Клетка для івалгі
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 360с.
Мінск 2015
Вось, паказаў Ягода на муштук, у якім датлявала цыгарэта.
Дайце яго сюды, пагірасіў прафесар.
I дрыготкімі рукамі ўзяў дорага ўпрыгожаны муштук з прамянёвай косці Улы Кацілютэ.
Пасля гэтага Генрых Ягода загадаў адвесці Камарніцкага дадому, а калі хмель выйшаў з галавы, арыштаваў яго і адправіў па этапу.
Было чуваць, як стогнуць ад марской хваробы зняволеныя.
I дзе гэты муштук? спытаў малады зэк.
Вось ён, мужчына дастаў з лахманоў і ўзняў перад сабою касцяны муштук, інкруставаны срэбрам і сапфірам.
У труме наступіла цішыня. Толькі пагрозліва шумеў шторм і жаласна рыпелі драўляныя нары.
Дык вы і ёсць прафесар Камарніцкі? ціха спытаў малады зэк.
I ўсе паглядзелі на худога мужчыну.
Так, я і ёсць прафесар Камарніцкі.
А як жа вашыя ідэі аб лагеры, якія вы раілі Ягоду? спытаў бяззубы чалавек са змучаным ад марской хваробы тварам.
Я адчуваю сваю віну за тое, што тады яму напісаў, і гэтую віну я адпакутую тут з вамі.
А дзе ж вашая свабода? насмепіліва прашамкаў бяззубы.
I некалькі зняволеных здарадна засмяяліся.
Чалавек можа быць свабодным нават у гэтай плывучай турме, адказаў прафесар і паглядзеў кудысьці па-над нашымі галовы.
Мы табе што, бязмозглыя студэнты? засмяяўся нехта за яго спінай.
Ён не адказаў, а калі мы выйшлі на палубу, прафесар Камарніцкі падышоў да бяззубага зэка і пранізліва паглядзеў яму ў вочы:
У чалавека заўсёды ёсць выбар, нават калі яго няма.
Мы не паспелі апамятацца, як ён скокнуў за борт, загойдаўся на пеністай хвалі, і ахоўнікі пачалі ў яго страляць. У халоднай шэрай вадзе вакол яго ўтварыліся чырвоныя плямы. Пераадольваючы боль, ён усміхнуўся, намахаў на развітанне рукой і знік пад вадой. Дужы ахоўнік з рэдкімі зубамі люта вылаяўся, стрэліў у ваду і пачаў заганяць нас у трум.
Праз трое сутак плавання мы прычалілі ў Татарскім праліве, у бухце Сізымап, дзе ва ўрочыптчы Мурашкі быў вялікі канцэнтрацыйны лагер. I калі я спускаўся па трапе, то заўважыў, што каменная глыба, якая выступала над морам, нагадвае профіль рымскага воіна.
15. БУНТ МІЛЬЦІ.
1978
Пасля прыезду з Жытоміра мы заспелі бабулю Марыну за даеннем нашых коз. Баба якраз дадойвала другую казу, калі расчырванелая ад хуткай хады мама заскочыла ў хлеў і спытала:
А дзе Мільця?
Скуль я ведаю, дзе яна дзелас? буркнула баба. Дзес пайшла.
У хаце было непрыбрана. На стале кот Агій даядаў ліня.
Апсік! тупнула нагой мама.
Агій цяжка ўпаў на падлогу, грабнуў лапамі і схаваўся пад ложак перачакаць, пакуль маці супакоіцца, а потым выйшаў, як нічога і не было.
Куды ж яна пайшла? кінулася прыбіраць у хаце мама.
Ухадзіўшыся, яна падагрэла на газавай пліце шчыпаныя галушкі на малацэ, завяла кававарку з гадзіннікам, і калі дастала з халадзільніка мясны рулет з яйкам, парэзала хлеб, насыпала ў міскі паруючыя галушкі, кававарка чмыхнула, пусціла пару і змоўкла.
Што ж гэта такое? разгубілася маці. Вось так заўсёды: калі болып трэба яна ламаецца.
Пастукала далонню па кававарцы, патрэсла, зноў завяла гадзіннік, але кававарка не працавала.
У нас ёсць узвар, сказала мама і наліла два вялікія кубкі.
I толькі мы прыладзілі пад пахі кнігі і селі абедаць, у дом зайшла Мільця.
Дзе ты была? спытала маці ў сястры. Коз не выдаіла, у хаце не гірыбрана.
На сажалцы, муркнула Мільця, сядаючы за сталом.
На кухні павісла напружаная паўза.
А мы былі ў Барыса Тэна, сказаў я, каб перапыніць маўчанне.
