Мур
Жан-Поль Сартр
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 231с.
Мінск 1991
Пераезд Флёр’е ў Парыж быў успышкаю магнію. Кінатэатры, аўтамабілі, вуліцы не давалі Люсьену заснуць. Ён навучыўся адрозніваць «вуазэн» ад «пакарда», «хіспана-сюіза» ад «ролс-ройса» і пры выпадку любіў гаманіць пра машыны з нізкай пасадкай; ужо болей за год ён хадзіў у доўгіх штанах. Каб узнагародзіць сына за паспяховае заканчэнне першай паловы цыкла на ступень бакалаўра, бацька паслаў яго ў Англію; Люсьен убачыў разбухлыя ад вады лугі і белыя скалы, пазаймаўся боксам з Джонам Латымерам і навучыўся плаваць на адным баку, але аднойчы ранкам ён прачнуўся ў былой дрымоце, і ўсё пачалося зноў: у Парыж ён вярнуўся заснулы. У падрыхтоўчым класе матэматыкі ў ліцэі Кандрасэ было трыццаць сем вучняў. Восем сярод іх лічылі, што паспелі ўжо набрацца розуму, былі сапраўдныя вісусы і да астатніх ставіліся звысоку, як да малявак. Вісусы пагарджалі Люсьенам да першага лістапада, але ў дзень Усіх Святых Люсьен пайшоў на шпацыр з самым вялікім вісусам, Гары, і неяк між іншым падзяліўся з ім сваімі шырокімі анатамічнымі ведамі. Гары быў ашаломлены. У банду вісусаў Люсьен не ўвайшоў, таму што бацькі не дазвалялі яму гуляць па вечарах, але цяпер яго адносіны з імі былі як у роўнага з роўнымі.
Кожны чацвер да іх на вуліцу Райнуар прыходзіла снедаць цётка Берта з сынам. Яна вельмі растаўсцела, зрабілася сумная і ўвесь час уздыхала, але рукі і твар у яе па-ранейшаму заставаліся гладкія, белыя, і Люсьену хацелася ўбачыць яе распранутаю. Кладучыся спаць, ён уяўляў, што гэта было быццам зімнім вечарам у Булонскім лесе і быццам яе знайшлі голую на якой-небудзь прасецы, яна дрыжала, скрыжаваўшы на грудзях рукі, і ў яе была гусіная скура, а нейкі падслепаваты прахожы кратаў яе кійком і казаў: «Што гэта яшчэ тут такое?» Са сваім стрыечным братам Люсьен не заўсёды ладзіў: Рыры быў цяпер прыгожы і нават
крыху занадта зграбны малады чалавек, ён вывучаў філасофію ў Лаканалі, але нічога не разумеў у матэматыцы. Люсьен не мог пазбавіцца ад думкі, што Рыры, якому мінула сем гадоў, усё яшчэ клаў у штаны, а потым хадзіў, шырока, як качка, раскірэчыўшы ногі, і гэтак бязвінна казаў, пазіраючы светлымі вачыма на маму: «Ды ну, мама, нічога я не зрабіў, ну праўда». Люсьену было брыдка браць Рыры за руку. Але ён стараўся быць з братам прыязны і тлумачыў яму свае заданні па матэматыцы; яму часта даводзілася перамагаць сябе, каб не раззлавацца, бо Рыры быў надта няцямлівы. Але Люсьен ніколі не даваў сабе волі і захоўваў роўны і вельмі спакойны тон. Пані Флёр’е лічыла, што ў Люсьена шмат далікатнасці, але цётка Берта ніякай удзячнасці яму не выказвала. Калі ён прапаноўваў растлумачыць Рыры які-небудзь урок, яна чырванела і, ёрзаючы на крэсле, адказвала:
— Ды не, не, ты вельмі добры, мілы Люсьен, але Рыры ўжо вялікі. Ён і сам усё можа, калі захоча; не трэба, каб ён прывыкаў разлічваць на іншых.
Аднойчы пані Флёр’е нечакана сказала Люсьену:
— Можа быць, ты думаеш, што Рыры табе ўдзячны за ўсё, што ты робіш? Дык вось, мой маленькі,— не; ён кажа, што ты задзіраеш нос. Мне гэта твая цётка Берта сказала.
Маці гаварыла вельмі мілагучным тонам і з вельмі лагодным выглядам, і Люсьен зразумеў, што яна шалее ад гневу. Гэта яго цьмяна заінтрыгавала, але ён не знайшоў, што адказаць. Назаўтра і паслязаўтра ён быў вельмі заняты ўрокамі, і гэта гісторыя вылецела ў яго з галавы.
