Мур
Жан-Поль Сартр
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 231с.
Мінск 1991
1 Martyr (франц.) — пакутнік.
грэчаску азначае «сведка». Няхай ён быў занадта чуллівы, каб зрабіцца начальнікам, але не настолькі, каб з яго не выйшаў пакутнік. Цяпер ён часта заходзіў у будуар сваёй маці і разглядаў рэвальвер, нібыта ўпадаючы ў агонію. Часам ён нават закусваў залачоную рулю і моцна сціскаў у пальцах дзяржанне. Але ўвогуле ён быў даволі вясёлы і думаў, што ўсе сапраўдныя начальнікі адчувалі спакусу самазабойства. Напрыклад, Напалеон. Люсьен не хаваў ад сябе, што дайшоў да астатняй ступені роспачы, але спадзяваўся, што выйдзе з гэтага крызісу з загартаванай душой, і з цікаўнасцю прачытаў «Мемарандум св. Елены». Тым не менш трэба было прыняць рашэнне: апошні тэрмін сваім ваганням Люсьен прызначыў на 30 верасня. Дні, якія набліжалі яго да гэтае даты, былі неймаверна цяжкія; безумоўна, пералом мусіў быць дабратворны, але патрабаваў ад Люсьена такога напружання волі, што часам ён пачынаў баяцца, што аднойчы не вытрывае і зламаецца, як шкляны. Ён ужо не адважваўся дакранацца да рэвальвера; ён толькі выцягваў шуфляду, трошкі падымаў матчыну камбінацыю і доўга глядзеў на маленькага халоднага і настырнага монстра, што патанаў у ружовым ядвабе. На шчасце, шматлікія клопаты, звязаныя з пачаткам навучальнага года, адцягнулі яго ўвагу: бацькі паслалі яго ў ліцэй св. Луі, дзе ён мусіў вучыцца на падрыхтоўчых курсах у Цэнтральную школу. Ён хадзіў у прыгожай пілотцы з чырвоным шляком і значком і спяваў:
Поршань рухае магутныя машыны, Поршань рухае вагоны й цягнікі...
Такое новае «поршневае» званне напаўняла Люсьена гордасцю; апроч таго, іх клас быў непадобны да іншых: у ім былі свае традыцыі, свой цырыманіял, і гэта была сіла. Напрыклад, быў такі звычай, калі за пятнаццаць хвілін да канца заняткаў па французскай
мове чый-небудзь голас пытаўся: «Хто такі сірар?» I ўсе глуха адказвалі: «Казёл!» На што той жа голас пытаўся зноў: «Хто такі агрон?» I ўсе адказвалі крыху гучней: «Казёл!» 1 Тады пан Бэцюн, які быў амаль сляпы і насіў чорныя акуляры, паварочваўся і стомлена прамаўляў: «Панове, прашу вас!» Колькі хвілін па' навала поўная цішыня, вучні пераглядваліся са змоўніцкімі ўсмешкамі, і потым хто-небудзь крычаў: «А хто такі поршань?»—і ўсе хорам гарлалі: «Гэта файны тып!» У падобныя моманты Люсьен адчуваў сябе як наэлектрызаваны. Кожны вечар ён падрабязна паведамляў бацькам пра падзеі дня, і калі казаў: «I тады ўвесь клас зарагатаў» ці: «Увесь клас вырашыў аб’явіць Мейрынезу байкст»,— словы апальвалі яму рот, як глыток гарэлкі. Тым не менш першыя месяцы былі цяжкія: Люсьен праваліўся на кантрольных па фізіцы і матэматыцы, і прыяцелі ў яго, калі браць у асабістым плане, былі ўвогуле не надта прыязныя: усе яны жылі на стыпендыю і ў большасці сваёй былі зубрылы і несумленныя хлусы з благімі манерамі.
— Сярод іх няма ніводнага, з кім бы мне хацелася сябраваць,— прызнаўся Люсьен бацькам.
— Тыя, хто вучыцца на стыпендыю,— задуменна адказаў пан Флёр’е,— складаюць пасля інтэлектуальную эліту, але начальнікі з іх выходзяць кепскія, бо яны прапускаюць адзін важны этап.
Пачуўшы пра «кепскіх начальнікаў», Люсьен раптам адчуў, як яму непрыемна кальнула ў сэрцы, і наступнымі днямі ён зноў пачаў думаць пра самазабойства. Але запалу цяпер у яго было менш, чым на канікулах.
У студзені клас быў узбударажаны з’яўленнем но-
1 Поршань, сірар, агрон — мянушкі студэнтаў Вышэйшых навучальных устаноў, адпаведна: Цэнтральнай школы (цывільная інжынерыя), Школы Сэн-Сіра (вайсковая інжынерыя) і Вышэйшай сельскагаспадарчай школы.