Сястра падсунула да сябе мясны рулет і абыякава пацікавілася:
Хто такі Барыс Тэн?
Гэта Мікалай Хамічэўскі, адказала мама.
А хто такі Хамічэўскі?
Як хто? Вядомы перакладчык!
I каго ён пераклаў?
Гамера!
Якога мэра?
Ды ты што?! Ты ж па гісторыі вучыла, абурыўся я.
Што вы такія накручаныя? хіхікнула Мілыдя.
Мільця, як ты ясі? Чаму не карыстаешся нажом?! абурана ўсклікнула мама.
А што мне рэзаць? флегматычна спытала Мільця.
Як што? Рулет!
Ды Мільця прапусціла гэта міма вушэй.
Я яго магу і так з’есці, схапіла рукамі і смачна заплямкала.
Перастань! кінула відэлец з нажом мама і закрыла вушы. Як ты так можаш?!
Як так?
Як, як?! раззлавалася мама. Ясі, бы парася! Паглядзі, як прыгожа сядзіць за сталом Уладзік.
Я заціснуў пад пахамі два тамы Міхайлы Кацюбінскага і, прытрымваючы відэльцам рулет, далікатна нарэзаў яго нажом.
А я не збіраюся, як вы, пнуцца ў вышэйшыя колы, схавала за пічокі яйка з рулета Мільця і стала падобнай на хамяка.
А што ты хочаш?..
Закончыць школу, выйсці замуж, нарадзіць дзяцей, укусіла неразрэзаны батон Мільця.
Пасля школы?! схапілася за сэрца мама.
А хіба ты доўга чакала?
Што я табе зрабіла?! усхліпнула мама, выціраючы вочы фартухом. Я хоць вучылася ў культурна-асветным вучылішчы.
I я магу пайсці ў якое вучылішча, дабівала яе Мільця. А болыпага і не прасі. Цягаеш за сабой Уладзіка? Вось няхай ён і задавальняе твае фапабэрыі.
Табе толькі хлопцы наўме! закрычала мама, кінула на стол кнігі і выбегла з хаты.
Мільця была дзяўчынай з доўгімі моцнымі нагамі. Яна не хапала зорак з неба, але выконвала ўсё, што ёй загадвалі бацькі і настаўнікі, і заўсёды была памяркоўнай. Я падазраваў, пгго з таго часу, як мы з маці пачалі ездзіць на запяткі вакалам у Жытомір, яна стала яе да мяне раўнаваць.
Якая муха цябе ўкусіла? спытаў я Мілыцо.
Тая грэбліва скрывіла вусны:
Яна ўяўляе сябе зоркай сцэны, а ты кім?
Чаго ты завялася?
Яна ўтаропіліся на мяне, і яе нават перасмыкнула:
А што б ты рабіў, калі б на цябе звалілі коз, кухню, дом, курэй,гарод, ката?
Па-мойму, котсам дае саберады, агрызнуўся я. Калі мы прыехалі з горада, ён якраз даядаў на стале ліня.
А табе шкада кату рыбку?
Мне не шкада, але навошта ты даводзіш маці да іпаленства?
Гэта я даводжу яе?! як уджаленая, падскочыла Мільця. Гэта яна мяне бесіць. I ты, наогул, хто такі, каб мараль мне чытаць? Цягаешся за ёй усюды хвастом, дык і цягайся.
А цябе жаба душыць?
Перастань быць мамуніным хвосцікам, злосна засапла яна. Прынясі для коз лазы, збяры ў садзе падаліцы, адрамантуй пералаз.
Яна глядзела на мяне спадылба, і я яшчэ раз пераканаўся, што прычынай яе паводзінаў былі нашыя паездкі ў Жытомір. Мільці здавалася, што сваімі паездкамі мы зневажалі яе, не заўважалі ў ёй асобы.
Часам яна рабілася невыноснай: паказвала язык, адцягвала вушы, закочвала пад лоб вочы і казала тое, што ўсім у сям’і было непрыемна чуць. Яна ведала ўсе мае ўразлівыя месцы: страх перад дзяўчатамі, матэматычны крэтынізм, слабое дыханне, праз якое я прайграваў усім, калі бегаў навыперадкі. У нашай сям’і лічылася, што бацька больш любіць сястру, a
маці мяне, і Мільці гэта было непрыемна. Таму калі мы з маці пачалі ездзіць на спевы, гэта закранула Мільцю за жывое.
Я выйшаў на двор і пачуў голас дзеда:
Завядзі вунь карову, як усе людзі, а яна коз трымае, лянуйіцца. Нафарбуе губы, ухопіт радзікуль і хлопца, каб сумку за ёй цягаў, і людзей смешіт. Віе, як малахольна, а каже, шо спявае. А резачка б цябе ўзяла!
