Госць у хату
Яраслаў Гашак
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 279с.
Мінск 1984
А выкладчык Вотруба звычайна дадаваў:
— I афрыканскага слана не адрознівала ад індыйскага.
I вось цяпер ён сустрэў яе ў вагоне трамвая. Яна бесцырымонна падсела да пана Вотрубы і падала яму маленькую ручку, такую маленькую, што Вотруба нават падумаў: «Такая далікатная ручка выдатна справілася б з прэпаратамі для мікраскопа».
Яму здалося нават, што з’яўленне гэтай элегантнай дамы ў трамваі выклікала сенсацыю сярод пасажыраў. Нейкім прыемным пахам, водарам тонкіх духоў веяла ад яе.
«Та-а-к,— падумаў Вотруба,— духі — гэта рэчывы, якія дзейнічаюць на нашы органы нюху і ўзбуджаюць прыемныя адчуванні. Пахі дзеляцца на натуральныя і штучныя. Натуральныя могуць быць як расліннага, так і жывёльнага паходжання».
Пакуль яна сакатала, ён звярнуў увагу на футра вакол яе шыйкі.
«Футра падобнае,— вырашыў ён,— да падробленага бабра. Мажліва, што гэта нейкае млекакормячае з сям'і сумчатых, Калі я не памыляюся, гэта тасманскі вамбат. Як жа ён называецца па-лацінску?»
— Phascolomys! — моцна вымавіў Вотруба, звяртаючыся да сваёй прыгожай суседкі, якая ўвесь час паўтарала:
— Ах, якая прыемная неспадзяванка, мы гэтак даўно не бачыліся? Што ж вы парабляеце?
— Phascolomys! — адказаў ён.— Ax, pardon, я хацеў сказаць, што мае вучаніцы даюць мне столькі клопату. А ваша аднакласніца, паненка Машынава, працуе ў нас няштатным выкладчыкам. Яна напісала такую цудоўную дысертацыю пра стужачных глістоў.
— Яна ж і сама заўсёды была страшэнна худая,— абыякава кінула паненка Гансгіркава.— А як маецца пан Коўтнер? Я чула, што ён звар’яцеў.
— Калега проста ператаміўся,— паспешна адказаў пан Вотруба.— Мы хацелі з ім удвух пакончыць з Мендзялеевым.
Нейкі пасажыр, што сядзеў насупраць, спалохана ўтаропіўся на Вотрубу.
— Так,— гаварыў той далей,— мы хацелі на падставс найноўшых даследаванняў пра вісмут абвергнуць Мендзялесва з яго табліцай. Прызнаюся, мы сталі на
няправілыіы шлях. Вісмут застаецца вісмутам. Назавіце яго хімічны сімвал, паненка.— «Такая самая няўвага, як і раней»,— уздыхнуў ён, калі Гансгіркава нічога не адказала, не перастаючы ўсміхацца.— Вы без прычыны ўсміхаецеся. Хімічны сімвал вісмуту — Ві. Якія злучэнні вісмуту вы ведаеце? Ax, pardon, выбачайце, я заўсёды думкамі са сваімі вучаніцамі.
— Як гэта прыемна чуць ад вас! — сказала яна, жмурачыся, што здалося педагогу крыху дзіўным, але не зрабіла на яго дрэннага ўражання.
— У мяне наогул цяпер шмат спраў,—• сказаў ён, прыязна паглядаючы на яе.— Я займаюся пытаннямі анабіёзу некаторых відаў жывёлы. Як вам вядома, паненка, жабы ўпадаюць у зімовую спячку, ад якой яны прачынаюцца вясной, калі з’яўляецца магчымасць зноў вольна рухацца. Летась, калі я наведаў Егіпет з навуковымі мэтамі, у пошуках грызуна тушканчыка егіпецкага я выпадкова сутыкнуўся з анабіёзам пры ўскрыцці аднаго пахавання ў пірамідзе: са склепа выскачыла жаба. Я ведаю шмат якія віды егіпецкіх жаб, і тут мне прыйшло ў галаву, што, можа, гэта адна з тых біблейскіх жаб, якія ў часы Іосіфа Цудоўнага так назалялі Егіпту. Магчыма, што яна была яшчэ старэйшая і адносілася да эпохі першых фараонаў, пры якіх яна залезла ў склеп у пірамідзе і прабыла тысячагоддзі ў стане анабіёзу, вельмі падобнага да спячкі. Жаба ва ўзросце чатырох тысяч або шасці тысяч гадоў!
Усе навокал засмяяліся.
— Мы можам выйсці,— сказаў ён, разгубіўшыся.— Вам куды?
