Крывавы памол
Сяржук Сокалаў-Воюш
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 271с.
Мінск 2004
- Дык прыяжджайце. Пройдземся вулкамі першай сталіцы. Сядзем на човен да Дзісны. А лепш усёй сям’ёй на Каляды. У нас яшчэ сям-там засталіся Кулігі. Чулі пра такое? Лібэралам, зразумела, ня надта, але ў памяць па старых звычаях чаму б і не пагуляць, як некалі ратмістра Мікола?
- А й сапраўды, чаму б не, хутчэй зь ветласьці пагадзіўся пан Эдмунд.
I ўсё ж размова стала лягчэйшай. Мы пагаманілі пра сем’і, панаракалі на зьменлівае надвор’е, якое яшчэ можа пасьпець папсаваць рэшткі ўраджаю, і я пачаў разьвітвацца. Зайшлі да пані Алены, якая якраз карміла навароджанага.
- Добры хлопец, сказаў я.
- Яшчэ які. Цмокча прагна, як цыган піпку.
- Ну, значыцца, свайго ў жыцьці не прапусьціць.
- Свайго мы не прапусьцім, праўда,
Еля, сказала пані Алена й адняла малога, які адразу ж пачаў шукаць вуснамі матчыну цыцку.
- Дык як наконт Калядаў? запытаўся я ў пана Эдмунда ўжо на ганку.
- Пабачым, але сёлета наўрад ці. Дзеці, ён азірнуўся на маёнтак, і я ўбачыў у адным з вокнаў чатыры ўсьмешлівыя пыскі. Малыя махалі ручанятамі на разьвітаньне.
Я таксама памахаў, парукаўся з панам Дзяржынскім і ўскочыў у хурманку. Цяпер мяне цікавіла, што распавядзе пра ўчора мой возьнік.
V
Хурманка імчала да тракту. Калі праяжджалі лясок, я заўважыў, што хурман разы са два трывожна азірнуўся й пераксьціўся. Выехалі на поле. Такое сьвяточнае ўчора, сёньня яно выглядала бляклым. Кветкі схаваліся ад дожджыку, які ўсё яшчэ імжыў, нягледзячы, што неба сьвятлела. Недзе далёка, амаль ля небакраю, з-пад хмараў пачалі прабівацца сонечныя промні. Я яшчэ думаў, як лепш запытацца ў хурмана пра ягоны прыезд у маёнтак Дзяржынскіх, як ён зірнуў на мяне й сказаў:
- Спадару Антоне, вы, даруйце, учора, як ішлі празь лясок, што мы кагадзе прамінулі, нічога не заўважылі?
- А што я мусіў заўважыць, Мікіта?
- Ды так...
- А ты, як ехаў, нешта заўважыў?
Хурман маўчаў. Я не прысьпешваў, бо ведаў, што ў гэтыя хвіліны ён парадкуе думкі й разважае, як ямчэй сказаць пра свае прыгоды. Так было заўсёды, і заўсёды Мікіта знаходзіў словы, якія забіралі найменш часу, але выразна малявалі кожную сытуацыю.
Ня ведаю, як і сказаць... Там, у лесе, ёсьць прагаліна з дубам... Учора, калі я на яе выехаў, дарогу мне пераляцела й села пад дуб нейкая вялікая птушка. Коні захрыпелі й спыніліся. Я пераксьціўся й ужо хацеў ехаць далей, як узяла мяне цікавасьць. Дай, думаю, гляну, што за птушка. У нашых жа мясьцінах гэткай няма... Падыходжу бліжэй і бачу, што птушка то яна птушка, але твар як бы чалавечы... і ня тое што сказаць твар чалавечы, як вочы, а зь іх і ўсё аблічча... Кажу так, бо падышоў досыць блізка... I ўжо хачу я назад кінуцца, а павярнуцца не магу... Увесь стаў як дзераўляны... I тут чую: нехта мне па сьпіне водзіць і дыхае, а потым штосьці мокрае ў шыю...
Паверце, спадару, голас адняўся...
Адна надзея пугу трымаю ёмка... A птушка да мяне твар... даруйце галаву павярнула, у вочы пазірае, а па ўсёй прагаліне піск... такі танюсенькі, танюсенькі... А тое, на сьпіне й шыі мокрае, раптам як захрыпіць... Ну, усё, думаю канец табе, Мікіта.
I тут верыце, не згадаў я вашыя словы, што продкі нашыя ніколі сьмерць сьпінай не сустракалі. Азірнуўся я, а гэта нашыя коні з хурманкай. I Зорка пырхае ды мне пысай у сьпіну тыцкае...