Маці ляснула дзвярыма, зайшла ў хату і гучна закрычала:
He любіце, як я спяваю, не слухайце. Я не прашу, каб вы мне ў ладкі пляскалі.
Япа злосна рылася ў шуфлядзе і штосьці шукала. Дастала сваё завяшчанне, села за стол і падперла галаву рукой.
Уладзік, прынясі ручку.
Я зайпюў у хату, дастаў з пенала ручку і падаў ёй.
Як памру, усхліпнула яна, баба Марына хай прыходзіць на маё пахаванне. Яна сёння коз выдаіла. А дзеда не падпускайце пават на кіламетр. I Мільцю, выкрасліла сястру. Хай ведае, як слухаць сваю маму, высмаркала ў фартух носік.
Мільця ў гэты час хрумстала белым налівам і назірала, як за акном Агій падкрадаецца да вераб’ёў.
Мне стала яе шкада, я выйшаў на двор, раздражнёна паглядзеў на дзеда, зайшоў у прыбіральню, выкінуў трэску, сеў на ганку і стаў назіраць, што будзе далей.
Дзед патаптаўся на падворку, напружыўся, у яго напнуліся пад вачыма мяшкі і, крэкчучы, пайшоў у прыбіральню.
Я глядзеў, як Агій доўга абнюхваў вароты, адвярнуўся і дробна затрос хвастом, пакідаючы на варотах аўтограф, які паказваў на яго бясспрэчныя правы на ўвесь двор і прылеглыя наваколлі.
Нарэшце пачуўся скрып нязмазаных дзвярэй прыбіральнай будкі і абураны крык дзеда:
Дзе мая трэска?!
Ён выйшаў з прыбіральні надзьмуты, чырвоны, падышоў да дрывятні, дастаў сцізорык і пачаў злосна выразаць трэскі з бярозавых шчэпак. Дзед мармытаў нешта пад нос і з пучком трэсак пасунуўся ў прыбіральню.
А я з задавальненнем паглядзеў, як ён зноў заходзіць у будку, і перавёў погляд на ката, што заскочыў на падваконне, звесіў галаву і задрамаў на сонцы.
16. ВЫСВЯТЛЕННЕ АДРОЗНЕННЯЎ У НАЦЫЯНАЛЬНАЙ КУХНІ.
1978
У суботу бацька завёз нас з маці ў Скамарохі. У клубе афіцэраў рыхтавалі канцэрт, і яе запрасілі паспяваць. Загадчык клуба папрасіў пра гэта бацьку, які рамантаваў у вайсковай частцы аўтамабілі, халадзілыіікі і гукаўзмацняльную апаратуру-
Мы прыехалі ў гарнізон каля гадзіны дня. Спякота была неміласэрная. Ваенны гарадок быццам вымер. Усе беглі на Гуйву або на возера. Нас запрасілі ў госці Свірысцелавы. Мы прыйшлі ў іх новую кватэру, і Рыта з віскам павісла ў маці на шыі. Балкон быў адкрыты, і лёгкі скразняк гайдаў на акне цюль. Са спальні выглянула Эля і сарамліва прывіталася.
Эля, не хавайся. Мы сядаем ужо абедаць, сказала Рыта.
Калі Рыта была з мужам, то гаварыла замест яго, выяўляючы вялікую дасведчанасць у яго справах.
Мы лётаем на старой машыне, але ў наступным годзе нам прыгоняць новую, наклала мне ў міску таўчонкі Рыта. Ты ж ведаеш, Аліна, наіпых мужчынаў. Калі б не я, мой Свірысцелаў ніколі б не дамогся гэтай кватэры. Элю, сядай ля бацькі.
Седзячы тварам да акна, Эля глядзела на мяне, і рабацінкі ярка зіхацелі на яе кірпатым носіку
Пасля абеду Рыта папрасіла:
Эля, пакажы Уладзіку фатаграфіі, як мы ездзілі ў Талін.
Мы селі на мяккай канапе, і я разглядаў велізарны альбом, з-пад якога выглядвалі вострыя каленкі Элі. Ад яе пахла карамелькамі, і яна сур’ёзна каментавала сямейныя фатаграфіі на фоне царквы Святога Олафа, у завулку Катарыны, ля Фінскага заліва і вежы «Тоўстая Маргарыта». Мама пра
нешта шапталася з Рытай, а Свірысцелаў ўгаворваў бацьку, каб ён паглядзеў яго аўтамабіль.
Яж неаўтамеханік, апраўдваўся бацька. Апітотам? Нешта з каробкай псрадач.
Ну добра. Пагляджу, здаўся бацька.
КНІГІ ОНЛАЙН
