Мур
Жан-Поль Сартр
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 231с.
Мінск 1991
Потым быў падпісаны мір, тата кожны вечар уголас чытаў газету, усе гаманілі пра рускіх, нямецкі ўрад і перадзелы, і тата паказваў Люсьену на карце краіны; Люсьен правёў самы нудны год у сваім жыцці — яму больш падабалася, калі была вайна; цяпер жа ва ўсіх быў бесклапотны выгляд, і агеньчыкі, што гарэлі ў вачах у пані Кафэн, пагаслі. У кастрычніку 1919 года пані Флёр’е аддала Люсьена ў школу св. Ёзэфа, дзе ён меў вучыцца экстэрнам.
У кабінеце абата Жэрамэ было цёпла, Люсьен стаяў побач з абатавым крэслам, трымаў рукі за спінай і мужна нудзіўся. «Хутка ўжо мама пойдзе?» — думаў ён. Але пані Флёр’е не збіралася пакуль што ісці. Яна сядзела на самым краёчку зялёнага фатэля, наставіўшы на абата ёмістыя грудзі, і гаманіла тым спешлівым і меладычным галасочкам, які ўзнікаў у яе заўсёды, калі яна злавалася і не хацела гэтага паказаць. Абат гаварыў марудна, прамоўленыя ім словы здаваліся намнога даўжэйшымі, чым у другіх людзей, нібыта paHeft, чым іх вымавіць, ён абсмоктваў іх, як цукровыя ледзяшы. Ён тлумачыў маме, што Люсьен добры, ветлівы і працавіты хлопчык, але страшэнна да ўсяго
абыякавы, і пані Флёр’е адказвала, што гэта вельмі яе засмучае, бо яна спадзявалася, што перамена ў асяроддзі пойдзе на карысць яе сыну. Яна спытала, ці гуляе ён, прынамсі, на перапынках.
— На жаль, пані, не,— адказаў абат,— нават гульні, здаецца, яго не цікавяць.
Люсьен падумаў: «Яны гутараць пра мяне». Яны — гэта былі дзве дарослыя асобы, і ён складаў прадмет іх гамонкі, як вайна, нямецкі ўрад ці Пуанкарэ; яны гаманілі важнымі галасамі і выказвалі наконт яго розныя меркаванні. Але нават гэтая думка не парадавала Люсьена. Яго вушы гудзелі ад пявучых маміных слоў і ліпкіх, абсмоктаных слоў абата, і яму хацелася плакаць. На шчасце, пачуўся званок, і яго адпусцілі. Але на ўроку геаграфіі ён адчуваў сябе яшчэ ўзбуджана і папрасіўся ў абата Жакена схадзіць у прыбіральню: яму вельмі карцела парухацца.
Свежасць, самота і добры пах прыбіральні адразу яго супакоілі. I хоць яму зусім не хацелася, ён сеў дзеля ачысткі сумлення на кукішкі і, падняўшы голаў, пачаў чытаць надпісы, якімі былі скрэмзаны дзверы. Сінім алоўкам нехта на іх напісаў: «Барато — клоп». Люсьен усміхнуўся: сапраўды, Барато клоп, ён такі малюпасенькі, і кажуць, зусім ужо болей не вырасце ці вельмі трошкі, бо бацька ў яго карантыш, ледзь не карлік. Люсьен падумаў, ці чытаў гэты надпіс Барато, і вырашыў, што яшчэ не: іначай ён быў бы выцерты. Барато наслініў бы палец і цёр, цёр бы словы, пакуль бы яны не зніклі. Люсьен павесялеў, уявіўшы, як a чацвёртай гадзіне Барато прыйдзе ў прыбіральню, спусціць свае маленькія аксамітныя майткі і прачытае: «Барато — клоп». Можа, ён ніколі раней не задумваўся, што ён такі маленькі. Люсьен даў сабе слова з першага ж перапынку заўтрашнім ранкам называць Барато клапом. Ён устаў і на правай сцяне прачытаў другі надпіс, зроблены тым самым сінім алоўкам: «Люсь-
ен Флёр’е — шардзіна». Ён старанна выцер яго і вярнуўся ў клас. «Сапраўды,— падумаў ён, азіраючы прыяцеляў,— яны ўсе ніжэйшыя за мяне». I яму зрабілася няёмка.
