Мур
Жан-Поль Сартр
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 231с.
Мінск 1991
— Каштан!
Было вельмі дзіўна: калі Люсьен казаў маме: «Мая прыгожая мамачка! Мая!» —мама ўсміхалася; калі ён аднойчы назваў Жэрмену «дурында», Жэрмена заплакала і паскардзілася яго маме. А калі ён казаў: «Каштан»,— абсалютна нічога не адбывалася. Ён прамармытаў цераз зубы:
— Гадкае дрэва! — і не трацячы надзеі, счакаў зноў.
Але ўбачыўшы, што дрэва не варухнулася, паўтарыў гучней:
— Гадкае дрэва, гадкі каштан, чакай, я табе пакажу!
I ён ударыў яго некалькі разоў нагамі. Але дрэва стаяла спакойна — так, нібыта было драўлянае. За абедам Люсьен сказаў маме:
— А ведаеш, мама, дрэвы, аказваецца, драўляныя.
У той дзень пані Флёр’е не атрымала ліста з паўдзённаю поштай і суха адказала сыну:
— He строй з сябе дурня.
Люсьен абярнуўся ў бядовага шкодніка. Ён ламаў усе цацкі, каб паглядзець, як яны зроблены, скрэмзаў на фатэлі падлакотнік татавым лязом і ў гасцёўні скінуў на падлогу старажытную грэчаскую статуэтку, бо яму карцела даведацца, што ў яе ўсярэдзіне; на пра-
гулцы ён ссякаў кійком галоўкі ў раслін і кветак 1 кожны раз быў вельмі расчараваны: усе рэчы здаваліся яму бязглуздымі, яны ў сапраўднасці нібыта не існавалі. Мама часта пыталася ў яго, паказваючы на кветку ці дрэва:
— А гэта як называецца?
Але Люсьен адно круціў галавой і адказваў:
— Ніяк гэта не называецца, гэта наогул — нішто.
Рэчы былі зусім не вартыя ўвагі. Намнога цікавей было выдзіраць ножкі ў коніка: тады ён пачынаў дрыжаць у пальцах, нібы ваўчок, а калі яму націснуць на брушка, адтуль вылазіла жоўтая вадкасць. Але ўсё роўна: конікі не крычалі. Люсьену вельмі хацелася памучыць якога-небудзь звярка, які б крычаў, калі яму зробіш балюча,— курыцу, напрыклад; але ён не адважваўся да іх падыходзіць.
У сакавіку вярнуўся з вайны тата: ён быў начальнік, і таму генерал сказаў, што пан Флёр’е будзе намнога карыснейшы на чале завода, чым у акопе, як немаведама хто. Пан Флёр’е заўважыў, што Люсьен вельмі змяніўся, і аб’явіў, што не пазнае свайго паночка. Люсьен нібыта ўпаў у дрымоту, ён адказваў млява і марудна, заўсёды трымаў палец у носе ці дыхаў сабе на далонь і потым пачынаў яе нюхаць. Кожны раз яго трэба было маліць, каб ён справіў патрэбы. Цяпер у прьібіральню ён хадзіў сам, але павінен быў пакідаць дзверы трошкі адчыненыя, каб мама ці Жэрмена падыходзілі час ад часу яму памагчы. Ён цэлымі гадзінамі сядзеў на троне і аднойчы настолькі засумаваў, што заснуў. Доктар сказаў, што хлопчык вельмі хутка расце, і выпісаў умацавальнага. Мама хацела была навучыць Люсьена новым гульням, але Люсьен лічыў, што і так іх ужо досыць ведае і што ўсе яны ўрэшце аднолькавыя і вартыя адна другой. Ён часта хадзіў надзьмуты, і гэта таксама была гульня, але даволі забаўная. У ёй трэба было прымушаць хвалявацца маму і адчуваць
сябе заўсёды самотным і некім пакрыўджаным, трэба было не надта добра чуць, што табе кажуць, хадзіць нібыта з зашытым ротам і глядзець вакол мутным nv зіркам. Усярэдзіне тады рабілася так цёпла і мякка, як увечары, калі залазіш пад коўдру, і адчуваеш пах свайго цела, і думаеш, што ты ва ўсім свеце — адзін. Нарэшце Люсьен ужо не мог не дзьмуцца, і калі тата кплівым тонам казаў яму: «Ну-у, якія ў нас бэбахімэмахі!» — ён качаўся па падлозе і рыдаў. Ён нярэдка яшчэ круціўся ў гасцёўні, калі да мамы прыходзілі госці, але цяпер, калі яму падстрыглі бялявыя