Госць у хату
Яраслаў Гашак
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 279с.
Мінск 1984
У с я м у жыхарству
Бугульмы і павета!
Загадваю, каб усе жыхары. горада і павета, што не ўмеюць чытаць і пісаць, навучыліся гэтаму на працягу трох дзён. Хто пасля гэтага тэрміну будзе прызнаны непісьменным, той будзе расстраляны.
Камендант горада Ерахімаў
Калі ж я прыйшоў да Ерахімава, ён сядзеў са старастам горада, які прынёс, апрача хлеба і солі, што былі акуратна раскладзены на стале, і некалькі пляшачак літоўскай гарэлкі. Ерахімаў быў у гуморы, абдымаўся са старастам і крычаў да мяне:
— Чыталі, як я паслухаўся вашай парады? Сам пайшоў з тым у друкарню, а на загадчыка нацэліў рэвальвер: «Зараз жа друкуй, галубок, а не — дык я цябе, сукін сын, застрэлю на месцы». Трасецца, свалата, трасецца, чытае, трасецца яшчэ болей, а я бух у столь... I надрукаваў, цудоўна надрукаваў. Умець чытаць і пісаць — важная справа! Потым выдасі за-
гад, усе чытаюць і, вядома, усе шчаслівыя. Праўда, стараста? Выпіце, таварыш Гашак!
Я адмовіўся.
— Будзеш піць ці не? — крыкнуў ён.
Я дастаў рэвальвер і стрэліў у пляшку з літоўскай гарэлкай, а потым, цэлячыся ў свайго шэфа, сказаў з націскам:
— Ты зараз жа пойдзеш спаць ці...
— Ужо іду, галубок, душачка, іду, я проста так. Павесяліцца, пагуляць «маленько».
Я завёў Ерахімава спаць, паклаў яго, а вярнуўшыся да старасты, сказаў яму:
— На першы раз вам дарую, бяжыце дадому і цешцеся, што так лёгка з гэтага выкруціліся.
Ерахімаў спаў аж да дзвюх гадзін наступнага дня. Калі прачнуўся, то паслаў па мяне і, няпэўна пазіраючы мне ў твар, сказаў:
— Мне здаецца, што ты мяне хацеў учора застрэліць.
— Але,— адказаў я,— хацеў такім чынам апярэдзіць падзеі, зрабіць тое, што з вамі зрабіў бы рэвалюцыйны трыбунал, калі б даведаўся, што вы, камендант горада, напіліся.
— Галубок, але ж вы нікому не кажыце, я болып не буду. Буду вучыць людзей грамаце...
Увечары прыйшла першая дэпутацыя мужыкоў з Карлагінскай воласці. Шэсць баб ва ўзросце ад шасцідзесяці да васьмідзесяці гадоў і пяць дзядкоў такога самага веку.
Яны паваліліся мне ў ногі: «Не губі нашых душ, татачка, «батюшка», за тры дні чытаць і пісаць не навучымся, галава не варыць, збавіцель наш, злітуйся над воласцю».
— Загад несапраўдны,— сказаў я,— усё зрабіў гэты дурань, камендант горада Ерахімаў.
Уначы прыйшло яшчэ некалькі дэпутацый, але
ўранні ўжо былі ўсюды расклеены плакаты і пасланы ў павет таксама. Змест плакатаў быў такі:
У с я м у жыхарству
Бугульмы і павета!
Аб’яўляю, што я зняў каменданта горада, таварыша Ерахімава, і зноў заняў сваю пасаду. Такім чынам яго загад № 1 і загад № 2, які датычыцца ліквідацыі непісьменнасці на працягу трох дзён, несапраўдныя.
Камендант горада Гашак
Я мог сабе гэта дазволіць, бо ў горад уначы прыбыў Петраградскі кавалерыйскі полк, які прывялі на Ерахімава мае чувашы.
ПАЦЁМКІНСКІЯ ВЁСКІ
Ад слаўных дзён Бугульмы прайшло ўжо восем сутак, а пра Петраградскі конны полк не было ні слыху ні дыху. Таварыш Ерахімаў, які пасля апошняй аферы старанна наведваў мяне, штодня выказваў цвёрдую ўпэўненасць, што петраградская кавалерыя перайшла на бок ворага, і прапаноўваў: 1. Аб’явіць іх здраднікамі рэспублікі. 2. Паслаць у Маскву тэлеграму з апісаннем акалічнасцей іх ганебнага пераходу. 3. Стварыць рэвалюцыйны трыбунал фронту і паставіць перад ім начальніка тэлеграфнага аддзела петраградскай кавалерыі, бо той павінен ведаць, што дзеецца. А калі не ведае, паставіць яго ўсё роўна, бо ён з’яўляецца начальнікам сувязі.
