Госць у хату
Яраслаў Гашак
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 279с.
Мінск 1984
Аўтар майго некралога яшчэ мацней заплакаў, яго плач тужліва ляцеў у цішыні могілак і губляўся недзе ўдалечыні каля Яўрэйскіх печаў.
— Дарагі сябра,— сказаў я з націскам,— не плачце, цяпер ужо нічога не пераробіш...
Сказаўшы гэта, я пералез цераз сцяну могілак, пабег да брамніка, пазваніў і паведаміў яму, што, вяртаючыся з начной звышурочнай работы, пачуў на могілках за сцяной першага аддзялення нейкі плач.
— Гэта, мабыць, якісьці ўдавец замнога дзербалызнуў,— цынічна адказаў брамнік,— мы адправім яго працверазіцца.
Я чакаў за рогам. Праз якіх дзесяць хвілін убачыў, як вартаўнікі вялі з могілак аўтара майго некралога ў паліцэйскі ўчастак.
Ён упіраўся і крычаў:
— Гэта сон ці ява? Ведаеце, панове, «Вясельную кашулю» Эрбэна?
ДУШАЧКА ЯРАСЛАВА ГАШАКА
РАСКАЗВАЕ
ЯК Я ПАМЕРЛА
Калі маё цела застрэлілі ў Будэёвіцах за дзяржаўную здраду, якую мы разам у белай гарачцы ўчынілі, адляцела я, чыстая душачка Яраслава Гашака, на неба. Магчыма, вы памятаеце таго мілага маладога чалавека. Ён любіў кайзера, пісаў рознае глупства і меў ружовы твар. Ён заўсёды карыстаўся адэкалонам і любіў мускус. Але гэта цяпер не мае значэння.
Аднойчы ён сказаў нешта такое, з чым ніхто не згадзіўся. Тады абвінавацілі ў дзяржаўнай здрадзе і застрэлілі гэтага найлаяльнейшага мужчыну. Варта было б называць яго ахвярай, а гаварылі як пра асуджанага. Ды што там, і тое і другое пачынаецца літарай «а». I таму я была зусім спакойная, радасна ўзнімалася і спявала «ля-ля, ля-ля, ля-ля, ля-ля».
Калі ўзнялася ўжо даволі высока, зрабіла над зямлёю непрыстойны ўчынак. Без усялякай крамольнай думкі, так проста, ад свавольства.
Мая радасць была вялікая, але нядоўгая. Перад брамай божай канцылярыі стаяла вялікая чарга. Я паглядзела, ці нельга дзе прыткнуцца наперадзе, каб хутчэй адчуць усе радасці раю, але тут мяне за каўнер схапіла ваенная паліцыя. Гэта было нешта сярэдняе паміж архангелам і чэшскім паліцэйскім.
— Дупіа, не мудрагель,— сказаў мне нябесны прывід.— Ану паказвай свае дакументы!
Ніякіх дакументаў у мяне не было, і я нясмела пачала тлумачыць.
— Маю гонар далажыць,— сказала я, стаўшы па стойцы «смірна»,— хвіліну назад мяне застрэлілі ў Будэёвіцах. I я не ведала, што трэба было ўзяць там пацверджанне.
Нябесны вартавы нахмурыўся:
— Каму вы байкі расказваеце? Я не сёння на свет нарадзіўся. Стаю тут з тае пары, як анёлы парушылі дысцыпліну. У час патопу я нёс службу ў прыёмным пакоі. Прапускаў у рай бязвінных. I стары і малы прайшлі праз браму каля мяне. Я бачыў Арлеанскую дзеву. Вось ім бы ты мог расказаць сваю гісторыю. Прапускаў Напалеона. Думаеш, я сёння нарадзіўся на свет?
Кепска ты прыдумаў з тымі Будэёвіцамі. Думаеш, што я не ведаю геаграфіі? Я ж бачу, што ты з таго «галубінага народу», які ўвесь час бунтуе. Відаць птушку па палёце. Але ж гэта не той народ, каб з-за яго нашаму брату рабіць звышурочную работу. I кожны смаркаты анёл скажа, што ля Будэёвіц гэтым часам не было ніякага фронту. Тут табе не санаторый. Марш назад у страявыя.
Пры жыцці я належала чалавеку, які паважаў найвышэйшую ўладу і законы і які толькі з п’янай галавы мог дазволіць сабе не падпарадкавацца ім, за што і быў пакараны. Пры жыцці я ніколі не мела ніякіх адносін да паліцыі. Таму і пасля смерці я паслухмяна павярнулася і паляцела назад у Будэёвіцы. На месцы пакарання я знайшла сваё мёртвае цела і з сумам з’ядналася з ім у чэшскага пехацінца.