Але ў нядзелю раніцай ён раптам адклаў пяро і падумаў: «Хіба я задзіраю нос?» Была адзінаццатая гадзіна, Люсьен сядзеў за сталом і глядзеў на ружовых чалавечкаў на крэтоне, якімі былі абабітыя сцены; ён адчуваў на левай шчацэ сухую, запыленую цеплыню
першага красавіцкага сонца і на правай — густое, цяжкае цяпло радыятара. «Хіба я задзіраю нос?» Адказаць было цяжка. Люсьен пастараўся прыгадаць сваю апошнюю сустрэчу з Рыры і бесстаронне ацаніць свае паводзіны. Ён схіліўся тады да Рыры і з усмешкай прамовіў: «Цяміш? Калі не цяміш, стары, дык не бойся, так і скажы,— мы зараз усё ўладзім». Крыху пазней, зрабіўшы памылку ў нейкіх надта ўжо далікатных разважаннях, ён хмыкнуў: «Часам і са мною здараецца». Гэты выраз ён наследаваў ад свайго бацькі і лічыў яго вельмі забаўным. Але ўвогуле ўсё гэта было не варта трох грошаў. Люсьен зноў падумаў: «Хіба я задзіраў нос, калі казаў яму гэта? » Ён так доўга шукаў адказу, што раптам перад ім узнікла нешта белае, круглае і мяккае, як абрывак воблака: гэта была тая думка, што ўзнікла ў яго ў той дзень,— ён сказаў: «Цяміш?» — і яна сядзела ў яго ў галаве, хоць ён не мог ні ўсвядоміць яе, ні апісаць. Ён зрабіў адчайнае намаганне ўбачыць гэтае воблака, але нечакана адчуў, як некуды падае ўніз галавой, і апынуўся ў густым тумане; ён нават сам быў гэтым туманам, гэтым белым, вільготным, гарачым мроівам, ад якога пахнула пральняй. Яму хацелася вырвацца з воблака, адступіць назад, але смуга не адпускала. Ён падумаў: «Гэта я, Люсьен Флёр’е, я ў сваім пакоі, я раблю задачу па фізіцы, сёння нядзеля». Але думкі раставалі ў мроіве і рабіліся такія ж самыя белыя. Ён схамянуўся і пачаў пільна разглядаць чалавечкаў на шпалерах: дзве пастушкі, два пастухі і Амур. Потым знянацку сказаў сам сабе: «Я... я...» — нешта ледзь чутна шчоўкнула, і ён прачнуўся ад доўгага сну.
Нічога прыемнага ў гэтым не было: пастухі адразу адскочылі назад, і Люсьену здалося, што ён глядзіць на іх у перакулены бінокль. Замест былога млявага здзіўлення, якое было такім мяккім і так салодка хуталася ў свае ж складкі, цяпер узнікла вельмі бадзё-
ранькая, няўпэўненасць, якая пыталася: «Хто я?»
«Хто я? Я гляджу на стол, гляджу на сшытак. Мяне зваць Люсьен Флёр’е, але гэта толькі імя. Я задзіраю нос. Ці не задзіраю носа. Чорт, у гэтым няма ніякага сэнсу.
Я добры вучань. He. Гэта прытворства: добры вучань любіць працаваць, а я — не. Я не тое што адчуваю да працы агіду, але мне на яе начхаць. Мне начхаць на ўсё. Я ніколі не буду начальнікам». Ён з трывогай падумаў: «Але хто ж я тады буду?» Прайшоў пэўны час; ён пачухаў шчаку і міргнуў левым вокам, бо яго асляпляла сонца: «Што я такое, што я?» Вакол быў толькі туман, ён закручваўся слупам і не хацеў раскрывацца. «Я!» Ён зірнуў удалечыню; слова звінела ў яго ў галаве, і потым здалося, быццам там нешта ўгадваецца, накшталт цёмнага спічака піраміды, грані якой знікаюць з вачэй, нешта там было ўдалечыні, у тумане. Люсьена перасмыкнула, рукі ў яго дрыжалі: «Так і ёсць,— падумаў ён,— так і ёсць! Я быў у гэтым упэўнены: я не існую».
Наступнымі месяцамі Люсьен часта стараўся зноўку заснуць, але яму не ўдалося. Ён спраўна спаў уначы па дзевяць гадзін у суткі, але рэшту часу быў жвавы і ўсё болей і болей няўпэўнены. Бацькі казалі, што ён ніколі так добра не выглядаў. А ён, часам прыгадваючы, што нічога начальніцкага ў ім няма, адчуваў сябе рамантычна, і яму хацелася гадзінамі гуляць пад месяцам, але бацькі ўсё яшчэ не дазвалялі яму выходзіць увечары. Тады ён клаўся ў ложак і мераў тэмпературу: тэрмометр паказваў 37,5 ці 37,6, і Люсьен з горкаю радасцю думаў, што бацькі лічаць яго здаровым. «Я не існую». Ён заплюшчваў вочы і даваў волю ўяўленню: «Існаванне толькі ілюзія; і калі я ведаю, што не існую, значыць, мне досыць заткнуць вушы, ні пра што не думаць, і я перайду ў нябыт». Але ілюзія была вельмі моцная.