«Шардзіна».
Люсьен сядзеў за сваім маленькім пісьмовым столікам з чырвонага дрэва. Жэрмена была ў кухні, мама яшчэ не вярнулася. Каб выправіць арфаграфію, ён напісаў на чыстай паперы: «Жардзіна». Але слова здалося надта знаёмым і не выклікала ніякага ўражання. Ён клікнуў:
— Жэрмена, Жэрмена, дарагая!
— Ну што вам яшчэ? — спытала Жэрмена.
— Жэрмена, я хачу, каб вы напісалі на гэтай паперы: «Люсьен Флёр’е — жардзіна».
— Ды вы здурнелі, пане Люсьен?
Люсьен абняў яе за шыю рукамі.
— Ну, Жэрмена, Жэрменачка, ну, калі ласка.
Жэрмена засмяялася і выцерла зашмальцаваныя пальцы аб фартух. Пакуль яна пісала, Люсьен стараўся на яе не глядзець, а потым адразу схапіў ліст, панёс яго ў спальню і доўга там разглядаў. Почырк у Жэрмены быў востры, і Люсьену здавалася, што нечый сухі голас кажа яму ў самае вуха: «Жардзіна». Ён падумаў: «Я высокі». Яго душыў сорам: ён быў гэткі ж высокі, як Барато — карапуз, і іншыя з гэтага кпілі ў яго за спінай. Перад ім нібыта раскрылі лёс: дагэтуль ён лічыў натуральным, што яму даводзіцца глядзець на сяброў зверху ўніз. Але цяпер раптам ён быў нібыта асуджаны на ўсю рэшту жыцця — быць высокім. Увечары ён запытаўся ў таты, ці можна паменшаць, калі захочаш гэтага з усяе сілы. Але пан Флёр’е адказаў, што не: у іх сям’і ўсе былі высокія і дужыя і Люсьен яшчэ падрасце. Люсьен быў у роспачы.
Калі маці паклала яго ў ложак і падаткнула коўдрай, ён пачакаў, пакуль яна выйдзе, устаў і падышоў
да люстра. «Я высокі»,— падумаў ён. Але глядзецца ў люстра было дарэмна: там нічога было не відно, ён быў ні высокі, ні нізкі. Ён прыўзняў крыху начную сарочку і зірнуў на свае ногі; яму ўявілася, як Касціль кажа Эбрару: «Ты глянь, якія ў жардзіны даўжэзныя ногі». Гэта яго рассмяшыла. Але ў пакоі было холадна, і Люсьена перасмыкнула. I адразу нехта сказаў: «У жардзіны гусіная скура!» Тады Люсьен высока задраў падол, і яны ўбачылі яго пуп і ўсе прычындалы, а ён хутка пабег да ложка і шмыгнуў пад коўдру. Сунуўшы руку пад сарочку, ён падумаў, што Касціль яго бачыць і кажа: «Гэй, вы паглядзіце, што робіць гэтая жардзіна!» Ён круціўся і варочаўся ў ложку і мармытаў пад hoc: «Жардзіна, жардзіна»,— пакуль пад пальцамі не пачало трошкі свярбець і пячы.
