
я не памятаў бы яго. Перад тым апошнім прадстаўленнем ён дамагаўся ад нас дваццаці крон, не хацеў за пятнаццаць крон і яду быць арангутангам. А зарабляў хлопец і добрыя грошы, і садавіну, і цукеркі, якія людзі кідалі яму ў клетку. Усе прысмакі хаваў у кут, a вечарам, калі мы зачынялі буду, ён ішоў да гандляркі насупраць і прадаваў усё. Таму я і не хацеў набаўляць яму ганарару. Ён раззлаваўся і ў час прадстаўлення зацягнуў песню «А ў полі дарожанька». Што тут было! Тады нас і вытурылі з Табара. Больш нам пашанцавала з муміяй англійскага караля Рычарда III, a была гэта толькі скручаная авечая скура. Глядзець на яе хадзілі амаль паўгода. Вы яшчэ пра тую скуру загадкава гаварылі: «Тут мы бачым аднаго з самых вялікіх і грозных вырадкаў, якія калі-небудзь сядзелі на троне. Гэты кароль нягоднік купаўся ў крыві незлічоных злачынстваў, гэта ён уразіў самога Шэкспіра сваёй крыважэрнасцю. Вось гэтая каралеўская пачвара цяпер засушана, і мы маем магчымасць паказаць гэтую мумію паважанаму грамадству».
— А потым Рычарда III,— сказаў я,— канфіскаваў адзін начальнік акругі.
КНІГІ ОНЛАЙН