вага вучня, якога звалі Берліяк: ён хадзіў у зялёных ці бэзавых пінжаках з закругленымі па апошняй модзе плячыма, у кашулях з кругленькімі каўнерыкамі і штанах, якія можна было пабачыць толькі на кравецкіх малюнках,— такіх вузкіх, што было незразумела, як ён іх надзяе. 3 самага пачатку ён вызначыўся як найгоршы па матэматыцы.
— А мне напляваць,— заявіў ён,— я літаратар і матэматыкай займаюся дзеля самазмярцвення.
Праз месяц ён пакарыў усіх: ён раздаваў кантрабандныя цыгарэты, паведаміў, што мае жанчын, і паказваў лісты, якія яны яму прысылалі. Увесь клас вырашыў, што гэта шыкоўны тып і што з яго не трэба смяяцца. Люсьена захаплялі Берліякавы манеры і элегантнасць, але той ставіўся да Люсьена з пагардай і нарываў «багацейскім сынком»,
— Урэшце,— сказаў аднойчы Люсьен,— гэта лепш, чым каб я быў сынок бядняцкі.
— А ты, хлопча, і цынік,— адказаў Берліяк і назаўтра прынёс яму пачытаць адну сваю паэму:
«Штовечар Каруза лавіў сваім ротам сырыя салёныя вочы, у астатнім жа ён быў сціплы, нібыта вярблюд. А нейкая дама, зрабіўшы букет з вачэй сваіх крэўных, закінула вочы на сцэну. Усе прыхіляюцца перад гэтым узорным учынкам. Але не забудзьце, што час яе славы прадоўжыўся трыццаць сем хвілін: ад першага «брава» і якраз да імгнення, калі ў Оперы згасла вялікая люстра (а потым ёй давялося на павадку весці свайго аслеплага мужа, лаўрэата шматлікіх турніраў, і той замяніў баявымі крыжамі ружовыя 'дзіркі арбіт). Запомніце ж вось што: усе тыя з нас, хто з’есць надта многа чалавечага мяса ў кансервах,— памруць ад цынгі».
— Выдатна,— разгублена прамовіў Люсьен.
— Я раблю іх па новай тэхніцы,— абыякавым тонам сказаў Берліяк,— «аўтаматычнае напісанне».
Праз некалькі дзён пасля гэтага ў Люсьена ўзнікла жгучае жаданне памерці, і ён вырашыў параіцца з Берліякам.
— Што мне рабіць,— спытаў ён, выклаўшы ўсе абставіны.
Берліяк слухаў вельмі ўважліва; у яго была паскудная звычка абсмоктваць палец і мазаць слінаю скулле на твары — так, што аблічча нарэшце пачынала блішчаць там і сям, як дарога пасля дажджу.
— Рабі як хочаш,— урэшце адказаў ён,— гэта не мае ніякага значэння,— потым падумаў яшчэ і дадаў, націскаючы на кожнае слова: —Нічога ніколі не мае ніякага значэння.
Люсьен быў крыху расчараваны, але зразумеў, што Берліяк глыбока ўзрушаны, бо ў наступны чацвер той запрасіў яго павячэраць да сваёй маці. Пані Берліяк была вельмі ласкавая, на левай шчацэ ў яе было колькі бародавак і сініх радзімак.
— Разумееш,— сказаў Берліяк,— сапраўдныя ахвяры вайны — гэта мы.
Люсьен падзяляў яго думку, і яны пагадзіліся, што належаць да пакутніцкага пакалення. Дзень пагасаў, Берліяк, падаткнуўшы пад голаў скрыжаваныя рукі, ляжаў на канапе. Яны курылі англійскія цыгарэты і круцілі на грамафоне пласцінкі. Люсьен пачуў песні Софі Такер і Ола Джонсана. Іх агарнула мяккая меланхолія, і Люсьен падумаў, што Берліяк яго найлепшы сябар. Раптам Берліяк спытаў, ці ведае ён штось пра псіхааналіз, голас у яго гучаў вельмі сур’ёзна, і ў поглядзе адчувалася важнасць.
— Пакуль мне не споўнілася пятнаццаць, я жадаў сваю маці.
Люсьен адчуў сябе ніякавата; ён баяўся пачырванець, і яму чамусьці прыгадаліся бародаўкі на твары ў пані Берліяк; ён ніяк не мог зразумець, як можна было яе пажадаць. Але калі яна прынесла ім бутэрбро-
ды, Люсьен быў цьмяна ўсхваляваны і паспрабаваў уявіць пад жоўтым швэдарам яе грудзі. Калі яна выйшла, Берліяк прамовіў сцвярджальным голасам:
— Табе, натуральна, таксама хацелася пераспаць са сваёй маці.
