Госць у хату
Яраслаў Гашак
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 279с.
Мінск 1984
Хадзілі мы хадзілі па Вінаградах, і ніхто больш не купляў. Дайшлі да пятага квартала, які быў яшчэ ў славе перад сваім выміраннем, і там у адным шынку нехта ўкраў у нас два гадзіннікі.
У другім прытоне да нас падышоў мужчына ў кепцы, спытаўся, адкуль мы. Пасля выцягнуў блакнот, паглядзеў у яго і сказаў:
— Так, усё сходзіцца.
Пасля ўзяў нас за каўняры і пацягнуў у паліцэйскі ўчастак, дзе мы і заначавалі, таму што выдаўца, які даў мне гадзіннікі, не было дома.
Калі ж нас нарэшце на другі дзень вызвалілі, бо выдавец пацвердзіў нашу бязвіннасць, ён высакародна выкупіў у мяне астатнія гадзіннікі, за паўцаны, г. зн. па пяцьдзесят крэйцараў за штуку.
I калі даваў мне гэту нязначную суму, рашуча напомніў:
— He забудзьцеся пра дваццаць гумарэсак!
А як праз некалькі дзён я прынёс яму дзве гумарэскі, ён, праўда, менш рашуча, але напомніў:
— He забывайцеся, за вамі яшчэ васемнаццаць гумарэсак!
Ён і сёння іх чакае.
Або другі выпадак. Тоўсты часопіс, рэч ваша ўжо надрукавана. Вы па сваёй наіўнасці думалі, што адразу атрымаеце грошы, як толькі прыйдзеце і скажаце:
— Учора надрукавана маё апавяданне, я прыйшоў па ганарар.
Але там няма то аднаго, то другога, і вам кажуць: «Прыйдзіце заўтра!»
I калі нарэшце ўжо ў касе трэба атрымаць 5 крон V 22 гелеры, вам даюць шэсць крон і патрабуюць рэшты, а ў вас іх няма, дык касір глядзіць на вас, як на бандыта. Ён забірае шэсць крон назад і крычыць на вас: «Прынясіце мне дробныя!» — і вы ідзяце па Празе шукаць 78 гелераў, каб атрымаць свае 5 крон і 22 гелеры.
А сёння, я ж кажу, намнога лепш.
He лепш было і з выдавецтвам. Вам плацілі за аркуш 32 кроны, а калі вы прасілі авансу, дык цыркалі па кроне. He саромеліся і тады, калі ў вас з’явілася шалёнае жаданне выбраць ганарар кнігамі, адпускаць іх па прадажнай цане. Вядома, пры продажы кніг вы трацілі 66 працэнтаў свайго ганарару, і пры тым усім яны так клапаціліся пра вас, што вам гаварылі:
— Бачыце, мы б далі вам грашыма, але баімся, што вы іх адразу распусціце і тады ў вас зусім нічога не будзе.
Калі ты хацеў атрымаць сякі-такі аванс пад свой твор, то мусіў нашта зманіць. Абставіны прымушалі літаратара з-за такіх адносін маніць, выдумляць розныя байкі, і толькі маральная ўстойлівасць не прыводзіла чалавека на Панкрац.
Аднойчы я захацеў атрымаць 25 крон авансу пад сваю кніжку і прыдумаў вось што: я папрасіў свайго сябра Густава Р. Апачэнскага, вядомага паэта, схадзіць у выдавецтва з пісьмом: «Шматпаважаны пан! На мянс наехаў аўтамабіль і пераламаў мне нагу. Прашу выдаць мне авансам за маю кніжку 25 крон».
Сябар вярнуўся без грошай, але з рэзалюцыяй: «Растлумачце, навошта патрэбныя тыя 25 крон».
Я адказаў:
«На выдаткі ў сувязі з перавозкай мяне дадому».
Ён вярнуўся з адказам:
«Хуткая дапамога» поравязе вас бясплатна».
Я напісаў:
«Хуткая дапамога» возіць толысі ў бальніцу. А я дамагаўся лячэння дома, таму яна паехала».
Апачэнскі вярнуўся задаволены. Прынёс 10 крон, а на маёй запісцы рэзалюцыю: «Дзесяць крон хопіць».
Гэта былі часы, поўныя барацьбы, яны ўжо належаць гісторыі. Але адзін выпадак, які з’яўляецца водбліскам старых часоў, не дае мне спакою і сёння.
Цяпер я выдаю некалькі кніжак. (Я не хвалюся, але гэтыя кнігі мне надта падабаюцца.)
