Мяне няма
Роздумы на руінах чалавека
Валянцін Акудовіч
Выдавец:
Памер: 205с.
Варшава 2023
Пасля таго, як з усяго гаворанага шматпакутным Эдыпам Камю вылучыў адно: "... усё — добра”, нас наўрад ці здзівіць наступнае: “Трэба ўяўляць сабе Сізіфа шчаслівым". Затое грэцкіх багоў гэтыя сло-
вы Камю. бадай. моцна здзівілі і яшчэ мацней пакрыўдзілі. Псіхалагічна адмысловая формула прысуду. які бяссэнсіць знясільваючую працу, адымае ў дзеі вынік, а ў жыцця значэнне. — шэдэўр караючага генію. I, раптам. Сізіф — шчаслівы.
Але багі дарэмна закрыўдавалі, бо нават багам не варта таясаміць свойскае "цяпер" з чужынным да ўсіх “заўжды". каб аднойчы не апынуцца пад перакуленым сэнсам.
Старажытным грэкам было жыццёва неабходна павялічваць колькасць гармоніі ў свеце. Адно такім чынам яны маглі адсунуць падалей ад сябе пагрозлівую мяжу татальнасці хаосу. На гэтым і трымалася стратэгія сэнсу. гэтым і вымяралася чалавечая сутнасць і з гэтага была вынайдзена формула пакарання Сізіфа: змусіць бясконца дзеіць, але пазбавіць дзейнасць магчымасці вялічыць колькасць гармоніі...
Вымыкаючы з касмічнага хаосу гармонію чалавечага ладу. чалавек той пары добра разумеў адрознасць паміж вартай і дарэмнай працай, бо гэта на мяжы між імі палягалі канцы і пачаткі ўсяго, што ёсць і чаго не будзе. Натуральна, тады было немагчыма нават падумаць. што здарыцца такі час, калі не стане асаблівай розніцы. дзе ты цягаеш камень: на будоўлі ці па схіле гары. наперад ведаючы. што ён ніколі не ляжа ні ў падмурак, ні ў сцяну.
Для тых, хто нарадзіўся жыць у XX стагоддзі, у даўно збудаванай (і ўжо колькі разоў рэканструяванай) будыніне Еўропы, праблема мэты дзеяння страціла свой гарманізуючы пачатак. пакінуўшы па сабе адно праблему самога дзеяння. Адсюль і вынікла магчымасць "... уяўляць Сізіфа шчаслівым". Нават больш за тое, цяпер ужо бачыцца празмерным заклік Камю: “Трэба ўяў-
ляць...”. ІІа мерках эпохі абсурду ў Сізіфа зайздросная доля: ён мае і камень. і наканаванне цягаць яго.
3 гэтага паўстае прынцыповае адрозненне Сізіфа ад чалавека абсурду. які пазбаўлены не толькі сэнсу, але, што больш трагічна. і наканавання.
Калі Камю запрапанаваў Сізіфа ў якасці інтэграла абсурду — значыць. ён не зразумеў галоўнага ў лёсе сына цара Эола і Энарэты. Сізіф увогуле не ёсць падзеяй абсурду. нягледзячы на ўсю бессэнсоўнасць ягонай працы, якая ніколі і ні ў чым не рэалізуецца. Праца Сізіфа не можа ацэньвацца па меры сэнсу, бо тое. што трывае наканаванне. не патрабуе гэтай меры. Наканаванне само ёсць прычынай усіх верагоднамагчымых сэнсаў і бессэнсоўніц. I ўсялякі сэнс будзе заставацца ідэалагічнай аблудай. пакуль не пачне зыходзіць з той сапраўднай наканаванасці чалавека, якую ён раз-пораз страчвае. ні разу не знайшоўшы.
Камю абмыліўся. запачаткаваўшы на міфе пра Сізіфа філасофію абсурду. Але мы скарыстаем ягоную канцэптуальную метафару. каб інтэрпрэтаваць гэты міф у кантэксце ідэі "вечнага вяртання”.
Чалавек толькі таму і магчымы так доўга. што камень скочваецца з гары. Калі аднойчы ратаўнічы камень не пакоціцца ўніз, то чалавек неўзабаве сам скамянее на вяршыні. бо вяршыня — гэта тое мейсца, дзе ўсё толькі заканчваецца і нічога не пачынаецца.