кудзеркі, дарослыя ўжо не звярталі на яго столькі ўвагі, а калі і звярталі, то каб прачытаць мараль ці расказаць павучальную гісторыю. Таму, калі да іх у Фероль, уцякаючы ад бамбёжак, прыехалі яго стрыечны брат Рыры са сваёй прыгожаю мамай, цёткаю Бертай, Люсьен быў вельмі рады і паспрабаваў навучыць Рыры таксама гуляць у бэбу. Але той быў вельмі заклапочаны сваёю нянавісцю да бошаў, і апроч таго — у ім яшчэ адчувалася дзіцё, хоць ён на цэлыя шэсць месяцаў быў старэйшы за Люсьена. Увесь твар у Рыры быў у рабацінні, і яму не заўсёды ўдавалася ўсё як след зразумець. Але менавіта яму Люсьен даверыў, што ён — самнамбул. Ёсць людзі, якія ўстаюць сярод ночы, і размаўляюць, і гуляюць, не прачынаючыся; Люсьен прачытаў гэта ў кніжцы «Маленькі ўсёзнайка» і тады ж падумаў, што, напэўна, ёсць нейкі сапраўдны Люсьен, які ходзіць, гаворыць і па-сапраўднаму любіць сваіх бацькоў уначы, а калі настае раніца, усё забывае і зноў пачынае прыкідвацца, што ён Люсьен. Спачатку ён сам верыў у гэтую выдумку толькі напалавіну, але аднойчы яны пайшлі да зарасніку крапівы, і Рыры паказаў там Люсьену свой піцэк і сказаў:
— Паглядзі, які ён у мяне вялікі, я ўжо дарослы хлопчык, а калі ён зусім вырасце, я буду мужчына і пайду біцца з бошамі, у акопах.
Рыры здаўся Люсьену вельмі пацешным, і ён аж пакаціўся ад смеху.
— Ану, пакажы свой,— сказаў Рыры.
Яны параўналі, і Люсьенаў аказаўся меншы. Але Рыры махляваў: ён трошкі адцягваў свой, каб зрабіць яго крыху даўжэйшым.
— У мяне большы,— сказаў Рыры.
— Ну і што,— спакойна адказаў Люсьен,— а я затое самнамбул.
Рыры не ведаў, што такое самнамбул, і Люсьен вымушаны быў яму растлумачыць. Скончыўшы тлумачэнні, ён падумаў: «Значыць, я такі сапраўды самнамбул»,— і яму жудасна захацелася заплакаць. Яны спалі ў адным ложку і дамовіліся, што гэтаю ноччу Рыры спаць не будзе, каб сачыць за Люсьенам, а калі той устане, Рыры запомніць усё, што ён будзе казаць.
— А пасля ты мяне пабудзіш, і мы паглядзім, ці буду я што-небудзь памятаць.
Увечары Люсьен доўга не мог заснуць, і калі пачуў побач сапенне, вымушаны быў сам будзіць свайго брата.
— Адчапіся,— буркнуў Рыры.
— Прачынайся! Рыры, ты ж павінен глядзець, як я ўстану.
— Дай паспаць,— прамовіў Рыры, ледзь варочаючы языком.
Люсьен пачаў яго трэсці і шчыкаць праз начную сарочку. Рыры дрыгнуў нагамі, прачнуўся і так застаўся ляжаць, шырока расплюшчыўшы вочы, з дзіўнай застылай усмешкай. Люсьен пачаў марыць пра ровар, які яму абяцаў купіць тата, пачуў свіст цягніка, і потым раптам увайшла пакаёўка і рассунула фіранкі, было восем гадзін раніцы. Люсьен так і не даведаўся, што ён робіць уначы. Гэта было вядома аднаму Богу, бо Бог бачыў усё. Люсьен укленчваў у царкве на малітоўнай лавачцы і стараўся быць паслухмяны, каб
мама пасля імшы пахваліла яго; але Бога ён ненавідзеў; Бог ведаў пра Люсьена болей, чым сам Люсьен. Ён ведаў, што Люсьен не любіць ні мамы, ні таты і што ён толькі прыкідваецца паслухмяным, а сам па вечарах мацае ў ложку піцэк. На шчасце, Бог не мог усяго памятаць, бо на свеце ёсць столькі маленькіх хлопчыкаў. I калі Люсьен стукаўся лбом і казаў: «Тако-так»,— Бог адразу забываў усё, што бачыў. Апроч таго, Люсьен стараўся запэўніць Бога, што любіць маму, і часам паўтараў у думках: «Як я люблю сваю мілую мамачку!» Але ўсё роўна нейкі куточак у ім заўжды заставаўся не вельмі ў гэтым упэўнены, і пан Бог, натуральна, бачыў гэты куточак. У такім выпадку выйграваў