Калі яны выйшлі з вагона, паненка Гансгіркава заўважыла, што лепей за ўсё зайсці куды-небудзь павячэраць. Яна сказала гэта з такой мілай усмешкай, што выкладчык Вотруба прапанаваў пльзенскі рэстаран, куды ён не раз хадзіў у маладосці, як быў яшчэ прак-
тыкантам. Седзячы з прыгожай дамай за рэстаранным столікам, нейкі час ён моўчкі глядзеў перад сабою, потым, быццам яго падганялі нейкія дакоры сумлення, загаварыў пра тое, што калісьці гарматы вылівалі з бронзы.
— Восем працэнтаў волава, столькі вось марганцу і астатняе медзь,— завёў ён сяброўскую размову.— Цвёрдасць сплаву была 98,75 кілаграма на квадратны міліметр, пругкасць — 2,5 працэнта.
Тут падалі цялячыя ныркі з бульбай.
— Глядзіце, паненка,— гаварыў ён, пазіраючы на Гансгіркаву незвычайна прыязна.— У Паўднёвай Амерыцы абарыгены робяць гарнір да цялячых нырак не з бульбы, а з ядомых клубняў расліны, так званай «ульёка», або «мельюка», якая належыць да сям’і партулакавых.
— Вы былі надта слабыя ў батаніцы. Вельмі шкада!
Ён сказаў гэта так мякка і сумна і паглядзеў на яе так жаласна, што не ўзнікала ніякага сумнення, як усё гэта кончыцца і што цяпер самая пара былой вучаніцы пана Вотрубы знайсці спосаб яго развесяліць.
Гэтая справа была ёй звыклай. Яна прапанавала пайсці ў кабарэ. Пад раніцу выкладчык учыніў вялікі скандал у бары пры кабарэ. Ён ледзь не збіў кійком аднаго пана, які аказаўся сябрам паненкі Лілі Віці-Гансгіркавай. Пры гэтым Вотруба крычаў:
— Выбірайцеся адгэтуль, васпане, гэта мая былая вучаніца. Я выкладчык ліцэя Ёзаф Вотруба!
Потым ён упаў у стан поўнага здранцвення, які так захапляў яго ў жаб.
Прачнуўся ён позняй раніцай, спазніўшыся на ўрокі, успомніў усё, што адбылося, і падаў прашэнне на выхад на пенсію, зрабіўшы гэты рашучы крок пасля дзівосных прыгод са сваёю былой вучаніцай, якую выключыў з навучальнай установы.
БУРЖУЙ РАМЗЭЛІК
3 панам Рамзэлікам я пазнаёміўся не ў бальшавіцкай Расіі. Пан Рамзэлік наогул не ведаў, што я быў у Расіі. Ён і не падумаў, што я савецкі камісар, а мае сумленныя карыя вочы выклікалі ў яго давер да мяне. Мы пазнаёміліся тады, як я выйшаў на невялікім прыпынку ў лесе і спытаўся ў пана Рамзэліка, як дайсці да Баланава. Пан Рамзэлік павольна павярнуў галаву і сказаў:
— Я з Баланава.
Бязлітасна паліла сонца, і я падаўся ў цянёк да пана Рамзэліка. Хутка я ўжо ведаў яго анкетныя дадзеныя, а праз паўгадзіны быў яго прыяцелем. Яшчэ праз паўгадзіны ён запрасіў мяне да сябе на вілу, і мы выправіліся ў дарогу.
— Вось старая здзівіцца, што не дачакаўся яе. Бачыце, яшчэ нічога такога ніколі не здаралася, але ж хто ведае. Калі ў чалавека залаты ланцужок матляецца, на галаве цыліндр, адразу відаць, што чалавек гэты пан. Кожны ведае, што ў мяне ёсць віла. Адзіная на ўвесь Баланаў. Таму я ніколі не іду праз лес адзін. Гэта небяспечна. Вось і загадваю жонцы сустракаць мяне. А калі б яна не прыйшла, ды і вас не спаткаў выпадкам, то адзін не пайшоў бы, застаўся б на прыпынку. Вось было б ёй. Праз гадзіну ідзе цягнік на Ілава. Купіў бы білет да Ілава. Там бы пайшоў на пошту і паслаў тэлеграму: «Старая, я ў Ілаве». Пасля пайшоў бы ў шынок і сядзеў бы там, аж пакуль яна не прыехала б па мяне. Я не баязлівец. He. На віле ў мяне ёсць стрэльба, зараджаная. I калі б прыйшлі бальшавікі, я бараніў бы свой маёнтак і страляў бы датуль, пакуль гэтыя галадранцы не паўцякалі б. У палітыцы я разбіраюся як ніхто іншы. Паглядзіце на царскую Расію. Што было? I што сёння? А таму і кажу: «Старая, ідзі мне насустрач. Я адзін лесам не пайду».
— I што ж ваша жонка? Вы не баіцеся, што якінебудзь бандыт перастрэне яе ў тым гушчары?
