Мур
Жан-Поль Сартр
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 231с.
Мінск 1991
зоў пытала Люсьена, як жыве яго сябар Бержэр, і аднойчы прапанавала:
— Трэба будзе запрасіць яго ў знак падзякі да нас у Фероль.
Гэтыя словы прымусілі Люсьена нарэшце схлусіць.
— Ён з’ехаў у Ныо-Йорк,— адказаў ён.
Колькі разоў Люсьен ездзіў з Гігарам і ягонай сястрой на Марну пакатацца ў чоўне. Гігар навучыў яго танцаваць. «Я выходжу са сну,— казаў ён сабе,— я адраджаюся». Але яшчэ даволі часта яму здавалася, як нешта, нібы цяжкая ноша, цісне яму на спіну: гэта былі яго комплексы. Ён падумваў, ці не паехаць яму ў Вену да Фрэйда. «Я паеду без грошай, пайду, калі трэба, пешкі і скажу яму: у мяне ні граша за душой, але я — той самы выпадак». Аднойчы гарачым чэрвеньскім адвячоркам ён сустрэў на бульвары Сэн-Мішэль свайго былога выкладчыка філасофіі Бабуэна.
— Ну што, Флёр’е,— спытаў Бабуэн,— рыхтуецеся ў Цэнтральную?
— Рыхтуюся, пане,— адказаў Люсьен.
— Вам можна было б падумаць пра вывучэнне літаратуры,— параіў Бабуэн,— у вас добра ішла філасофія.
— А я філасофііо і не кідаў,— сказаў Люсьен.— I гэтым летам таксама сёе-тое чытаў. Фрэйда, напрыклад. Дарэчы,— дадаў ён з раптоўным натхненнем,— я якраз хацеў у вас, пане, спытаць: што вы думаеце пра псіхааналіз?
Бабуэн засмяяўся.
— Гэта мода,— адказаў ён.— I як усе моды, яна пройдзе. Усё, што ёсць лепшага ў Фрэйда, вы знойдзеце ўжо ў Платона. А што да рэшты,— дадаў ён безапеляцыйным тонам,— дык мяне на гэтай мякіне не ашукаеш. Я раіў бы вам лепш пачытаць Спінозу.
Люсьен адчуў, як з яго зваліўся вялікі цяжар. Свішчучы, ён рушьіў пешкі дадому. «Гэта быў проста
кашмарны сон,— думаў ён,— але цяпер ад яго нічога не засталося!» Сонца ў той дзень было яркае і спякотнае, але Люсьен падняў галаву і, не міргаючы, проста ўтаропіў на яго вочы: гэтае сонца свяціла ўсім, і Люсьен таксама меў права глядзець яму ў твар. Ён быў уратаваны! «Лухта! — думаў ён.— Усё гэта была лухта! Яны хацелі збіць мяне з тропу, але нічога ў іх не выйшла». Увогуле, ён заўсёды супраціўляўся: Бержэр хоць і задурыў яму галаву сваімі разважаннямі, але ж Люсьен адчуваў, што педэрастыя ў Рэмбо — загана, і потым, калі гэты псяюк Берліяк хацеў прымусіць яго пакурыць гашышу,— ён проста паслаў яго вельмі далёка. «Я ледзь не загубіў сам сябе,— падумаў Люсьен,— але мяне зберагло маё маральнае здароўе». Увечары, за абедам, ён глядзеў на свайго бацьку з сімпатыяй. Пан Флёр’е быў круты ў плячах і меў павольныя, важкія рухі селяніна, у якіх адчувалася штось ад пароды; вочы ў яго былі шэрыя, металічныя і халодныя, як у сапраўднага начальніка. «Я падобны да яго»,— падумаў Люсьен. Ён прыгадаў, што ўжо чатыры пакаленні ўсе Флёр’е, ад бацькі да сына, былі начальнікі ў прамысловасці. «Што б там ні казалі, а сямейнасць усё ж існуе!» — і ён з гордасцю падумаў пра спадчыннае маральнае здароўе ўсіх Флёр’е.
Тым летам Люсьен не падаваў дакументаў на ўсту'пны конкурс у Цэнтральную школу, і Флёр’е раней звычайнага вярнуліся ў Фероль. Люсьен быў вельмі рады зноў убачыць свой дом, знаёмыя сад і завод, зноў апынуцца ў гэтым ціхім, маленькім, ураўнаважаным горадзе: тут быў нібыта зусім іншы свет. Ён вырашыў уставаць рана, каб рабіць доўгія прагулкі па наваколлі.
— Я хачу напоўніць лёгкія чыстым паветрам,— сказаў ён бацьку,— і назапасіць здароўя на будучы год, перад тым як ужо з усяе сілы налегчы на вучобу.