Вяршыня — могільнік, куды звальваюцца трупы рухаў і сэнсаў. — і там трупянее Сізіф. пакуль скінуты пад ногі камень не пачне спаўзаць уніз. У гэты момант — без каменя на плячах і з вяршыняй пад нагамі — Сізіф прыйшоў. далей яму няма куды і няма навошта хадзіць. Ён яшчэ ёсць, але ўжо ні для каго і ні для чаго. Ён — абсурдны чалавек.
Аднак вось камень зрушыў. і тым самым варухнуў успамін пра наканаванне. Сізіф падхопліваецца...
Прырода вяртаецца па крузе свайго кругавароту. а чалавек як найкарацей — напрасткі, каб потым зноў прайсці тым жа карацейшым шляхам. але ўжо з цяжарам іншага зместу на плячах.
Вечнае вяртанне непазбежнае. бо ўсе вяршыні занадта нізкія для чалавека, усе адлегласці занадта кароткія — і таму ўсялякі раз, калі чалавек заходзіць так далёка, што наперадзе ўжо нічога няма. яму даводзіцца вяртацца.
Так ён вяртаўся, скінуўшы камень егіпецкай цывілізацыі, так вяртаўся, скінуўшы камень антычнай цывілізацыі, так будзе вяртацца, скінуўшы крыжападобны камень хрысціянскай цывілізацыі, як толькі перачакае на вяршыні морак страты сэнсу...
А пакуль ён стаіць без каменя на плячах і з вяршыняй пад нагамі. Абсурдны чалавек у абсурдным свеце. і як ні далёка відаць з вяршыні, нічога трэбнага адсюль не ўгледзіш, перш чым камень наканавання сваім грукатам па схіле не падкрэсліць траекторыю вяртання да нейкага новага сэнсу...
Філасофія абсурду — гэта філасофія вяршыні, дзе ўжо нічога больш няма, акрамя таго. што ёсць.
Камю нарадзіўся і памёр на вяршыні, у паўзе паміж двума сэнсамі. Ён бачыў, як Сізіф падымаецца па схіле гары, ён ведаў. што той будзе вяртацца, і, калеючы ад нерухомасці на могільніку сэнсаў ды рухаў, зайздросціў: Сізіф шчаслівы!
У Сізіфа заўсёды будзе што яшчэ сказаць...
Пракляцце таго. хто абраны вяршыняй, — яму няма чаго болей сказаць.
Марк Шагал
Парыж — другі Віцебск.
Марк Шагал
Дзве першыя асноведзі. на якіх палягае існае-длянас. мы наймуем прасторай (тут адбываецца натуральны кругаварот вечнага вяртання) і чалавекам (тут гэты кругаварот размыкаецца ў над-натуральныя абсягі, сфармаваныя часам — інакш, гісторыяй чалавечага бытавання). Але ні прастора ўвогуле, як поле прысутнасці ўніверсальнага існага. ні час увогуле. як месца выяўлення разамкнутага руху ўжо гістарычнага быцця. самі з сябе не вытлумачваюць ні феномен прасторы. ні феномен чалавека. I пэўна, найперш таму, што ўніверсальная прастора — гэта ўсяго толькі ідэя прасторы. а ўніверсальны час — гэта ўсяго толькі ідэя часу. і яны з прычыны сваёй прычыны не прыдатныя нешта казаць пра значэнні кожнай з множнасці адзінкавых (сінгулярных) прастораў. кожнага з множнасці адзінкавых (сінгулярных) часаў. Ідэя — гэта толькі метафізічны знак прысутнасці, а значэнне (хутчэй — значэнні: для сябе. для другога. для той самай ідэі) прадвызначае ўжо нешта іншае. Што? Якраз у гэтым месцы каменныя вусны сфінкса пачынаюць размыкацца для рогату...
Калі наяўнасць свайго ўласнага часу ва ўсім, што суб’ектывізавалася. сёння досыць уважліва прааналізавана ў філасафеме тэмпаральнасці (тэмпаральнасць — уласны час кожнай экзістэнцыі. не падлеглы. ці падлеглы, але не тоесна. — універсальнаму часу), то наяўнасць свайго ўласнага тэмпаральнага ме-
ста (як з-места прысутнасці) кожнай самаідэнтыфікаванай прасторы застаецца ў мройліве сакральнага (сінонім інтэлігібельнай нямогласці).
