Госць у хату
Яраслаў Гашак
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 279с.
Мінск 1984
Ён з радасцю б збываў іх і ў школы, але партрэты не адпавядалі памерам, якія зацверджаны земскім школьным саветам. Аднойчы ў акруговай управе земскі школьны інспектар сказаў яму:
— Вельмі шкадую, пан Пецішка, але ж вы хочаце нам падсунуць імператара шырэйшага і даўжэйшага, чым прадпісана пастановай земскага школьнага савета за дваццатага кастрычніка 1891 года. Пастанова прадугледжвае імператара больш сціплых памераў. Канкрэтна, сорак восем сантыметраў у даўжыню і трыццаць шэсць у шырыню.
А ваш імператар мае пяцьдзесят у даўжыню і сорак у шырыню. Вы гаворыце, што ў вас сабралася дзве тысячы партрэтаў нашага манарха. I не думайце, што вам удасца спіхнуць нам такі хлам. Ваш імператар — тавар дрэннай якасці і вельмі кепска надрукаваны. Можна падумаць, што яго вялікасць ніколі не расчэсваў свае барады, на нос яму наляпалі многа чырвонай фарбы і да ўсяго ён яшчэ і крывы.
Збянтэжаны гэтай размовай, Пецішка дома сказаў жонцы:
— Мы так уліплі з гэтым старым манархам.
Усё гэта адбывалася яшчэ перад вайной. Карацей кажучы, дзве тысячы партрэтаў імператара віселі на карку ў пана Пецішкі. Калі ж пачалася вайна, Пеціш-
ка дужа ўзрадаваўся, у яго з’явілася надзея пазбавіцца ад гэтага хламу. Ён павесіў у сваім магазіне партрэты крыважэрнага старога і аб’яву: «Продаж па агульнадаступных цэнах. Імператар Франц-Іосіф I — за пятнаццаць крон». Прадаў шэсць штук. Пяць партрэтаў купілі для казармаў, каб гэты літаграфічны вобраз апошняга Габсбурга натхняў рэзервістаў у салдацкіх буфетах, і адзін купіў стары Шымр, уладальнік тытунёвай крамкі. Гэты аўстрыйскі патрыёт вытаргаваў партрэт за дванаццаць крон і яшчэ абазваў Пецішку рабаўніком.
Вайна ішла, а на імператара як і раней не было попыту, і пан Пецішка кінуўся ў аддзелы рэкламы газет і часопісаў. Ён надрукаваў аб’явы ў «Народнай палітыцы» і ў «Голасе народа»:
«У цяперашні суровы час у кожнай чэшскай хаце павінен вісець партрэт нашага шматпакутнага манарха за 15 крон».
Але замест заказаў пан Пецішка атрымаў позву ў акруговую ўправу, дзе яму зрабілі заўвагу, каб надалей у аб’явах ён не ўжываў слоў «суровы час» і «шматпакутны», а замест іх, каб пазбегнуць непрыемнасці,, пісаў «славуты час» і «перамоганосны».
Тады Пецішка надрукаваў у газетах такі тэкст: «У наш славуты час у кожнай чэшскай хаце павінен вісець партрэт нашага перамоганоснага манарха за 15 крон». Але і гэта было дарэмна.
Ён толькі атрымаў некалькі непрыстойных лістоў, у якіх ананімныя аўтары настойліва раілі яму павесіць партрэт у тыы месцы, куды цар ходзіць пешкі. Мала таго, Пецішку зноў паклікалі ў акруговую ўправу, дзе чыноўнік парэкамендаваў яму больш уважліва сачыць за зводкамі імперскай канцылярыі, дзеля таго каб аб’явы адпавядалі сучаснаму моманту.
— Рускія ў Венгрыі, узялі Львоў і стаяць ужо пад ГІерамышлем. Усё гэта нельга назваць славутым часам,
пан Пецішка. Гзта падобна да жарту, насмешкі, іроніі. Глядзіце, каб за такія аб’явы не апынуцца ў Градцы перад палявым судом!
Пан Пецішка паабяцаў, што будзе больш уважлівы, і склаў яшчэ адну аб’яву: «Пятнаццаць крон ахвотна ахвяруе кожны чэх, каб павесіць у сваёй хаце нашага старога манарха». Мясцовая прэса адмовілася надрукаваць гэтую аб’яву.
— Чалавеча,— сказаў яму адзін адміністратар,— вы што, хочаце, каб нас усіх расстралялі?!
У роспачы пан Пецішка вярнуўся дахаты.