Таварыш Ерахімаў у сваёй лаянцы быў надзвычай дакладны. Прыходзіў раніцай у восем гадзін і лаяўся да паловы дзесятай, потым ішоў, а тады з’яўляўся зноў з лаянкай у дзве гадзіны і не спыняўся да чатырох.
Увечары прыходзіў і за чаем аж да дзесяці-адзінаццаці гадзін лаяў петраградцаў нанова.
Пры гэтым ён хадзіў, апусціўшы галаву, па канцьілярыі і меланхалічным тонам дадаваў:
— Гэта жахліва, такая ганьба для рэвалюцыі. Тэлеграфуем, звяжамся непасрэдна з Масквой!
— Усё будзе добра,— суцяшаў яго я.— Прыйдзе час, калі ты ўбачыш, таварыш Ерахімаў, што петраградцы вяртаюцца.
Тым часам я атрымаў тэлеграму ад Ваеннага Рэвалюцыйнага Савета фронту: «Падайце колькасць палонных. Апошняя тэлеграма пра вялікую перамогу пад Бугульмой не зусім зразумелая. Петраградскую конніцу пашліце пад Бугуруслан да Трэцяй арміі. Паведаміце, ці ўсё выканалі вы, што было ў апошняй тэлеграме. Паведаміце таксама, колькі нумароў выдалі вы агітацыйнай газеты на татарскай і рускай мовах. Назва газеты. Пашліце кур’ера з падрабязным апісаннем сваёй дзейнасці. Цвярскі рэвалюцыйны полк пашліце на зручныя пазіцыі. Складзіце зварот да салдат белай арміі, каб пераходзілі да нас, і дайце раскідаць з аэрапланаў. Кожная хіба або невыкананне паасобных пунктаў караецца паводле законаў ваеннага часу».
Услед за гэтай я атрымаў яшчэ адну тэлеграму: «Кур’ера не пасылайце. Чакайце інспектара Усходняга фронту з начальнікам палітычнага аддзела Рэвалюцыйнага Ваеннага Савета і членам Савета таварышам Марозавым, якія пасланы з усімі паўнамоцтвамі».
Таварыш Ерахімаў якраз быў са мной. Прачытаўшы апошнюю тэлеграму, я падаў яе Ерахімаву, каб паглядзець, якое ўражанне зробіць на яго вестка пра такую страшную інспекцыю, ён жа хацеў яе.
Было відаць, што ў ім адбываецца цяжкае душэўнае змаганне. Гэткая магчымасць адпомсціць мне, паздзекавацца з мяне. Бляск радаснай усмешкі, які ў першы момант з’явіўся на яго твары, праз хвіліну знік
і змяніўся выразам заклапочанасці і душэўнай пакуты.
— Прапаў ты, галубок,— з сумам сказаў ён,— страціш буяную галаву.
Ён хадзіў па канцылярыі і спяваў мне тужлівым голасам:
Галава ты мая маладзецкая, Ах, ці доўга насіць мне цябе.
Потым сеў і гаварыў далей:
— На тваім месцы я ўцёк бы ў Мензелінск, потым у Осу, з Осы ў Перм, і шукай ветру ў полі! Перадасі мне камандаванне горадам і фронтам, а я ўжо ўсё прывяду да ладу.
— Думаю,— сказаў я,— што мне няма чаго баяцца.
Ерахімаў з сумненнем свіснуў:
— Няма чаго баяцца! Ты мабілізаваў коней? He мабілізаваў. У цябе дзе-небудзь ёсць заложнікі з мясцовых жыхароў? Няма. Ты наклаў на горад кантрыбуцыю? He. Пасадзіў контррэвалюцыянераў? He пасадзіў. Ці знайшоў ты наогул якога-небудзь контррэвалюцыянера? He знайшоў. А цяпер яшчэ скажы мне: ты загадаў расстраляць хоць аднаго папа або купца? Нс. Ты загадаў расстраляць былога прыстава? Таксама не. А былы гарадскі галава жывы ці мёртвы? Жывы. Вось бачыш, а ты яшчэ кажаш, што табе няма чаго баяцца. Кепскія твае справы, мой дружа.
Ерахімаў устаў, хадзіў па канцылярыі і зноў свістаў:
Галава ты мая маладзецкая, Ах, ці доўга насіць мне цябе...
Ён схапіўся за галаву і, пакуль я спакойна пазіраў, як прусы аж кішэлі на цёплай сцяне каля печы, стаў бегаць ад акна да акна, а адтуль да дзвярэй, хапаючыся за галаву і бядуючы:
— Што рабіць, што рабіць? Прапаў ты, галубок. Страціш буяную галаву.