Пехацінец быў прыстойны чалавек. Больш трымаўся кухні, здзіўляў кухара сваімі энцыклапедычнымі ведамі і наганяў на яго жах. Еў ён за дваіх. Піў за траіх. Спаў за чатырох. Нарэшце па волі божай загінуў на рускім фронце. Як толькі я ўпэўнілася, што ён мёртвы, сумная ўселася на яго рэчавы мяшок. Зноў была вольная, як гаворыцца, разведзеная са сваім целам. I зноў аніякага дакумента. Здарылася ж гэта ў чыстым полі. Пры святле месяца я ўбачыла, што да нас набліжаецца чалавек. Гэта быў ксёндз. Ён збіраў рэчы і паперы мёртвых. Я ўсцешылася была, што цяпер ён, напэўна,
зафіксуе і зацвердзіць маю смерць, але ён, калі падышоў да нас бліжэй, раптам плюнуў і вылаяўся: «Праклятае жыццё» і пайшоў прэч. Маё цела ашклянелымі вачамі глядзела ў неба. Я заплакала. Ніхто мне не паверыць, што я памерла. He было адвагі зноў з'яўляцца лерад брамай неўміручасці. Тады я зноў улезла ў свайго пехацінца, каб дачакацца новага, больш прыдатнага выпадку для сваёй смерці.
На шчасце, цела маё хутка ап'янела і загінула ў бойцы з п’янымі маракамі.
Відаць, было гэта недзе ля мора, калі ўлічыць тут прысутнасць маракоў. (Мора-мор-марак.)
Пакінула я свой труп і пайшла шукаць якога-небудзь дакумента аб сваёй смерці. Гэтым разам я ўжо дзейнічала па сістэме і нарэшце ў адной чэшскай газеце знайшла некралог на сябе. Гэта быў фельетон, і там пра маё цела было толькі ўсё найгоршае. Паводле чэшскай прымаўкі: «Пра мёртвых альбо нічога, альбо толькі благое». Пры жыцці я таксама любіла чапляцца да людзей і гаварыць сваім блізкім што-небудзь з’едлівае. Прынцыпова, але чаплялася толькі да жывых. Крытыкавала востра і смяялася з усяго, з чым сустракалася ў грамадстве. Я не чапала бруднай бялізны. He было мне справы да таго, што ў пана Н. Н. былі каханкі і тут і там. Мне хапала таго, што гэты пан гаварыў.
У пасмяротнай нататцы, прамове, якую прысвяціў мне сапраўдны мой сябар, мяне абзывалі алкаголікам і эквілібрыстам у жыцці. Нават і слова такое падабралі ў рыфму — шашак \ «Гашак-шашак». Так мяне абзывалі змалку на вуліцы, яшчэ і ў школу не хадзіла. Таму цяпер мне гэта зусім не абыходзіла.
У нататцы я спадзявалася сустрэць далей і такое: «Яраславе, г...о плыве па Влтаве», бо так мне ў мала-
1 Ш a in а к (чэшск.) — блазен, паяц.
досці крычалі, але ў некралогу гэтага не было. Было там толькі, што ў нашага Гашака пухлыя дзіцячыя рукі. Адразу ж паглядзела, ці не забыліся пра бруд пад пазногцямі і калі я апошні раз мыла ногі, але і гэтыя гістарычныя факты засталіся нявысветленымі.
Апоўначы я ўбілася ў каморку пісьменніка, які напісаў гэты шэдэўр. Ён у ботах ляжаў на ложку і задаваў такога храпака, што можна было з яго вяроўкі віць. Хацелася мне даць яму разок, каб у яго пляткарскім роце (а мая далікатная душачка ўжыла іншы выраз: «У паклёпніцкім смярдзючым роце») не засталося ніводнага зуба.
Толькі таму, што я была мёртвая, з некралогам у кішэні, а маё цела са складзенымі пульхнымі рукамі ляжала ва Уладзівастоку, з тым сябрам нічога не здарылася.
3 фельетонам у саване я зноў ляцела на неба. Такой чаргі ўжо не было. Перад брамай чуваць была толькі руская мова. Я ўспамінаю старога Ваню ў кепачцы і яго словы: «Вучыце рускую мову».
Душачка, што стаяла ля мянс, спыталася:
— Откуда ты?
— Нз Владнвостока.
— Большевнк нлн доброволец?
— II большевмк н доброволец, как тебе больше нравнтся,— адказала я дыпламатычна, не дарэмна ж некалі вучылася ў акадэміі.
— II что случнлось с тобой? Чрезвычайка?
Я асцярожна дастала свой некралог і з пачцівай усмешкай падала яго той, што пыталася.
— Чнтайте.
