Госць у хату
Яраслаў Гашак
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 279с.
Мінск 1984
3 той прычыны, што чувашы, якія прынялі хрысціянства каля пяцідзесяці гадоў назад, і чарамісы, якія яшчэ дагэтуль паганцы, страшэнна варагуюць, у Гулукове здарылася маленькая непрыемнасць. Mae чувашы, узброеныя да зубоў, агледзеўшы вёску, прывалаклі да мяне старасту Даўледбая Шакіра, які трымаў у руцэ клетку з трыма белымі вавёркамі. Адзін чуваш, што ведаў рускую мову найлепш, звярнуўся да мяне з такім тлумачэннем:
— Чувашы праваслаўныя адзін, дзесяць, трыццаць, пяцьдзесят гадоў — чарамісы паганцы, свінні.
Вырваўшы з рукі Даўледбая Шакіра клетку з белымі вавёркамі, ён гаварыў далей:
— Белая вавёрка — гэта іх бог — адзін, два, тры багі. Гэты чалавек свяшчэннік, скача з вавёркамі, скача, моліцца ім. Ты яго ахрысціш...
Чувашы выглядалі гэтак грозна, што я загадаў прынесці вады, пакрапіў Даўледбая Шакіра, мармычучы незразумелыя словы, і потым адпусціў яго.
Чараміскіх багоў мае малойцы пасля разабралі, і магу ўсіх запэўніць, што з чараміскага бога вельмі добры суп.
Потым мяне яшчэ наведаў мясцовы мусульманскі мула Абдулгалей і выказаў радасць з той прычыны, што мы гэтых вавёрак з’елі.
— Кожны павінен у нешта верыць,— сказаў ён,— але ў вавёрак — гэта свінства, яны скачуць сабе з дрэва на дрэва, а калі ў клетках, дык гадзяць там, вось дык пан бог.
1 Ч a р а м і с ы — ранейіпая назва марыйцаў.
Ён прынёс нам многа смажанай бараніны і трох гусей і запэўніў нас, што, калі чарамісы ўначы ўзнімуць бунт, усе татары будуць з намі.
Нічога не здарылася, бо, як казаў Даўледбай Шакір, які прыйшоў перад нашым ад’ездам уранні, вавёрак у лесе поўна. Нарэшце мы праехалі Айбашава і ўвечары без усялякіх прыгод былі ў Малой Пясочніцы, рускай вёсцы за дваццаць вёрст ад Бугульмы. Мясцовае жыхарства было надзвычай добра інфармавана пра тое, што дзеецца ў Бугульме. Белыя пакінулі горад без бою тры дні назад, савецкія войскі стаяць на другім баку горада і баяцца ўвайсці, каб не трапіць у пастку.
У горадзе безуладдзе, а гарадскі галава чакае з усім кіраўніцтвам ужо два дні з хлебам і соллю, каб прывітаць таго, хто ўвойдзе ў горад.
Я паслаў першым таго чуваша, які найлепш ведаў рускую мову, а раніцай мы рушьілі на Бугульму.
Каля самага горада насустрач нам ішоў незлічоны натоўп. Гарадскі галава нёс на падносе бохан хлеба і соль у місцы.
У сваёй прамове ён выказаў спадзяванне, што я злітуюся над горадам. Я адчуваў сябе Жыжкам 1 перад Прагай, асабліва калі ўбачыў у працэсіі маленькіх школьнікаў.
Адрэзаўшы скібку хлеба і пасыпаўшы яе соллю, я падзякаваў і выступіў з доўгай прамовай. Націск рабіў на тое, што я не прыйшоў вяшчаць нейкія лозунгі, не, мая мэта — спакой, мір, парадак. Урэшце я пацалаваў старасту, падаў руку прадстаўніку праваслаўнага духавенства і накіраваўся ў ратушу, дзе мне былі адведзены пакоі для гарадской камендатуры.
Потым я загадаў расклеіць загад нумар 1 наступнага зместу:
1 Ж ы ж к а Ян — адзін з правадыроў чэшскага вызваленчага руху гусітаў.
Грамадзяне!
Дзякую вам усім за цёплую і шчырую сустрэчу і пачастунак хлебам і соллю. Захоўвайце заўсёды старадаўнія славянскія звычаі, я нічога не маю супраць іх, але, калі ласка, пры гэтым не забывайцеся, што я прызначаны камендантам, у якога ёсць і свае абавязкі.
Таму прапаную вам, дарагія сябры, здаць усю зброю ў ратушу, у пакой камендатуры горада, заўтра да 12 гадзін дня. He пагражаю нікому, але вы ведаеце, што горад у стане аблогі.
Адзначаю яшчэ, што павінен быў накласці на горад кантрыбуцыю, і абвяшчаю, што горад ніякай кантрыбуцыі плаціць не будзе.
Подпіс.