Ня памятаю, як ускочыў на козлы, ды бачу зямля перада мной дамавінаю падымаецца, а ў ёй дзюрка, бы пячора. I няма як з хурманкай разьвярнуцца, дый наперад няможна. Шасьцёрка варанцоў адтуль проста на мяне ляціць... Заплюшчыў я вочы й сам сабе: Ратуй Божа! Ратуй Божа! Ратуй Божа! Крыкам крычу, a шэптам чую. Аж тут як лясьне нешта над вухам, як войкне ўгары, і ўсё сьціхла...
Я сяджу ні жывы ні мёртвы. Варушыцца баюся, коней ня чую. Аж раптам ізноў: пырх, пырх. Тут я ўжо пазнаў Зорку. Расплюшчыў вочы. Цёмна. Мясьціна незнаёмая. Hi дарогі, ні дубу, ні прагаліны... Паветра густое на дождж зьбіраецца... Паспрабаваў быў ехаць коні ня йдуць. Зьлез. Узяў Зорку за аброць весьці... Але куды, як нічога не відно? I
тут чую, што з усіх бакоў пад нагамі багна...
Даруйце, спадару Антоне, але вырашыў я заначаваць у хурманцы. Залез. Уклаўся. Ня сьпіцца. Страшна. А дожджык ужо пачынаецца. Ну, думаю, прапаў Мікіта, а як так то давай маліцца. Ня так, як ля той, даруй Божа, труны, але па-людзку, як у царкве... Так з модламі й заснуў...
Мікіта замаўчаў. Я не прысьпешваў. Сонца ўжо добра праглянула з-за хмараў і нават пару разоў правяло промнямі па нашай хурманцы. Высока ў небе кружыў каршун. Я сачыў ягоны лёт і думаў, што каб не мая ноч у Дзержынове, наўрад ці паверыў бы пачутаму...
Прайшло колькі часу, і мы выехалі на гасьцінец. Насустрач пачалі трапляцца сялянскія вазы зь сенам, зрэдку шляхоцкія каламажкі, аднаго разу згледзелі далёка ад дарогі цыганскі табар.
— Ну й чым усё скончылася? — ня вытрымаў я.
- Чым скончылася? — Мікіта зьняў шапку, павярнуўся да мяне. У ягонай русявай чупрыне я заўважыў выразную сівую пасму, якой дагэтуль не было.
- А як ты апынуўся ў маёнтку?
- Ня ведаю... Раніцой прачнуўся,
вочы расплюшчыў ляжу ў пуні на сене. Конікі пад павецьцю авёс ядуць...
- I ўсё?
- Прыйшоў стары, сказаў запрагаць трэба, бо, ён сказаў, пан Антон ехаць зьбіраецца... Вось едзем...
- Цябе хоць пакармілі?
- Дзякаваць Богу.
- Ты, Мікіта, вось што пра гэтае здарэньне маўчы... Тут шмат цёмнага... Ды й каб за вар’ята не прызналі.
- Я сам пра тое думаю... Вы таксама нікому не кажыце... Але адно мяне непакоіць споведзь.
- Тады я з айцом Мікадымам перш сам паразмаўляю, а як ён табе скажа, што адпускае дарожныя грахі, то лічы, што ўсё добра.
- He магу я так.
- I я не магу... Але трэба... Можа, некалі пазьней сам яму скажаш, а цяпер патрывай хоць да Калядаў. Добра?
Мікіта неяк няўцямна сьцепануў плячыма, і на тым размова скончылася. Мы ехалі дадому. Чаму я папрасіў маўчаць да Калядаў ня ведаю, але якраз перад Калядамі Мікіта памёр... Я так і не пасьпеў палагодзіць гэтую справу са сьвятаром, і грэх цяжкім камянём ляжаў на маім сумленьні.
Частка 2 ЭДМУНД
I
Мінула чатыры гады. Увесь гэты час я, апрача судовай працы, шукаў доказаў на зямлю ля Ярэмічаў і, пры нагодзе, зьбіраў народныя легенды, паданьні, прымхі. Менавіта ў іх хацелася мне знайсьці хаця б якія тлумачэньні той ночы ў Дзержынове. Ня можа быць, думаў я, каб нідзе не засталося ніякіх згадак пра такія зьявы й ніякіх да іх камэнтароў. Але праца гэтая была выпадковая й непасьлядоўная...
Набліжаліся Каляды 1881 году. Якраз напярэдадні зь Віцебскага судовага архіву мне прывезьлі чарговую скрынку старых справаў, якія я хацеў перагледзець як наконт зямлі, гэтак і з асабістай цікавасьці да старасьветчыны.