Наступнымі днямі яму ўвесь час рупіла папрасіцца ў абата перасесці на заднюю парту. Гэтае жаданне яго мучыла праз Касціля, Вінкельмана і Буасэ, якія сядзелі ззаду і зырыліся яму ў карак. Люсьен добра адчуваў свой карак, але бачыць яго не мог і часта зусім забываў. I калі ён, стараючыся як мага лепш адказаць абату, чытаў на памяць маналог Дона Дыегі, іншыя, седзячы ззаду, глядзелі яму ў карак і маглі ціха хіхікаць, думаючы: «Які ён у яго худы, аж дзве жыліны тырчаць». Люсьен высільваўся, напаўняючы свой голас пачуццем, каб выказаць Дона Дыегава абурэнне,— са сваім голасам ён рабіў усё, што хацеў,— але карак тым часам заставаўся на месцы, спакойны і невыразны, як у таго, хто адпачывае, і Басэ яго бачыў. Перасесці Люсьен усё ж не рашыўся, бо апошняя лава прызначалася лайдакам, але лапаткі і патьіліца яму ўвесь час свярбелі, і ён безупынку чухаўся.
Люсьен прыдумаў новую гульню: раніцай, адзін, як дарослы, падмываючыся ў прыбіральні, ён любіў уяўляць, што за ім хто-небудзь падглядае ў замочную шчыліну: Касціль, ці Жэрмена, ці дзядзька Буліго. Ta-
ды ён нібы незнарок пачынаў паварочвацца то так, то сяк, каб яго ўбачылі з усіх бакоў, а часам ставаў на карачкі і, павярнуўшыся да дзвярэй задам, выпінаў яго, каб ён зрабіўся круглы і смешны; а пан Буфардзье быццам па-воўчы падкрадваўся, каб прыставіць яму клізму-анэму. Аднойчы, седзячы ў прыбіральні, Люсьен пачуў нейкае шорганне: гэта Жэрмена вашчыла ў калідоры буфет. Сэрца ў яго спынілася, ён ціха адчыніў дзверы і выйшаў са спушчанымі на пяты штанамі і задранаю да паясніцы кашуляй. Каб не страціць раўнавагі, ён вымушаны быў рухацца невялікімі скачкамі. Жэрмена зірнула на яго безудзельным вокам.
— Вы чаго гэта — бегаеце ў мяху? — спытала яна.
Люсьен гнеўна падцягнуў штаны, кінуўся ў спальню і ўпаў на ложак.
Пані Флёр’е была глыбока засмучаная, яна часта казала мужу:
— Ён жа быў такі мілы, такі зграбненькі, калі быў маленькі, а цяпер, ты толькі зірні, які няўклюда. Ну ці ж гэта не прыкра!
Пан Флёр’е кідаў на Люсьена няўцямны позірк і адказваў:
— Гэта ўзроставае.
Люсьен не ведаў, куды падзець сваё цела: што б ён ні рабіў, у яго ўвесь час было ўражанне, што цела сунецца адразу ва ўсе бакі, прычым абсалютна насуперак яго волі.
Люсьену падабалася ўяўляць, што ён нябачны, і ўрэшце ён займеў звычку падглядаць у замочныя шчыліны — каб адпомсціць іншым і каб пабачыць цішком, як яны складзены. Аднойчы ён убачыў маці, калі яна падмывалася. Яна сядзела на бідэ і нібыта спала; вядома, яна зусім не думала ў гэты час ні пра сваё цела, ні нават пра выраз аблічча; яна і не здагадвалася, што за ёй назіраюць. Вяхотка сама па сабе гуляла па гэтым забытым целе, рухі былі марудныя, млявыя, і здава-
лася, яна вось-вось зараз спыніцца. Маці нацерла вяхотку мьілам, і яе рука знікла між ног. Твар у яе быў спакойны, амаль журботны; вядома, яна думала пра нешта зусім іншае — можа быць, пра выхаванне Люсьна ці пра пана Пуанкарэ. Але ў той самы час яна была гэтай грузнай ружовай масай, гэтым вялізным целам, што грувасцілася на фаянсавым бідэ.
Другі раз, зняўшы пантофлі, Люсьен паціху ўзышоў да паддашка, дзе жыла Жэрмена. Ён убачыў служанку ў доўгай зялёнай сарочцы, што спадала да самых пят; Жэрмена прычэсвалася перад маленькім люстэркам і млява ўсміхалася свайму адбітку. Люсьена разабраў такі жудасны смех, што ён ледзь паспеў подбегам спусціцца назад. У салоне ён таксама пачаў усміхацца і курчыць грымасы перад вялікім люстрам, але ўрэшце яго апанаваў нечуваны страх.