Адну кнігу — «Прыгоды ўдалага салдата Швейка ў сусветнай вайне» — выдаю за ўласны кошт і рэкламую яе ў правінцыі. Адзін пан быў такі добры, што паабяцаў мне адвезці кнігу ў Будэёвіцы і там прапанаваць гандлярам. Пра сваю агітацыйную працу ён напісаў мне ліст, вось урывак з яго:
«I вось я прыйшоў да пана Сваткі, а ён мне кажа, што ў яго ўжо ёсць нумар часопіса з Прагі і ён вельмі рады, што даведаўся, дзе пан Гашак, таму што пан
аўтар Гашак у 1915 годзе, 21 красавіка, у Будэёвіцах, дзе служыў як вольнапісаны, перад сваім ад’ездам на вайну падпісаў умову, што будзе пасылаць пану Сватку свае ваенныя гумарэскі і абавязваецца на працягу дзесяці гадоў нікому больш іх не даваць. Ён ведае, што пан Гашак быў у палоне і, вядома, тады пісаць не мог, але ж цяпер, калі ён тут, павінен быў бы стрымаць слова, на падставе гэтага ён справу перадасць адвакату, каб патрабаваць кампенсацыі. Ён вельмі здзіўлены, што пан Гашак забыўся на тое, што дзесяць гадоў ён не мае права даваць свае творы нікому, акрамя яго, Сваткі. Альбо можа быць, што яму гэта ўсё роўна і ён быццам і не ведае, што мы перанялі ў Аўстрыі тыя самыя законы, якія існуюць цяпер. I параіў мне, каб я ўсялякую рэкламу кінуў, бо ўсё будзе канфіскавана...»
Вяртаецца гадзіннікавая гісторыя...
За нейкіх пяцьдзесят крон, за якія вольнапісаны 21 красавіка 1915 года, як Фаўст, даў падпіску на дзесяць гадоў. I асоба, якой я даў гэту падпіску, ахоўвала мяне ўліайгоршай баявой сітуацыі.
А цяпер з данамогай адваката ідзе па маю душу. Нават святая вада мне не дапаможа...
ЯК Я СУСТРЭЎСЯ 3 АЎТАРАМ
МАЙГО НЕКРАЛОГА
За пяць-шэсць гадоў свайго побыту ў Расіі я некалысі разоў быў забіты і замучаны рознымі арганізацыямі і асобамі.
Вярнуўшыся на радзіму, я даведаўся, што тройчы быў павешаны, двойчы застрэлены, а аднойчы — чацвертаваны дзікімі бунтаўнікамі кіргізамі каля возера Кале-Ішала.
Нарэшце я быў насмерць праколаты ў лютай бойцы з п’янымі матросамі ў адной адэскай карчме. Гэта і мне здаецца самым праўдападобным.
I не толькі мне, але і майму добраму сябру Колману, які, здабыўшьі відавочца маёй бясслаўнай і гераічнай смерці, напісаў пра ўсю гэтую, такую непрыемную мне, падзею артыкульчык у сваю газету.
Аднак ён не задаволіўся тым маленькім паведамленнем. Ягонае добрае сэрца прымусіла яго напісаць пра мяне некралог, які я прачытаў неўзабаве пасля свайго прыезду ў Прагу.
Ён вельмі тонка аблаяў маю памяць, упэўнены, што мёртвыя не ўстаюць з магілы.
Каб пераканаць Колмана, што я жывы, я пайшоў шукаць яго, і так узнікла гэтае апавяданне.
Нават По, майстар жахаў і страхаў, не мог прыдумаць больш кашмарнай тэмы...
Аўтара майго некралога я знайшоў у адным пражскім шынку якраз а дванаццатай гадзіне, калі шынкі зачыняюцца на падставе нейкага каралеўскага ўказа за 18 красавіка 1856 года.
Ён пазіраў на столь. Са сталоў сцягвалі залітыя абрусы. Я падсеў да яго і ветліва сказаў:
— Прабачце, тут не занята?
Ён і далей разглядаў на столі нейкую кропку, якая так зацікавіла яго, і лагічна адказаў:
— Калі ласка, але якраз зачыняюць; думаю, вам не нальюць.
Я ўзяў яго за руку і павярнуў да сябе. Хвіліну ён моўчкі пазіраў на мяне, а потым нарэшце вымавіў ціхім голасам:
— Дык вы не былі ў Расіі?
Я засмяяўся:
— Вы мяне ўсё-такі пазналі? Я быў забіты ў Расіі ў адной таннай карчме ў лютай бойцы з п’янымі матросамі.
Ён збялеў:
— Вы... вы...
— Але,— сказаў я з націскам,— я быў забіты ў карчме ў Адэсе матросамі, а вы напісалі пра маю смерць некралог.
Ён ціха спытаўся:
— Вы чыталі, што я пісаў пра вас?