Душачка прачытала, пакруціла галавой і выцягнула з кішэні кавалак хлеба ў зашмальцаванай газетнай паперы. Яна паднесла мне паперу да вачэй і засмяялася:
— Дык мы землякі. Я — Кудзелька з Вршовіц. Жыў там насупраць Баўраў. Прачытай вось.
Я нясмела паглядзела на скрутак. Скрутак быў невялікі, якраз такі, які мне маці давала з сабою ў школу, а жонка ў рэдакцыю. Пахнуў ён тытунём і салам. Той хлопец забяспечыў сябе ў апошнюю дарогу. Mae вочы наткнуліся на загаловак: «Расказ пра несапраўдную смерць Яраслава Гашака». Там гаварылася, што Яраслаў Гашак хоць і напіўся, але ж гэта было не апошні раз. Мая смерць абвяргалася. У мяне затрэсліся калені, як бароды ў Раісавых герояў. I рынулася я роўненька ва Уладзівасток. Яшчэ паспела пачуць, як душачка з Вршовіц сказала: «Цьфу, і такое пра чалавека скажуць. Відаць, добры фрукт, што ў газетах пішуць».
Знямелая, я прытулілася да свайго цела. Яно добра-такі ўжо смярдзела. Паглядзела я на свой высокі лоб і прыгожы нос, і жаль мяне агарнуў, што ў некралогу напісалі толькі пра рукі.
Слёзы паліліся з вачэй, і мусіла я высмаркацца ў саван. Плакала я ад таго, што п’яныя маракі пасеклі маё цела. Я гаварыла:
— Нябесны пан бог, кожны ж мае пасля смерці спакой, толькі я не маю! А быў жа такі прыстойны пан гэты пан Гашак. Так мы добра разумелі адно аднаго, так слаўна жылі.
Так пагаравала я, узяла на спіну сваё тройчы мёртвае цела і пайшла з ім у белы свет. На першым рагу ўбачыла загад. Як прачытала, адразу ж зразумела, што гэта пра мяне і пра тое, што нясу на спіне. Тады я скінула сваю ношку пад загад, а сама села насупраць пад ігрушу і пачала чакаць канчатковага рашэння. Даволі хутка мяне застрэлілі і павесілі за дзяржаўную здраду. Але на гэты раз я атрымала афіцыйны дакумент (чэшска-нямецкі, а не нямецка-чэшскі), і нарэшце пусцілі мяне за браму неўміручасці.
У браме ў мяне спыталіся:
— Кім была, што рабіла?
Пачырванела я, схіліла галаву і сказала:
— У трыццаць пяць гадоў мела ўжо 18-гадовы стаж плённай працы. Да 1914 года сваімі фельетонамі, гумарэскамі, апавяданнямі запаўняла ўсе чэшскія часопісы. Мела шырокае кола чытачоў. Часта ўвесь нумар гумарыстычнага часопіса займала адна, прыкрываючыся рознымі псеўданімамі. Але чытачы мяне заўсёды пазнавалі. Наіўна думала, што я сапраўдны пісьменнік.
— Карацей. Кім была сапраўды?
Загналі мяне ў тупік. Тады я намацала ў кішэні некралог і неўпапад гаркнула:
— Прабачце, алкаголікам з пульхнымі рукамі.
— Адкуль родам?
— Мылавары, раён Глубокі.
— Калі нарадзілася?
— У 1883-м.
I тады за мной зачынілася брама неўміручасці.
ПІСЬМЕННІК, ГРАМАДЗЯНІН, БАЕЦ
Калі ў невялікае берлінскае кафэ, дзе звычайна збіраліся пісьменнікі, мастакі і акцёры, прынеслі вестку, што памёр Яраслаў Гашак, першы апамятаўся вядомы публіцыст Эган Эрвін Кіш. «Лухта! Яроўшак зноў абдурвае ўвесь свет... Колькі разоў ужо паміраў Гашак? Гэта дзесятая яго смерць. Ярда не можа памерці так рана. I ўвогуле, ён ніколі не пакіне гэтага свету — ён бессмяротны».
Словы Эрвіна Кіша былі прарочыя.
Той, кім пагарджалі і з каго кпілі, на каго паклёпнічалі і вылівалі бруд, хто быў «самым найвялікшым здраднікам» і ворагам «дэмакратычнай Чэхаславакіі», стаў сёння бадай што самым вядомым у свеце чэшскім пісьменнікам. Вызваліўшыся з-пад «апекі» прадажных буржуазных эстэтаў, якія доўгі час фальсіфікавалі творчасць пісьменніка, зводзячы яе да ўзроўню прымітыву і лубка, творчы геній Яраслава Гашака раскашуе цяпер у арэоле ўсенароднага прызнання і любові.
КНІГІ ОНЛАЙН