— Але, прабачце,— усміхнуўся пан Рамзэлік.— Каму баба патрэбна? Баба і ёсць баба. А да таго ж яна выбягае ў лес у чатыры гадзіны раніцы. Нібыта па грыбы. Хоць яны нам і не патрэбныя, у нас жа віла, ёсць свінні, дзве казы, адзення на некалькі тысяч, бялізны на тысячы, золата, серабро. Ёсць поле, гаспадарка, курэй трымаем, ну, а віла — цудоўная будыніна з верандай. На адзін бок пакой і кухня і на другі бок пакой і кухня. Там жывуць кватаранты. Праўда, гэта такая галота, але жанчына сумленная і ведае, як сябе паводзіць. Прыйдзе да мяне ў майстэрню і так ветліва папросіць: «Гаспадар, зрабіце ласку, адрамантуйце мне боцікі». Або пойдзе да жонкі на кухню: «Гаспадынька, паспрабуйце малін, нядорага каштуе». Наогул да людзей тут ставяцца няроўна. Пражаніна паважаюць. А на мяне востраць зуб, бо я з Галяшовіц, а тут маю вілу. Ведаеце, каб я прадаў вілу, дык да самай смерці ні мне, ні старой не давялося б пальцам варухнуць. Трыццаць тысяч чыстых было б. Толькі каб тыя грошы плацілі як рансй. А ўсяму віноіі сацыялісты. Каб іх не было, ого-го! Падносак трыццаць крон, набойка пяць крон. Чалавек мог бы жыць, куранят ссці смажаных, вараных, печаных. Але ж не. Схаўрусаваліся з сялянамі, ніхто працаваць не хоча, за яечка просяць пяцьдзесят крэйцараў, за ўсё плаці, за каву, за воцат, за ўсялякае глупства. Шпікулянты і бальшавікі! Адзін аднаму нічога не зробіць. Дабрадзейства вымерла. I любоў да блізкага! Сіраты ніхто не прыгрэе. Але на буржуя кожны плюне. А хто ж пасля таго пагрому ўзяў сірату ў Баланаве, хлапчука, што служыў у селяніна Хампейза?
Хто, селянін ці, можа, сацыяліст?
He, ён не быў ні селянінам, ні сацыялістам. Быў гэта буржуй, гаспадар. Гэта быў я, пан Рамзэлік. Узяў
сірату. Падвёў да варштата і сказаў: «Не на мяне ты будзеш рабіць, а на сябе. Працуй. Паглядзі на мяне. Я вечна тут не буду. Паглядзі на маю старую, на пані Рамзэлікаву. I яна не вечная. Дык будзь старанны і пільнуйся. Насі ваду, пасві коз, збірай у лесе дровы, хадзі па траву. Усё гэта ты будзеш рабіць дзеля сябе. Ці буду я мець што з таго? He буду. Бо я мог жа ўзяць сабе парабка, даць яму тых дзесяць — дваццаць залатых. Нічога б са мной не зрабілася. Але што было б з табой? Загінуў бы ты ў багне, задушыўся б у хвалях сацыялізму. Працуй сам на сябе. Глядзі, віла што той палац, свінні ў хляве, дзве казы. Добра іх даглядай. Ці калі табе так было? Вырасцеш, убярэшся ў сілу, будзеш сапраўдным мужчынам. He прападзеш на свеце». Але, пане дабрадзею, гэта не аплацілася. Думаеце, Лойза ўдзячны мне і ласкай плаціць за ласку? Гультай. Як у чатыры раніцы будзіш яго, каб ішоў па грыбы, плача. Аб адзінаццатай уначы яму яшчэ хочацца есці. Ён бы ішоў у куток з поўным жыватом. Ніякага ўяўлення пра гігіену. Пераборлівы. Наша бульбачка яму ўжо прыелася. Такая бульбачка! Шаноўны пан, я да смерці люблю бульбу. Таму яна ў нас кожны дзень. А не таму, што няма чаго далікатнейшага, не. Дзе там! Падносак трыццаць крон, набойка пяць крон, дзве казы ў хляве. Малака досыць. Грыбоў прынясе Лойза. Дроў хапае, іх Лойза наносіць, запаліць у грубцы, жывот пагрэем, і сірата пагрэецца каля нашага агеньчыка. Хоць мы і з горада, а ўстаём рана. У чатыры гадзіны, разам з жаўрукамі. Каб той хлопец меў добры прыклад. Часам гадзіннік падвяду, каб Лойза раней паспеў у лес. Вядома ж, на світанні грыбоў больш збярэш. Хто рана ўстае, таму пан бог дае. Толькі ж я і мая старая не TaKia ўжо і раннія птушкі. Нам ужо не так лёгка рана ўстаць. Але што з таго. Пасля яшчэ трохі прыкархнём. Мы ж людзі старыя, ды яшчэ з горада. Ужо нам цяжка мяняць звычкі. Але ж мы працавітыя людзі. Ста-
КНІГІ ОНЛАЙН