Як бы там ні было, Люсьен цяпер меў над людзьмі прыхаваную перавагу — ён ведаў сакрэт. Той жа Гары, напрыклад, існаваў не больш за Люсьена, але досыць было паглядзець, як ён фыркае і сапе перад сваімі паклоннікамі, каб адразу зрабілася ясна, што ён верыць у сваё існаванне цвёрда, як сталь. I пан Флёр’е таксама не існаваў, ні Рыры, наогул — ніхто: увесь свет быў толькі камедыяй без актораў. Атрымаўшы адзнаку 15’ за даклад «Мараль і навука», Люсьен задумаў напісаць «Трактат пра нябыт». Ен уяўляў, што людзі, прачытаўшы яго, пачнуць знікаць адзін за адным, як ваўкалакі за першымі пеўнямі. Але раней чым пачаць трактат, ён хацеў ведаць думку свайго настаўніка філасофіі — Павіяна.
— Прабачце, пане,— спытаў Люсьен, калі ўрокі скончыліся,— ці можна даказаць, што мы не існуем?
Павіян адказаў, што не.
— Гогіта,— сказаў ён,— эрга сум. Вы існуяце ўжо таму, што сумняваецеся ў сваім існаванні.
Люсьена гэта не пераканала, але пісаць трактат ён перадумаў. У ліпені ён без асаблівага бляску здаў экзамен на ступень бакалаўра і вярнуўся з бацькамі ў Фероль. Няўпэўненасць яго так і не пакінула, заняўшы месца былой любові чхаць.
Дзядзька Буліго памёр, і настрой думак у рабочых пана Флёр’е вельмі змяніўся. Яны атрымлівалі цяпер вялікі заробак, і іх жонкі куплялі сабе ядвабныя панчохі. Пані Буфардзье расказвала пані Флёр’е жудасныя навіны:
— Мая пакаёўка казала, што бачыла ўчора ў мясной лаўцы малую Ансіому, дачку аднаго рабочага вашага мужа. Памятаеце, мы яшчэ ёй дапамагалі, калі ў яе памерла маці. Цяпер яна пабралася з наладчыкам Баперцюі. Дык вось, уяўляеце, яна брала курыцу за
1 У Францыі дваццацібальная сістэма адзнак.
дваццаць франкаў! I якім тонам! Ім усяго ўжо мала, яны хочуць, каб у іх было ўсё, як у нас.
Цяпер, калі Люсьен хадзіў з бацькам на шпацыр, рабочыя, заўважыўшы іх, толькі ледзь дакраналіся да картузаў, а некаторыя, каб не вітацца, наогул пераходзілі вуліцу. Аднойчы Люсьен сустрэў сына Буліго, Жуля, але той нават выгляду не падаў, што яго пазнае. Люсьен быў трошкі абражаны. Гэта быў добры выпадак, каб даказаць, што ты — начальнік. Ён уперыўся ў Жуля арліным позіркам і рушыў на яго, заклаўшы рукі за спіну. Але Буліго гэта зусім не збянтэжыла: ён зірнуў на Люсьена пустымі вачыма і, свішчучы, прайшоў міма. «Ён мяне не пазнаў»,— вырашыў Люсьен. Але гэта яго вельмі расчаравала, і наступнымі днямі ён яшчэ болып, чым раней, думаў, што свет не існуе.
Маленькі рэвальвер пані Флёр’е ляжаў у левай шуфлядзе камода. Ёй падарыў яго муж у кастрычніку 1914-га перад тым, як пайсці на фронт. Люсьен узяў яго і доўга круціў у руках: ён быў падобны да цацкі — залачоная руля, дзяржанне з маціцовымі бляшкамі. Каб пераканаць людзей, што яны не існуюць, разлічваць на філасофскі трактат немагчыма. Тут патрэбен учынак, і ўчынак сапраўды адчайны, які мог бы развеяць усякую двухсэнсоўнасць і паказаць у яркім святле рэальны нябыт гэтага свету. Гучны выбух, на дыване — маладое цела ў крыві, некалькі словаў, накрэмзаных на лісточку паперы: «Я забіваю сябе, таму што не існую. I вы, браты мае, вы таксама — нішто!» Людзі прачытаюць у ранішніх газетах — і ўбачаць: «Падлетак адважыўся!» Усе будуць страшэнна збянтэжаныя, і кожны спытае ў сябе: «А я? Ці я існую?» У гісторыі ўжо вядомы — напрыклад, пасля публікацыі «Вертэра» — падобныя эпідэміі самазабойстваў: Люсьен падумаў, што французскае слова «martyr» 1 па-
КНІГІ ОНЛАЙН