У каморцы ззаду магазіна ляжалі пачкі партрэтаў імператара. Пан Пецішка таўхануў іх нагой і сам спалохаўся свайго ўчынку. Ён баязліва азірнуўся навокал і супакоіўся толькі тады, калі ўпэўніўся, што ніхто яго не бачыў.
У задуменні ён пачаў абтрасаць пыл з пачак і заўважыў, што некаторыя партрэты заплеснелі. Недалёка ад іх у каморцы сядзеў чорны кот. Няцяжка было здагадацца, хто развёў гэтую макрэдзь. Каб адвесці ад сябе падазрэнне, кот заваркатаў. Пан Пецішка шпурнуў венікам у дзяржаўнага злачынцу, і той змоўк. Уладальнік магазіна пісьмовых прылад уварваўся ў хату і накінуўся на жонку:
— Паскуднага ката трэба выкінуць вон! Хто ж цяпер захоча купіць імператара, апаганенага гэтай бессаромнай брыдой? Заплеснелы імператар. Давядзецца сушыць яго, каб ён праваліўся!
Пасля абеду пан Пецішка крыху паспаў, пакуль жонка сядзела ў магазіне, але сон не прынёс палёгкі. Яму прыснілася, што па чорнага ката прыйшлі жандары і іх абодвух вядуць пад канвоем у ваенны суд. Пасля яму здалося, што і ката і яго прыгаварылі да смяротнай кары і ката ўжо збіраюцца павесіць. А ён, Пецішка, у прысутнасці суддзі брыдка лаецца. Ён закрычаў і прачнуўся і ўбачыў ля сябе жонку.
— 0, божухна, што ты такое крычыш,— хвалявалася яна,— а каб хто пачуў...
I засмучаная жанчына пачала расказваць, як хацела прасушыць імператара ў садку, але нейкія галадранцы пачалі шпурляць у партрэты камянямі і папрабівалі іх на рэшата.
Выявіліся і яшчэ страты. На адзін імператараў партрэт, які сушыўся на лужку, паселі куры і пакінулі там змесціва сваіх страўнікаў, размаляваўшы лапамі бараду імператара ў зялёны колер. Два партрэты хацеў з’есці мяснікоў сенбернар, неразумны шчанюк, які ніколі не чуў пра параграф 63 Улажэння аб пакаранні. Аднак гэта было ў яго ў крыві. Яго матка год назад трапіла на скуралупню за тое, што зжэрла на плацы сцяг 36-га палка.
Пан Пецішка прыйшоў у роспач. Вечарам у карчме ён увесь час заводзіў размову пра тавары па зніжаных цэнах і пра тое, колькі клопату ён мае з імператарам. I з усяе яго гаворкі вынікала, што венская ўлада з недаверам ставіцца да чэхаў толькі таму, што яны не купляюць у фірме Францішка Пецішкі ў Младзе Балеславе партрэтаў манарха за пятнаццаць крон.
— He стойце за цану, прадавайце іх танней,— сказаў яму карчмар на развітанне.— Цяпер нядобры час. Гарэйшак прадае паравы млын на трыста крон дзешавей, чым летась, тое самае зрабіце і вы з імператарам.
Пасля гэтага пан Пецішка напісаў такі плакат і павесіў яго ў вітрыне магазіна: «У сувязі з эканамічным крызісам прадаецца вялікая партыя па-майстэрску выкананых партрэтаў імператара замест пятнаццаці крон па дзесяць крон».
I зноў у магазіне было ціха. Знаёмы гандляр віном пацікавіўся, як ідуць справы з імператарам.
— Кепска,— адказаў пан Пецішка,— ніхто і не пытае.
— Раю вам,— па-змоўніцку сказаў яму гандляр віном,— пакуль не позна, пастарайцеся збыць іх за любую цану.
— Пачакаю яшчэ,— адказаў пан Пецішка.
А на партрэты не пераставаў садзіцца нягоднік чорны кот. За паўтара года ўся кіпа імператаравых партрэтаў да самага нізу пакрылася цвіллю. Аўстрыякі выехалі з Чэхіі, становішча ў Аўстрыі было кепскае. Усе іх намаганні былі кату пад хвост.
Тады пан Пецішка ўзяў аловак і паперу і падлічыў, што разбагацець ён усё роўна не разбагацее, але калі прадаваць партрэт па дзве кроны, дык на кожным экземпляры ён заробіць адну крону.
I ў вітрыне побач з партрэтам імператара з’явілася новая рэклама:
«Прадаецца стары манарх за дзве кроны замест пятнаццаці».