Неўзабаве Люсьен ужо цалкам пагрузіўся ў дрымоту. Праўда, гэтага ніхто не заўважыў, апроч пані Кафэн, якая цяпер называла яго сваім «спячым прыгажуном». Нейкі вялікі паветравы камяк, які Люсьен не мог ні праглынуць, ані выплюнуць, безупынку распінаў яму рот: гэта быў яго позех. Калі ён заставаўся адзін, камяк рос усярэдзіне і прыязна лашчыў гартань і язык, рот разяўляўся шырока-шырока, і слёзы цяклі па шчоках: гэта былі вельмі прыемныя хвіліны. I хоць цяпер яго ўжо не так забаўляла, калі ён сядзеў у прыбіральні, затое яму вельмі падабалася чхаць — гэта яго абуджала: нейкае імгненне ён глядзеў вакол усмешлівым позіркам і потым зноў засынаў. Люсьен навучыўся распазнаваць розныя віды сну: узімку ён садзіўся каля каміна і нахіляўся галавой да агню; калі галава чырванела і добра падпражвалася — з яе раптам усё вылятала; ён называў гэта «засынаць галавой». А раніцай у нядзелю ён залазіў у ванну і, наадварот,— засынаў праз ногі: ён паволі апускаўся ў ваду, і сон ціхім плёхкатам падымаўся па яго нагах і сцёгнах. Цела
засынала і здавалася пад вадой зусім белым, надзьмутым, нібы паветравы шар, і было падобнае да варанай курыцы, а над ім плавала бялявая галава, поўная вучоных словаў: тэмп, тэмпера, тампліер, сейсміка, іканаборац. На ўроку сон быў празрысты і рассечаны маланкамі: «А што, па-вашаму, ён мог зрабіць супраць трох?» Першы: Люсьен Флёр’е. «Што такое трэцяе саслоўе: нішто». Першы: Люсьен Флёр’е, другі: Вінкельман. Па алгебры першы быў Пэльро, у яго было толькі адно яйцо, другое не апусцілася; ён браў па два су за пагляд і дзесяць — каб дакрануцца. Люсьен даў дзесяць, пасля завагаўся, нерашуча працягнуў руку, але так і пайшоў, не памацаўшы. Потым яго мучыў такі жорсткі дакор, што ён часам не мог заснуць больш за гадзіну. Геалогія ў яго ішла горш за гісторыю: першы Вінкельман, другі Флёр’е. Па нядзелях ён разам з Касцілем і Вінкельманам выпраўляўся на шпацыр на веласіпедах. Веласіпеды кацілі па мучным пыле сярод рудых палёў, што стагналі ад спёкі; дужыя Люсьенавы ногі жвава круцілі педалі, але санлівы дарожны пах удараў у галаву, ён прыпадаў да руля, і вочы ў яго рабіліся зусім ружовыя і самі заплюшчваліся. Тройчы Люсьен даставаў першы прыз за руплівасць. Яго ўзнагароджвалі «Фабіолай, або Рэлігіяй катакомбаў», «Духам хрысціянства» і «Жыццём кардынала Лавіжры». Пасля летніх канікулаў Касціль навучыў усіх дзвюм выдатным песням — «Мецскі артылерыст» і «De Profundis Morpionihus». Люсьен вырашыў яго пераплюнуць і, прачытаўшы ў бацькавай Медыцынскай энцыклапедыі артыкул пра «Матку», падрабязна растлумачыў таварышам, як у жанчын усё зроблена, зрабіўшы нават на дошцы малюнак; Касціль заявіў, што гэта паскудства, але пасля яны не маглі без рогату чуць пра трубы, і Люсьен з задавальненнем думаў, што ва ўсёй Францыі не знайсці вучня другога класа ці нават класа рыторыкі, які гэтак жа добра, як ён, ведаў бы жаночыя органы.
КНІГІ ОНЛАЙН