Ён. Але часам у тое, што кажаш, удавалася пагльібіцца цалкам. Трэба было, добра артыкулюючы, вельмі хутка прамовіць: «0! Як я люблю сваю мамачку!» — і ўбачыць маміна аблічча, і адчуць сябе такім расчуленым, і цьмяна-цьмяна думаць, што пан Бог на цябе глядзіць, а пасля пра гэта ўжо нават зусім не думаць, і тады ў вушах пачыналі скакаць словы: мама, мама, MAMA. Вядома, усё гэта доўжылася ўсяго толькі імгненне,— амаль гэтаксама, як тады, калі Люсьен стараўся ўтрымаць крэсла ў раўнавазе, паставіўшы яго на дзве ножкі. Але калі якраз у гэты момант сказаць: «Така-тук»,— пан Бог быў абдураны: ён бачыў усё толькі добрае і гэта заставалася ў яго памяці назаўжды. Але хутка такая гульня надакучыла Люсьену: яна патрабавала вялікага намагання, і ўрэшце ніколі немагчыма было цалкам упэўніцца, выйграў пан Бог ці прайграў. Пасля першай Люсьенавай прычасці кюрэ сказаў пра яго, што гэта самы пабожны хлопчык усяго катэхізіса. Люсьен хутка ўсё цяміў і меў добрую памяць, але ў галаве ў яго заўсёды стаяў туман.
Прасвятленне прыходзіла па нядзелях. Туманная смуга развейвалася, калі Люсьен з татам ішлі прагуляцца па Парыжскай дарозе. На Люсьене быў прыго-
жы марацкі гарнітур, яны сустракалі татавых рабочых, і тыя віталіся з татам і сынам, а гата падыходзіў да іх, і яны казалі: «Дзень добры, пане Флёр’е»,— і: «Дзень добры, маленькі пане». Люсьену рабочыя падабаліся: яны былі ўсе дарослыя, але не такія, як іншыя. Перш за ўсё, яны называлі яго панам. I апроч таго — заўсёды хадзілі ў картузах. У іх былі вялікія рукі з коратка падстрыжанымі пазногцямі, і Люсьену здавалася, што яны ў іх патрэсканыя і вельмі баляць. У рабочых быў адказны і паважны выгляд. Дзядзьку Буліго, напрыклад, нельга было б пацягаць за вус: тата пасварыўся б тады на Люсьена. Але калі дзядзька Буліго гутарыў з татам, то заўсёды здымаў картуз, a тата і Люсьен стаялі ў шапках, і тата казаў густым, усмешлівым голасам:
— Ну што, куме Буліго, чакаем сыночка? I калі яму будзе дазволена паказацца на свет?
— У канцы месяца, пане Флёр’е, дзякуй, пане Флёр’е.
Дзядзька Буліго ўвесь свяціўся ад радасці, ён ніколі б сабе не дазволіў даць Люсьену плескача па азадку ці назваць жабянём, як гэта рабіў пан Буфардзье. Люсьен ненавідзеў пана Буфардзье — за тое, што той быў такі брыдкі. А калі бачыў дзядзьку Буліго, на душы ў яго рабілася так пяшчотна і яму хацелася быць добрым. Аднойчы, калі яны вярталіся са шпацыра, TaTa ўзяў Люсьена сабе на калені і растлумачыў, што такое начальнік. Люсьену было цікава, як тата размаўляе з рабочымі на заводзе, і тата паказаў. Голас у яго вельмі змяніўся.
— А я таксама буду начальнік? — спытаўся Люсьен.
— Вядома, дзеля гэтага я цябе і зрабіў.
— А кім я буду кіраваць?
— Ну, калі я памру, ты зробішся гаспадаром майго завода і будзеш кіраваць маімі рабочымі.
— Але ж яны таксама памруць.
— Ну, значыць, ты будзеш кіраваць іх дзецьмі, і табе трэба будзе навучыцца рабіць гэта так, каб яны цябе слухаліся і любілі.
— Тата, а што трэба рабіць, каб мяне любілі?
Тата крыху задумаўся і сказаў:
— Перш за ўсё ты павінен ведаць усіх на імя.
Люсьен быў гэтым глыбока ўсхваляваны, і калі да іх у дом прыбег сын майстра Марэля, каб паведаміць, што яго бацьку адсекла два пальцы, Люсьен гутарыў з ім сур’ёзным спагадлівым голасам і глядзеў проста ў вочы, называючы хлопца па прозвішчы. Мама сказала, што ганарыцца сваім сынулькам, бо ён такі добры і чулы.
КНІГІ ОНЛАЙН