Апошняе ў роўнай ступені пасуе і да той прасторы. якую мы адольваем паймом "Беларусь". He абазнаная ў практыках логацэнтрычнага мыслення. не кажучы пра практыкі мыслення дыскурсіўнага, Беларусь застаецца. з аднаго боку. у вымярэннях каардынатаў ландшафту (ландшафт — інтэр'ер прасторы), а з другога — каардынатаў трансцэндэнтнага (калі трансцэндэнтнае ўвогуле можа мець вымярэнне. тым болей — каардынаты). Адсюль вынікае, што аніякая падзея быцця на абсягах Беларусі не станецца абазнанай у значэннях беларускай прасторы да той пары. пакуль прастора не абазнаецца сама, як нейкі дэтэрмінаваны сэнс. Паводле гэтага, усялякая падзея тут або лакалізуецца ў чарговую столку інтэлігібельнага ландшафту, або фальсіфікуецца сакралізаваным трансцэндэнтным. Апошняе меркаванне стасуецца і з такой падзеяй, як Марк Шагал. з чаго адпаведна паўстае цяперашняя немагчымасць убачыць анталагічную мэту беларускай прасторы ў феномене Шагала — нам застаюцца адно навідавочныя ландшафтныя знакі, а ў тым выпадку, калі і яны зблытваюцца — імітацыя скокаў у блакітную прорву трансцэндэнцыі.
Да таго ж сітуацыя з абазнаннем Шагала ўскладняецца яшчэ і тым. што сам Шагал ніколі не ідэнтыфікаваў сябе з беларускай прасторай. He толькі культуралагічна. але і тапаграфічна ён таяса.міў сябе з Расеяй. і там, у Расеі. яго і трэба было б пакінуць. каб не было Віцебска. дакладней, каб ландшафт Віцебска не задэклараваў сваёй прыналежнасці да топасу беларускай прасторы...
Між іншым гэтая дэкларацыя Віцебска дадатна абцяжарыла пытанне “каталагізацыі" Шагала (этнічна — гэбрай, сацыяльна — расеец, эстэтычна — еўрапеец. духоўна — касмапаліт). Затое непадманная сувязь Шагала з Віцебскам (праўда, месцамі прагматычна экзальтаваная рытарычнымі фігурамі кшталту: “Парыж — другі Віцебск”) дае нам магчымасць падкрэсліць праблему дынамікі вылучэння і фармавання з адзінага поля працягласці топасаў, набрынялых уласным прасторавым зместам, і тым самым прамаркіраваць магчымы шлях Шагала ў беларускі тапалагічны кантэкст...
Універсальнае — амаль ніякае. яно не болей, чым апазіцыйнае апірышча для нечага, і таму ўсё. што мае патэнцыю быць нечым, цягне да сінгулярнасці, бо толькі вылучэнне ў адзінкавае робіць латэнтную наяўнасць сінгулярнага нечага відочна канстытуяванай. Шагал не заўважыў у ландшафце Віцебска хэнці прасторы Беларусі да наяўнасці ва ўласным сэнсе, ён назаўсёды застаўся ў Віцебску абшарнікам Вялікай Расеі, і. натуральна. яму не да галавы было. што наспее пара, калі ягонае імя зрэфлексуецца з нейкай там Беларуссю, і што паступова “беларускі фактар" зробіцца роўналежным сярод іншых у “феномене Шагала”, а ў пэўным змесце і папярэднім да астатніх. паколькі менавіта беларуская прастора адамкнула Шагалу экзістэнцыйнае месца ў быцці. Болей за тое. калі экзістэнцыйнасць разглядаць не толькі ў праекцыі тэмпаральнасці часу, але і ў праекцыі тэмпаральнасці прасторы, то мы можам аднолькава. хаця і не без верагоднасці скандалу, залічыць Шагала як у гэбраі, так і ў беларусы. (Іншая рэч, ці патрэбна нам, Шагалу. каму заўгодна такое "падвоенае грамадзянства" Шагала).
Але менавіта з гэтай падвойнасці і вынікае тая амбівалентнасць сітуацыі. якая найперш паўстане ў кожнай спробе каталагізацыі Шагала: яму будзе аднолькава няўжыўна як у каталогу небеларускіх мастакоў. так і ў каталогу мастакоў беларускіх. У першым выпадку Шагал застанецца за абсягам Беларусі. а значыць ягоная прысутнасць будзе вымкнутай з рэальнага кантэксту быцця, паколькі ён пазбавіцца месца ва ўласнай прасторы, дзе адно і можа адбыцца такая падзея, як чалавек. У адваротным выпадку (Шагал — беларускі мастак) ён згубіць сваё месца ва ўласным часе. бо этнас (і з гэтага — ісва этнічнай належнасці) фармуецца ў часе і толькі там палягаюць каардынаты ягонага вымярэння.
КНІГІ ОНЛАЙН