— Безумоўна, некралог вельмі цікавы, адно трохі недарэчны. I пры гэтым незвычайна доўгі. Нават пану імператару, калі ён памёр, не далі столькі радкоў. Яму ваша газета прысвяціла 152 радкі, а мне — 186, па 35 гелераў за радок (як мізэрна плацілі раней журналістам!), што складае 55 крон 15 гелераў.
— Чаго вы, уласна кажучы, хочаце ад мяне? — запытаўся ён.— Хочаце тыя 55 крон і 15 гелераў?
— Пакіньце сабе гэтую суму,— адказаў я,— мёртвыя не бяруць ганарару за некралог пра сябе.
Ён зноў збялеў.
— Ведаеце што,— сказаў я нязмушана,— давайце заплацім і заглянем у якое-небудзь іншае месца. Хачу правесці гэты вечар з вамі.
— Ці нельга было б зрабіць гэта заўтра?
Я глянуў на яго.
— Афіцыянт! — клікнуў ён.
На рагу я паклікаў рамізніка, загадаў аўтару майго некралога сесці, а рамізніку сказаў магільным голасам:
— Завязіце нас на Альшанскія могілкі!
Аўтар майго некралога перахрысціўся. Доўга цягнулася цішыня, якую парушалі толькі лясканне пугі ды фырканне коней.
Я нахіліўся да свайго суседа:
— Вам не здаецца, што недзе ў цішыні жыжкаўскіх вуліц 1 завылі сабакі?
1 Ж ы ж к а ў — раён Прагі.
Ён здрыгануўся, устаў у фіякры і сказаў, заікаючыся:
— Вы сапраўды былі ў Расіі?
— Забіты ў адэскай карчме, у бойцы з п’янымі матросамі,—суха адказаў я.
— Езус Марыя,— азваўся мой сусед,— ды гэта страшней за «Вясельную кашулю» Эрбэна
Зноў запанавала пакутная цішыня. Недзе сапраўды завылі сабакі.
Калі мы апынуліся на Страшніцкай шашы, я загадаў свайму спадарожніку, каб ён заплаціў рамізніку. Мы стаялі ў цемры на Страшніцкай шашы.
— Ці няма тут якога-небудзь рэстарана? — бездапаможна і жаласліва загаварыў да мяне аўтар майго некралога.
— Рэстарана? — Я засмяяўся.— Зараз пералезем цераз сцяну на могілкі і пагаворым дзе-небудзь на надмагільным камені пра гэты некралог. Лезьце першы і падайце мне руку.
Ён моўчкі падаў мне руку, і мы саскочылі ўніз на могілкі. Пад намі затрашчалі кіпарысы. Вецер меланхалічна шумеў паміж крыжоў.
— Я далей не пайду,— сарвалася з губ майго сябра.— Куды вы хочаце мяне зацягнуць?
— Зараз,— весела сказаў я, падтрымліваючы яго,— мы пойдзем паглядзець магілу старой пражскай мяшчанскай сям’і Банэпіяні. Зусім закінутая магіла ў першым аддзяленні, шосты рад каля сцяны. Закінутая ад таго часу, калі ў ёй пахавалі апошняга патомка, якога прывезлі ў 1874 годзе з Адэсы, дзе ён быў забіты матросамі ў бойцы ў адной таннай карчме.
Мой спадарожнік перахрысціўся яшчэ раз.
Калі ж мы нарэшце селі на надмагільны камень,
1 Э р б э н К. Я.— чэшскі фалькларыст, збіраў і выдаваў чэшскія народныя казкі.
які хаваў прах апошніх патомкаў пражскіх мяшчан Банэпіяні, я далікатна ўзяў аўтара свайго некралога за рукі і ціхім голасам завёў гаворку:
— Дарагі сябра! У сярэдняй школе паны настаўнікі вучылі нас прыгожаму, высакароднаму закону: «Пра мёртвых нічога, апрача добрага». А вы стараліся пра мяне, мёртвага, пісаць як найгоршае. Калі б я пісаў пра сябе некралог, то напісаў бы, што ніводная смерць не прынесла гэтулькі смутку, як смерць пана такога і такога. Напісаў бы, што найлепшай рысай нябожчыка пана пісьменніка была дзейсная дабрыня, любоў да ўсяго, што з’яўляецца святым для чыстых душ. А вы напісалі, што памёр лайдак і камедыянт. He плачце! Бываюць моманты, калі сэрца перапоўнена жаданнем напісаць пра мёртвых самае светлае, згадаць самае прыгожае, што было ў іх жыцці, а вы напісалі, што нябожчык быў алкаголік.
КНІГІ ОНЛАЙН