Стаяў дзівосны зімовы вечар. Адзін з тых перадкалядных вечароў у Беларусі, калі лёгкі марозік аблямоўвае хутрам шэрані галіны засьнежанага саду, а блакітныя гурбы зьзяюць водбліскамі сусьвету й сваім часовым зіхценьнем перагукаюцца з адвечным зіхценьнем зорак; калі прыцярушаны сьнегам лёд аж да бэзава-
га выбраў за дзень нябёсныя блакіты й цяпер пакрысе праменіць іх сьветлай ночы, поўнячы паветра марозным, да чарноцьця сінім водарам свайго дыханьня; калі рыпкая белая бохмаць пад нагамі мінака запамінае ягоны сьлед, а кароткая шугавейніца хавае яго да адлігі. А над усёй гэтай раскошаю белым зімовым лебедзем плыве месяц, і кожны мах ягонага залатога а срэбнага скрыдла за жменяй жменю сее на дол тонкія парасткі сваёй відочнай таямнічасьці й хараства.
Быў той вечар, у які вандроўнік, апынуўшыся недзе на ўзьлеску альбо на дарозе да мястэчка, зазвычай спыняецца й доўга ня можа наглядзецца на краявід, варты пэндзлю Апалінара Гараўскага альбо Рушчыца; краявід, які найчасьцей усё ж адбіваецца на радне якога-небудзь мясцовага пэцкаля й сканчае сваё йснаваньне на сьцяне ў пакойчыку дробнага чыноўніка ці сярэдняй рукі векавухі.
У вокнах запальваліся агеньчыкі. 3 комінаў цягнула апошнім перадсонным дымком, раз-пораз праляталі па вулцы санкі, зь якіх чулася зухаватае рамізьніцкае: “Дав-в-а-а-ай! Дав-в-а-а-ай!” Марознае паветра падхоплівала гэты покліч, выстуджвала, ледзяніла й рассыпала на зямлю лёгкімі каляднымі зоркамі сьняжынак.
Я ўжо канчаў працу й зьбіраўся ў Дзічкі, куды на Каляды паехала ўся сямейка, калі раптам у дзьверы пагрукалі. Гадзіньнік паказваў чвэрць на дзявятую вечара. Самы час для загадкавых і таямнічых візытаў. Настрой у мяне быў цудоўны, і я крыкнуў: “Заходзьце!”
Дзьверы адчыніліся адразу ж, і на парозе зьявіўся мужчына. Адна сьвечка на маім стале не давала магчымасьці ўбачыць ягонага аблічча, а вялікі кажух аніяк не выяўляў паставы гасьця. Хіба толькі шуплевая барада аддалена нагадвала пра нешта напаўзабытае.
Добры вечар! Візытант зрабіў крок, і я ледзь не падскочыў ад нечаканасьці:
Пане Эдмундзе! Гэта ж колькі часу ня йшлі тыя Каляды, і вось нарэшце. Добры вечар. Добры вечар.
Мы тройчы пацалаваліся, і я замітусіўся, ня ведаючы, што прапанаваць ці тут гарбату, ці адразу ж дадому на вячэру?
— Божачка, а сямейка вашая, напэўна, у санках чакае?
He хвалюйцеся, пане Антоне. Я адзін і ненадоўга.
Як жа ненадоўга? Зараз паедзем у Дзічкі, пабачыце пляменьніцу, дзяцей. Пад сьвежанінку па чарачцы. Усё ж Каляды.
Дзяцей... Калі ёсьць шклянка гарбаты будзе досыць.
Тады пачакайце. Я выйшаў з пакою, гукнуў судовага вартаўніка, даў яму грошы, загадаў куляй ляцець у шынок па вячэру на дзьве асобы й вярнуўся. Вы распранайцеся, пане Эдмундзе, сядайце, грэйцеся й кажэце што здарылася?
А хто вам сказаў, што нешта здарылася? недаверліва глянуў на мяне Дзяржынскі, нэрвова захадзіў з кута ў кут, але ўзяў сябе ў рукі, сеў. Зрэшты, тут няцяжка заўважыць.
- Тады кажыце.
- А куды вы толькі што выходзілі?
— Ды што здарылася?
Добра... Мне папросту няма да каго зьвярнуцца... Прызнаюся, вашая кандыдатура не падаецца найлепшай, але іншых няма... Вы ня хочаце сказаць мне дзякуй за шчырасьць? Ну, як хочаце. Я ўсю дарогу думаў пра вас і сумняваўся... Вы не паляк, хаця чалавек, мне здаецца, прыстойны... Уся шляхта вакол Дзержынова быдла... Нават сваякі з Рудні й тыя... Я паспрабаваў гаварыць з адным-другім і падзякаваў Богу, што не сказаў усяго... Засьмяюць, пан Эдмунд зайшоўся кашлем, і насоўка ўмомант стала чырвонай.
- Можа лекара?
КНІГІ ОНЛАЙН