На другі дзень а дванаццатай гадзіне плошча запоўнілася ўзброеным людам. Прыйшло, напэўна, больіп за тысячу чалавек з вінтоўкамі, нехта цягнуў нават кулямёт.
Нас адзінаццаць знікла б у гэтай паводцы ўзброенага люду, але яны ішлі здаваць зброю. Здавалі доўга, да вечара, пры гэтым кожнаму я падаў руку і сказаў некалькі прыемных слоў.
Уранні я загадаў надрукаваць і расклеіць загад нумар 2:
Грамадзяне!
Дзякую ўсяму жыхарству Бугульмы за дакладнае выкананне загаду нумар 1.
Подпіс.
Я пайшоў спакойна спаць у той дзень, не падазраючы, што нада мной павіс дамоклаў меч у выглядзе Цвярскога рэвалюцыйнага палка.
Як я сказаў, савецкія войскі стаялі на другім баку Бугульмы, прыкладна пятнаццаць вёрст на поўдзень,
і не адважваліся ўвайсці ў горад, асцерагаючыся пасткі, але нарэшце атрымалі загад з Сімбірска ад Рзвалюцыйнага Ваеннага Савета любой цаной узяць Бугульму і забяспечыць такім чынам базу для савецкіх войскаў, што праводзілі аперацыі на ўсход ад Бугульмы.
I вось так таварыш Ерахімаў, камандзір Цвярскога рэвалюцыйнага палка, ішоў у тую ноч абкладаць і браць Бугульму, калі я ўжо трэці дзень у страху божым быў камендантам горада і ўладарыў на радасць усіх слаёў грамадства.
Цвярскі полк, «уварваўшыся» ў горад, страляў залпамі ў паветра і, праходзячы па вуліцах, натыкнуўся на супраціўленне толькі з боку майго патруля — двух чувашоў. Яны, разбуджаныя на варце каля брамы камендатуры горада, не хацелі пусціць у ратушу таварыша Ерахімава, які з рэвальверам у руцэ на чале палка ішоў браць яе.
Чувашоў захапілі ў палон, а Ерахімаў зайшоў у маю канцылярыю і спальню.
— Рукі ўгору! — сказаў ён, ап’янелы ад перамогі, настаўляючы на мяне рэвальвер.
Я рахмана падняў рукі.
— Хто вы такі? — запытаўся камандзір Цвярскога палка.
— Камендант горада.
— Ад белых ці ад савецкіх войскаў?
— Ад савецкіх. Ці магу я апусціць рукі?
— Можаце, але прашу вас неадкладна, паводле ваеннага права, перадаць мне кіраванне горадам, бо я ўзяў Бугульму.
— Але я быў прызначаны,— запярэчыў я.
— Такое прызначэнне ні шэлега не варта. Спачатку трэба заваяваць яго.
— Ведаеце што,— сказаў ён праз хвіліну велікадушна,— я вас прызначаю сваім ад’ютантам. Калі вы
не згодзіцеся, я загадаю вас праз пяць хвілін расстраляць.
— Я нічога не маю супраць таго, каб быць вашым ад’ютантам,— адказаў я і клікнуў свайго веставога: — Васіль, пастаў самавар, пап’ём чаю з новым камендантам горада, які толькі што ўзяў Бугульму.
У зямной славы кароткі век.
АД’ЮТАНТ КАМЕНДАНТА
ГОРАДА БУГУЛЬМЫ
Першае, што я зрабіў, гэта вызваліў сваіх двух палонных чувашоў і пайшоў дасыпаць: мне ж не даў выспацца пераварот у горадзе. Апоўдні я прачнуўся і выявіў, што, па-першае, усе мае чувашы зніклі, пакінуўшы ў маім боце запіску даволі незразумелага зместу: «Таварьіш Гашак. Шмат дапамогі шукаць вакол то там, то тут. Таварыш Ерахімаў башка-кхава (галава далоў)»; па-другое, што таварыш Ерахімаў з самай раніцы пацее над складаннем свайго першага загаду жыхарству Бугульмы.
— Таварыш ад’ютант,— звярнуўся ён да мяне,— як вы думаеце, гэтак будзе добра?
Ён узяў з кучы папер — гэта былі праекты загадаў — ліст з закрэсленымі радкамі і пастаўленымі над імі словамі і стаў чытаць:
«Да ўсіх грамадзян Бугульмы! Сённяшнім днём пасля падзення Бугульмы я ўзяў на сябе кіраванне Бугульмой. Былога каменданта за няздатнасць і баязлівасць здымаю з пасады каменданта і прызначаю яго сваім ад’ютантам. Камендант горада Ерахімаў».
— Гэтым усё сказана,— пахваліў я,— а што вы думаецс рабіць далей?