Ён не пытаўся, ён канстатаваў. Люсьен паціснуў плячыма і буркнуў:
— Натуральна.
Назаўтра яму пачувалася неспакойна — ён баяўся, каб Берліяк не пачаў зноў гэтай размовы. Але ўрэшце яму ўдалося сябе супакоіць. <<Як бы там ні было,— падумаў ён,— Берліяк скампраметаваў сябе болей, чым я». Яго вельмі вабіла тая навуковасць, якую набылі цяпер іх адносіны. У наступны чацвер ён пайшоў у бібліятэку св. Жэнеўевы і прачытаў працу Фрэйда пра сон. Гэта было сапраўднае адкрыццё. «Дык, значыць, вось яно што,— паўтараў сам сабе Люсьен, ходзячы наманы па вуліцах,— вось, значыць, што». Ён купіў «Уводзіны ў псіхааналіз» і «Псіхапаталогію паўсядзённага жыцця», і яму ўсё зрабілася ясна. TaTae дзіўнае ўражанне, што ён не існуе, і гэтая пустата, што так доўга трывала ў яго свядомасці, яго вечная санлівасць, і яго няўпэўненасць, і бясплённыя намаганні пазнаць сябе, якія нязменна натыкаліся на заслону туману... «Д’ябал,— падумаў ён,— у мяне ж комплекс». Ён расказаў Берліяку, што ў дзяцінстве ўяўляў сябе самнамбулам і што рэчы заўсёды здаваліся яму не зусім рэальнымі.
— Напэўна,— вырашыў ён,— у мяне комплекс дамашняй замкнёнасці.
— Штых у штых як у мяне,— адказаў Берліяк,— у нас хатні комплекс.
Яны завялі звычку тлумачыць усе свае сны і нават самыя нязначныя ўчынкі, але Берліяк расказваў заўсёды столькі гісторый, што Люсьен нават трошкі падазраваў, што ён іх выдумляе ці, прынамсі, прыхарошвае.
Тым не менш яны добра разумелі адзін аднаго і з абсалютнаю аб’ектыўнасцю разбіралі самыя далікатныя сітуацыі; яны прыйшлі да агульнай думкі, што носяць вясёлую маску, каб ашукваць іншых, але ўсярэдзіне іх душа жорстка пакутуе. Люсьен пазбыўся нарэшце разгубленасці. Ён з прагнасцю накінуўся на псіхааналіз, бо лічыў, што гэта якраз тое, што яму падыходзіць, і цяпер адчуваў сябе болей упэўнена. Яму ўжо не трэба было хвалявацца і безупынна шукаць у свядомасці прыкметных праяваў свайго характару. Сапраўдны Люсьен быў глыбока схаваны ў падсвядомым, пра яго можна было толькі гадаць і думаць, без магчымасці ўбачыць,— як пра каго-небудзь дарагога, але непрысутнага. Люсьен цэлымі днямі разважаў пра свае комплексы і з пэўнай гордасцю ўяўляў той змрочны, жорсткі і бязлітасны свет, які панаваў пад полагам яго свядомасці.
— Разумееш,— казаў ён Берліяку,— звонку я быў нібыта звычайны, сонны і абыякавы да ўсяго хлапчук, які нічога асаблівага сабой не ўяўляе. I нават усярэдзіне, ведаеш, усё было настолькі да гэтага падобна, што я сам ужо ледзь не паверыў. Але ўсё-такі я адчуваў, што ёсць нешта іншае.
— Заўсёды ёсць нешта іншае,— адказаў Берліяк.
I яны ганарыста ўсміхнуліся адзін аднаму. Люсьен склаў паэму пад назваю «Калі развеецца туман», і Берліяк прызнаў яе файнай, але папракнуў Люсьена за тое, што ён напісаў яе правільным вершам. Тым не менш яны вывучылі паэму на памяць, і калі хацелі намякнуць на свае палавыя інстынкты, казалі: «Крабы, што схаваліся пад полагам туману»,— а потым проста: «Крабы»,— і падміргвалі адзін другому. Але ўрэшце Люсьену, калі ён заставаўся адзін і асабліва ўвечары, усё гэта пачало здавацца крыху страпінаватым. Ён ужо не адважваўся зірнуць сваёй маці ў твар, і калі цалаваў яе перад сном, баяўся, каб нейкая цём-
КНІГІ ОНЛАЙН