Ён хадзіў з маткаю да Буфардзье і да Бэсаў, і ўсе казалі, што ён вельмі вырас і зрабіўся разважным і
разумным хлопцам. На канікулы ў Фероль прыехалі і Эбрар з Вінкельманам, якія вывучалі ў Парыжы права. Люсьен часта хадзіў з імі гуляць, і яны ўспаміналі жарты, якія падстройвалі абату Жакмару, прыгадвалі вясёлыя паездкі на роварах і ў тры галасы спявалі «Мецскага артылерыста». Люсьену вельмі падабаліся шчырая адкрытасць і надзейнасць сваіх старых прыяцеляў, і ён папракаў сябе, што раней недаацэньваў іх. Ён прызнаўся Эбрару, што зусім не ўпадабаў Парыжа, але той не мог яго зразумець: бацькі прыстройвалі яго на выхаванне да аднаго абата, дзе за ім быў вельмі добры дагляд; яшчэ і цяпер ён быў пад уражаннем ад сваіх паходаў у Луўр і таго вечара, што правёў у Оперы. Люсьена замілоўвала такая прастата: побач з Эбрарам і Вінкельманам ён адчуваў сябе як старэйшы брат і нават пачаў падумваць, што не шкадуе таго неспакойнага жыцця, якое, прынамсі, дазволіла яму выйграць у вопыце. Ён расказаў прыяцелям пра Фрэйда і псіхааналіз і з усмехпкай глядзеў, як іх гэта шакіравала. Сябры кінуліся злосна крытыкаваць тэорыю комплексаў, але ўсе іх заўвагі былі наіўныя, і Люсьен лёгка гэта ім паказаў. А потым дадаў, што, гледзячы з філасофскага пункту погляду, аблуды Фрэйда могуць быць выкрытыя сапраўды вельмі проста. Сябры былі зачараваны Люсьенам, але ён зрабіў выгляд, што не заўважае гэтага.
Пан Флёр’е растлумачыў Люсьену механіку заводскай вытворчасці. Ён вадзіў яго ў цэнтральныя карпусы, і Люсьен доўга назіраў, як працуюць рабочыя.
— Калі я памру,— сказаў пан Флёр’е,— табе трэба будзе ўжо назаўтра быць здольным узяць на сябе ўсё заводскае кіраўніцтва.
Люсьен насварыўся на бацьку за гэтыя словы.
— Стары ты мой бацька,— сказаў ён,— я цябе прашу, не трэба гаварыць пра такое!
Але потым некалькі дзён ён хадзіў сур’ёзны і ду-
маў пра тую адказнасць, якая рана ці позна павінна легчы яму на плечы. Бацька і сын вялі доўгія размовы пра абавязкі ўладальніка прадпрыемства, і пан Флёр’е растлумачыў Люсьену, што ўласнасць не права, а якраз — абавязак.
— Як ужо яны нам набрыдлі са сваёй класавай барацьбой,— сказаў ён,— нібы ў уладальніка і рабочых процілеглыя інтарэсы! Ну, вось вазьмі, Люсьен, напрыклад, мяне. Я ўладальнік невялічкага прадпрыемства — той, каго ў Парыжы называюць «гаспадарок». Дык вось, я кармлю добрую сотню рабочых разам з іх сем’ямі. I калі я добра вяду свае справы, яны ж першыя з гэтага карыстаюцца. Але калі я вымушаны буду зачыніць завод — яны адразу апынуцца на вуліцы. Я не маю права,— з націскам прамовіў ён,— не маю права весці свае справы кепска. I гэта і ёсць, што я называю,— «класавая салідарнасць».
Больш за тры тыдні ўсё ішло добра; Люсьен ужо амаль зусім не ўспамінаў пра Бержэра, ён яму дараваў: проста ён спадзяваўся, што болей у жыцці ніколі яго не ўбачыць. Часам, мяняючы кашулю, ён падыходзіў да люстра і аглядаў сябе са здзіўленнем. «Мужчына пажадаў гэтае цела»,— думаў ён. Ён паволі праводзіў рукамі сабе па нагах і думаў: «Гэтыя ногі ўсхвалявалі мужчыну». Беручыся за талію, ён шкадаваў, што не можа быць адначасова другім, каб мець магчымасць палашчыцца аб сваё ж цела, як аб мяккі кавалачак ядвабнай тканіны. Часам яму рабілася шкада сваіх комплексаў: яны былі такія трывалыя, важкія, іх змрочная, неабдымная маса запаўняла яго, як своеасаблівы баласт. Але цяпер усё было скончана: Люсьен у іх болей не верыў і адчуваў у сабе толькі пустую, нудную лёгкасць. Зрэшты, лёгкасць гэта была не такая ўжо непрыемная, яна хутчэй нагадвала пэўную расчараванасць, няхай крыху і мласнаватую, але ўвогуле — вельмі выцерпную, якую, у крайнім выпадку, можна
было палічыць за звычайны сум. «Я — нішто,— падумаў Люсьен.— Але гэта таму, што нішто мяне не запэцкала. А Берліяк — уграз па самыя вушы. I таму я нават згодны быць не вельмі ўпэўненым у сабе: гэта толькі плата за чысціню».