Уся Млада Баляслава ў той дзень прыходзіла да магазіна, каб упэўніцца, як катастрафічна ўпалі акцыі дынастыі Габсбургаў.
А ўначы да пана Пецішкі прыйшлі жандары, і ўсё пакацілася, як камень з гары. Магазін зачынілі, пана Пеційіку арыштавалі і судзілі ваенным судом за парушэнне грамадскага спакою і цішыні. Таварыства ветэранаў выключыла яго са сваіх членаў.
Пана Пецішку прыгаварылі да трынаццаці месяцаў турэмнага зняволення. Яму маглі даць пяць гадоў, але ўлічылі яго ўдзел у баях за Аўстрыю пад Кустоцай.
А пачкі партрэтаў імператара захоўваюцца ў дэпазіце ваеннага суда ў Тэразіне і чакаюць часу свайго вызвалення, калі пасля распаду Аўстрыйскай імперыі які-небудзь прадпрымальны бакалейшчык пачне загортваць у іх сыркі.
ПАКУТЫ ЛІТАРАТАРА
Сёння адносіны да літаратараў намнога лепшыя, чым да вайны. Пасляваенны літаратар, калі старанна працуе і многа не траціць, кожны дзень мае столькі грошай, што можа выкупіць сваю норму мукі, хлеба, цукру, тытуню, і яшчэ ў яго застанецца, каб раз на месяц дазволіць сабе схадзіць у тэатр. Калі ён не п’е гарэлкі, а лічыць найлепшым ласункам віно і даспадобы яму ром, дык у яго ёсць магчымасць сёння атрымаць усё гэта ў доўг, бо і ў гэтым кірунку адносіны змяніліся, і літаратары карыстаюцца сёння большым даверам і павагай, чым да вайны.
Раней адносіны былі інакшыя, прывяду некалькі прыкладаў.
Калісьці выходзіў у Празе часопіс «Вясёлая Прага», у ім я змяшчаў свае гумарэскі. За тры гумарэскі дзве кроны, якіх заўсёды чакалі некалькі галодных прагных ратоў.
Аднойчы, калі я прынёс шэсць гумарэсак, выдавец адмовіўся заплаціць мне чатыры кроны і прапанаваў заключыць умову. Я павінен напісаць дваццаць гумарэсак, за якія ён мне заплаціць наперад, але не грашыма, а таварам. Ён якраз збіраўся раздаць падпісчыкам у якасці прэміі партыю гадзіннікаў. (У той час у краме яны каштавалі дзве кроны.) Больш чым дзве кроны за адзін гадзіннік ён не налічыць, але я адразу змагу забраць з сабой чатырнаццаць гадзіннікаў, і адзін гадзіннік ён мне набаўляе, таму што інакш цяжка палічыць.
Падпісаў я ўмову на дваццаць гумарэсак і забраў з выдавецтва чатырнаццаць гадзіннікаў.
Мяне чакаў адзін малады чалавек, які пісаў вершы (пяць радкоў за два гелеры).
— Ну і што ты будзеш з імі рабіць? — сказаў непрактычны паэт, поўны ідэалаў, бо ў той час жылі яшчэ ідэалісты.
— Прадам у карчме.
Малады паэт пачырванеў.
— Ну, а калі нам не пашанцуе прадаць іх у карчме,— сказаў я,— будзем прадаваць у шынках.
— Я з вамі не пайду прадаваць,— прагаварыў ён,— вы ж добра ведаеце, што я член аб’яднання маладых літаратараў «Сірынкс».
— Добра,— сказаў я,— прадаваць вы не будзеце, а толькі будзеце хадзіць са мной.
I мы пайшлі. Найперш прыйшлі да Прымасаў, там заўсёды збіраліся мяснікі з сярэбранымі цяжкімі гадзіннікамі. Адзін сказаў, што ён купіў бы, але толькі сярэбраны, і, пакуль глядзеў наш гадзіннік, перакруціў спружыну. За прычыненую шкоду ён прапанаваў нам два куфлі піва. Пасля гэты гадзіннік з перакручанай спружынай мы прадалі аднаму пану за трыццаць крэйцараў, і ён заявіў, што ўсё роўна гэта падобна на крадзеж.
Потым пайшлі мы насупраць да Шэнфлока, адкуль нас выгналі, бо падумалі, што мы жулікі і не маем дазволу на продаж.
Схадзілі мы і ў «Курынае вока» на Вінаградах, дзе прадалі адзін гадзіннік за восемдзесят крэйцараў нейкаму студэнту, які свой гадзіннік заклаў у ламбард і чакаў прыезду бацькі.
КНІГІ ОНЛАЙН