Пабегаўшы так хвілін пяць, ён бездапаможна сеў на крэсла і сказаў:
— Ды тут нічога не зробіш. Калі б ты хоць мог сказаць, што ў цябе поўная турма. Але каго ты там маеш? Нікога. Калі б ты хоць мог сказаць інспекцыі, што спаліў які-небудзь двор, дзе хаваліся контррэвалюцыянеры. Але ты не можаш сказаць нічога, зусім нічога. Нават вобыску ў горадзе не рабіў. Я, шчыра кажу, люблю цябе, але ты ў мяне на вельмі кепскім рахунку.
Ён устаў, падперазаўся рэмснем, засунуў за яго рэвальвер і каўказскі, даўжынёй паўметра, кінжал, падаў мно руку і запэўніў мяне, што хоча дапамагчы мне, і хоць не ведае як, але, безумоўна, што-небудзь прыдумае.
Пасля таго як ён пайшоў, я паслаў тэлеграму ў Сімбірск у адказ: «Колькасць ваеннапалонных удакладняецца. Рухомаець фронту і нястача картаў не даюць магчымасці падрабязна апісаць перамогу пад Бугульмой. Інспектары пераканаюцца на месцы. Выданне газет на татарскай і рускай мовах звязана з цяжкасцямі. Няма татарскіх наборшчыкаў, мала рускіх літар, белыя забралі з сабой друкарскія машыны. Калі ў Бугульму прыбудзе авіяцыйны парк, змагу загадаць раскідаць з аэрапланаў адозву да белай арміі. Пакуль што мы сядзім без аэрапланаў. Цвярскі рэвалюцыйны полк у рэзерве, у горадзе».
Я спаў сном праведніка, а ўранні прыйшоў Ерахімаў і сказаў, што прыдумаў нешта, каб уратаваць мяне, што гэтым яны займаліся ўсю ноч.
Ён павёў мяне за горад да былой цагельні, дзе я знайшоў вартавых з пятай роты Цвярскога рэвалюцыйнага палка, якія стаялі з прымкнутыічі штыкамі і, як
толькі хто ехаў паблізу, крычалі на яго: «Едзь налева, сюды нельга!»
Пасярод таго месца мяне чакала вялікая неспадзяванка. Тры свежыя магілы. На кожнай слупок і дошчачка з надпісам. На першай магіле: «Тут пахаваны былы прыстаў. Быў расстраляны ў кастрычніку 1918 як контррэвалюцыянер». На другой магіле: «Тут пахаваны non. Быў расстраляны ў кастрычніку 1918 за контррэвалюцыю». На трэцяй магіле: «Тут спачывае гарадскі галава. Быў расстраляны за контррэвалюцыю ў кастрычніку 1918».
Mae ногі трэсліся, і таварыш Ерахімаў падтрымліваў мяне, калі я вяртаўся ў горад.
— За ноч мы паспелі ўсё зрабіць,— сказаў Ерахімаў,— я ж абяцаў, што дапамагу табе, каб ты мог нешта паказаць інспектарам, калі яны прыедуць. Доўга не мог нічога прыдумаць, каб табе дапамагчы, ажно нарэшце выдумаў гэтую шутку. Хочаш іх убачыць?
— Каго? — запытаўся я са страхам.
— Ну, гэтага папа, старасту і прыстава,— адказаў Ерахімаў.— Усе яны ў мяне сядзяць у свінарніку, a калі скончыцца інспектаванне, я іх адпушчу дадому. He думай, што нехта здагадаецца пра гэта. Да магіл ніхто не можа падысці. Mae малойчыкі трымаюць язык за зубамі, аты можаш перад і н с п е кцыяй нечым пахваліцца.
Я паглядзеў на яго. У профіль яго рысы нагадвалі мне Пацёмкіна. Я пайшоў упэўніцца, ці праўду ён кажа. Пераканаўся, што Ерахімаў не маніў. Са свінарніка чуўся бас папа, які спяваў нейкія вельмі сумныя псалмы з рэфрэнам: «Госпадзі, памілуй, госпадзі, памілуй».
I я ўспомніў пра пацёмкінскія вёскі.
АПАВЯДАННЕ ПРА ПАРТРЭТ ІМПЕРАТАРА ФРАНЦА-ІОСІФА I
У Младай Баляславе жыў пан Пецішка і меў там магазін пісьмовых прылад. Ён паважаў законы і спрадвеку жыў насупраць казармаў. У дні нараджэння імператара і іншыя вялікія святы Пецішка вывешваў на сваім доме чорна-жоўты сцяг і пастаўляў афіцэрскаму клубу папяровыя рознакаляровыя ліхтарыкі. Ён збываў партрэты Франца-Іосіфа ў яўрэйскія шынкі младабаляслаўскай акругі і ў паліцэйскія ўчасткі.
КНІГІ ОНЛАЙН