Неяк раз, гуляючы на прыродзе, Люсьен сеў на прыдарожным адхоне і задумаўся: «Я спаў цэлыя шэсць гадоў, але ўрэшце разадраў свой кокан». Ён адчуваў ва ўсім целе жыццёвую сілу і прыветным позіркам абвёў краявід. «Я створаны дзеля дзеяння!» — сказаў ён сабе. Але ў тую ж хвіліну яго думкі пра сла‘ву страцілі ўсякі смак. «Няхай яны крыху пачакаюць,— шэптам прамовіў ён,— яны яшчэ ўбачаць, чаго я варты». Яму хацелася, каб гэтыя словы гучалі ўпэўнена, але яны чамусьці апалі з вуснаў, як пустыя шкарлупінкі. «Што гэта са мной?» Яго ахапіла дзіўнае хваляванне. Ён адмаўляўся яго прызнаваць: некалі яно ўжо прынесла яму вялікую шкоду. «Гэта ўсё праз гэтую цішыню...— падумаў ён,— праз гэты пейзаж...» Навокал не было ні душы, апроч цвыркуноў, якія марудна цягнулі ў пыле свае жоўтыя і чорныя брушкі. Люсьен цярпець не мог цвыркуноў, яны заўсёды здававаліся яму нібы паўжывымі. За дарогай, наганяючы сум, распасціралася шаравая, пакрытая трэшчынкамі пясчаная раўніна, якая паволі спаўзала да рэчкі. Ніхто не бачыў Люсьена, ніхто не чуў; ён ускочыў на ногі, і яму падалося, што яго рухі не сустракаюць ніякага супраціўлення, нават сілы цяжару. Ён стаяў, адзін, пад полагам шэрых хмараў: ён нібыта існаваў у пустаце. «Гэтая цішыня...» — праплыло ў яго ў галаве. Але гэта было болей, чым цішыня,— гэта быў нябыт. Краявід вакол Люсьена быў надзвычай спакойны і невыразны, нечалавечы: здавалася, ён увесь скручваўся і нібы затрымліваў подых, каб толькі не патурбаваць яго. «Калі артылерыст вярнуўся ў гарнізон...» Гук пагас на вуснах, як полымя ў вакууме: вакол не было ні ценю, ні
рэха, Люсьен быў адзін, пасярод гэтай амаль непрыкметнай, бязважкай прыроды. Ён схамянуўся і паспрабаваў аднавіць хаду сваіх думак. «Я створаны дзеля дзеяння. I галоўнае, ува мне ёсць жыццёвая энергія: я магу дазволіць сабе зрабіць глупства, але ніколі не заходжу далёка, таму што хутка авалодваю сабой». Ён падумаў: «У мяне ёсць маральнае здароўе». Але раптам ён змоўк і ад агіды зморшчыў грымасу, настолькі абсурдным яму здалося гаварыць пра «маральнае здароўе» на гэтай да белі выпаленай дарозе, па якой паўзлі паўздохлыя насякомыя. Ён са злосцю наступіў на цвыркуна і адчуў пад падэшвай маленькую кругленькую гульку. Калі ён падняў нагу, цвыркун яшчэ жыў. Люсьен плюнуў на яго і падумаў: «Я зноў у тупіку. Як і мінулым летам». Ён прыгадаў пра Вінкельмана, які называў яго «асам сярод асаў», пра пана Флёр’е, што ставіўся да яго, як да мужчыны, пра пані Бэс, якая сказала: «Няўжо я сапраўды называла гэтага вялікага хлопца лялечкай? Ды я цяпер не асмелюся нават сказаць яму «ты», ён мяне палохае». Але ўсе яны былі далёка, вельмі далёка, і яму падалося, што сапраўдны Люсьен таксама недзе згубіўся і тут засталася толькі белая, збянтэжаная лічынка. «Што я?» Як і на мінулых канікулах, пытанне заставалася тое ж, здавалася, яно чакала Люсьена на тым самым месцы, дзе ён яго кінуў, зрэшты, гэта было нават не пытанне — гэта быў стан. Люсьен паціснуў плячыма. «Я надта ўедлівы,— падумаў ён,— і занадта займаюся самакапаннем».
КНІГІ ОНЛАЙН