— Найперш,— адказаў ён паважна і ўрачыста,— загадаю мабілізаваць коней, потым расстраляю гарадскога галаву, а з буржуазіі вазьму дзесяць заложнікаў і адпраўлю ў зняволенне да канца грамадзянскай вайны. Пасля зраблю ўсеагульны о б ы с к у горадзе і забараню вольны гандаль. На першы дзень гэтага будзе дастаткова, а заўтра прыдумаю нешта яшчэ.
— 3 вашага дазволу,— сказаў я,— нічога не маю супраць мабілізацыі коней, але рашуча пратэстую супраць расстрэлу гарадскога галавы, які прывітаў мяне хлебам і соллю.
Ерахімаў ускочыў:
— Вас вітаў, але да мяне яшчэ не прыйшоў...
— Гэта можна выправіць,— сказаў я,— пашлём па яго.
Я сеў за стол і напісаў:
Камендатура горада Бугульмы.
Нумар 2891
Действуюш,ая армйя
Гарадскому галаве Бугульмы!
Загадваю Вам неадкладна прыйсці з хлебам і соллю паеодле старога славянскага звычаю да новага каменданта горада.
Камендант горада Ерахімаў
Ад’ютант Гашак
Падпісаўшы гэта, Ерахімаў дадаў: «Іначай будзеце расстраляны, а ваш дом спалены».
— На афіцыйных дакументах,— сказаў я Ерахімаву,— нельга нічога такога дапісваць, бо тады яны несапраўдныя.
Я перапісаў гэта ў першапачатковым выглядзе і даў Ерахімаву падпісаць, каб потым перадаць веставому.
— Далей,— тлумачыў я Ерахімаву,— рашуча пярэчу супраць таго, каб дзесяць буржуяў былі зняволе-
ны Да канца грамадзянскай вайны, бо гэта можа выраіпаць выключна рэвалюцыйны трыбунал.
— Рэвалюцыйны трыбунал,— паважна сказаў Ерахімаў,— гэта мы. Горад у нашых руках.
— Вы памыляецеся, таварыш Ерахімаў, што такое мы? Нас мізэрна мала, усяго двое. Камендант горада і яго ад’ютант. Рэвалюцыйны трыбунал прызначаецца Рэвалюцыйным Ваенным Саветам Усходняга фронту. Вам хацелася б, каб вас паставілі да сценкі?
— Ну добра,— з уздыхам абазваўся Ерахімаў,— але ўсеагульны вобыск у горадзе нам жа ніхто не можа забараніць.
— На падставе дэкрэта ад 18 чэрвеня гэтага rofla,— адказаў я,— усеагульны вобыск можа быць праведзены толькі са згоды мясцовага рэвалюцыйнага камітэта альбо савета. Раз такі яшчэ не існуе, пакінем гэта на пасля.
— Вы анёл,— пяшчотна сказаў Ерахімаў,— без вас я загінуў бы, але з вольным гандлем мы ўсё-такі павінны скончыць.
— Большасць тых,— тлумачыў я,— што вядуць гандаль і ездзяць на базары, з вёскі, гэта мужыкі, якія не ўмеюць ні чытаць, ні пісаць. Найперш яны павінны навучыцца грамаце, а потым змогуць чытаць нашы загады і зразумець, у чым справа. Найперш мы павінны навучыць непісьменнае жыхарства чытаць і пісаць, зрабіць так, каб яны разумелі тое, чаго мы ад іх хочам, а потым можам выдаваць загады хоць бы і пра мабілізацыю коней. Скажыце мне, таварыш Ерахімаў, чаму вам так хочацца правесці мабілізацыю коней? Ці не хочаце вы ператварыць пешы рэвалюцыйны Цвярскі полк у конны дывізіён? Ведаеце, што на гэта ёсць «ннспектор по формнрованню войск левобережной группы »?
— Зноў ваша праўда, таварыш Гашак,— сказаў Ерахімаў з уздыхам,— што мне рабіць?
— Вучыце люд Бугульмінскага павета чытаць і пісаць,— адказаў я,— а што да мяне, то я пайду паглядзець, ці не вычвараюць вашы малойцы чаго-небудзь і ці добра яны размешчаны.
Я пайшоў і стаў хадзіць па горадзе. Цвярскі рэвалюцыйны полк паводзіў сябе належным чынам. Нікога не прыціскаў, пасябраваў з жыхарствам, піў сабе чай, яму варылі «пеле-меле», капусту, боршч, а ён дзяліўся сваёй махоркай і цукрам з гаспадарамі; карацей кажучы, усё было ў парадку. Я вырашыў завітаць і ў Малую Бугульму, дзе размясціўся першы батальён палка. I там знайшоў тую ж ідылію. Пілі чай, елі боршч і паводзілі сябе добра. Я вярнуўся позна вечарам і на рагу плошчы ўбачыў толькі што наклеены плакат, на якім было:
КНІГІ ОНЛАЙН
