Мур
Жан-Поль Сартр
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 231с.
Мінск 1991
ў самалёце, што зайшоў у піке, ці, іншы раз, пачынаў чуць, як тахкае маё сэрца. Але гэта нічога не мяняла: вонкі з майго цела выходзіў толькі падазроны агідны дух. Найчасцей жа яно маўчала, нібы замірала, і я нічога не адчуваў, апроч няяснага цяжару, быццам на мне было нешта брыдкае, і ў мяне ўзнікала ўражанне, што я прывязаны да вялікага, гіганцкага рабака. У пэўны момант я памацаў штаны і адчуў, што яны наскрозь мокрыя; я не ведаў, ад чаго — ад поту ці ад мачы, але на ўсякі выпадак пайшоў памачыцца на кучу вугалю.
Бельгіец выняў гадзіннік, зірнуў на яго і сказаў: — Палова на чацвёртую.
Падла! Ён зрабіў гэта, напэўна, знарок. Том падскочыў; мы нават не заўважалі, што час — цячэ; ноч агортвала нас сваёй бясформеннай, змрочнаю масай, а я і не памятаў, што яна пачалася.
Малы Хуан раптам пачаў крычаць. Ён выкручваў рукі, маліў:
— Я не хачу паміраць, я не хачу паміраць!
Ён пачаў кідацца па склепе, ускідваючы рукі ў паветра, потым упаў на матрац і зарыдаў. Том глядзеў на яго згаслымі вачыма і цяпер ужо зусім не хацеў супакойваць. Дый гэта наўрад ці было патрэбна: малы больш за нас рабіў піуму, але пакутаваў меней — ён быў як хворы, якому гарачка дапамагае змагацца з немаччу. Калі ж няма нават гарачкі — гэта намнога горай.
Ён плакаў, і я бачыў, што яму проста шкада сябе; пра смерць ён не думаў. На адно імгненне, усяго на адно імгненне мне захацелася таксама заплакаць і пашкадаваць самога сябе. Але здарылася якраз наадварот: я зірнуў на малога, убачыў яго худыя плечы, што пацепваліся ў плачы, і адчуў, што нічога чалавечага ўва мне больш няма,— я быў няздольны шкадаваць ні другіх, ні сябе. Я сказаў сабе: «Я хачу памерці дастойна».
Том устаў, падышоў пад самую адтуліну ў столі і пачаў пільнаваць дзень. У галаве ў мяне ўпарта круцілася адна думка, я хацеў памерці дастойна і думаў толькі пра гэта. Але пасля таго як доктар сказаў, каторая цяпер гадзіна, я мімаволі пачаў адчуваць час: ён цёк, сачыўся кропля за кропляй.
Было яшчэ цёмна, калі я пачуў Томаў голас:
— Ты іх чуеш?
— Так.
На дварэ хадзілі нейкія людзі.
— Якога чорта яны там робяць? He могуць жа яны страляць у такой цемры.
Хутка ўсе гукі сціхлі. Я сказаў Тому:
— Днее.
Пэдра, пазяхаючы, устаў і пагасіў газніцу.
— Холадна, каб яго,— сказаў ён свайму сябру.
Склеп ахінуўся ў шарае сутонне. Здалёк да нас данесліся стрэлы.
— Пачынаецца,— сказаў я Тому.— Напэўна, яны робяць гэта на заднім двары.
Том папрасіў у доктара цыгарэту. Я курыць не хацеў; мне наогул не хацелася ні цыгарэт, ні выпіць. Цяпер яны стралялі ўжо безупынку.
— Ты ўяўляеш сабе? — сказаў Том.
Ён хацеў дадаць нешта яшчэ, але змоўк; ён глядзеў на дзверы. Яны адчыніліся, і на парозе ўзнік лейтэнант і за ім чатыры салдаты. Том выпусціў цыгарэту.
— Стайнбак?
Том не азваўся. Тады Пэдра паказаў на яго.
— Хуан Мірбал?
— Гэта той вунь, што ляжыць на матрацы.
— Устаньце,— сказаў лейтэнант.
Хуан не варухнуўся. Два салдаты падышлі да яго і паднялі пад пахі. Але як толькі яны яго адпусцілі, ён зноў упаў.
Салдаты стаялі ў нерашучасці.
— Гэты не першы, каму зрабілася блага,— сказаў лейтэнант.— Давядзецца вам яго туды занесці, а там прыдумаем.
Ён павярнуўся да Тома:
— Ну, хадземце.
Абапал Тома сталі два салдаты, і яны выйшлі. Следам два іншыя салдаты пад пахі і калені неслі малога. Ён быў не ў непрытомнасці; вочы ў яго былі шырока расплюшчаныя, і па шчаках ліліся буйныя слёзы. Калі я хацеў выйсці таксама, лейтэнант мяне чамусьці спыніў.
— Вы — Іб’ета? — спытаўся ён.
— Так.
— Вам прыйдзецца пачакаць тут: па вас хутка прыйдуць.
Яны выйшлі. Бельгіец і два наглядчыкі выйшлі таксама. Я застаўся адзін. Я не разумеў, што здарылася, але думаў, што лепш бы ўжо яны скончылі з усім адразу. Амаль праз роўныя прамежкі часу да мяне даляталі залпы, і кожны раз я скаланаўся ўсім целам. Мне хацелася раўці на ўсю глотку, выдзіраць на сабе валасы. Але я толькі мацней сціскаў зубы і глыбей засоўваў рукі ў кішэні: я хацеў захаваць сваю годнасць.
Праз гадзіну па мяне нарэшце прыйшлі і завялі ў маленькі пакой на другім паверсе, дзе пахла цыгарамі і было, як мне адразу здалося, аж задушліва горача. У фатэлях з нейкімі паперамі на каленях сядзелі два афіцэры і палілі цыгары.
— Цябе зваць Іб’ета?
— Так.
— Дзе Рэйман Грыс?
— He ведаю.
Той, што мяне дапытваў, быў маленькі і тоўсты. Яго жорсткія вочы хаваліся за ларнетам. Ён сказаў:
— Падыдзі.
Я падышоў. Ён устаў, узяў мяне за руку вышэй ад
локця і зірнуў так, нібыта хацеў увагнаць у зямлю. Адначасова ён з усяе сілы сціснуў мне біцэпс. У гэтым не было намеру зрабіць мне балюча — гэта была проста такая гульня: ён хацеў панаваць нада мною. Відаць, ён лічыў, што дзеля гэтага трэба яшчэ і дыхаць сваім прагнілым подыхам мне ў твар. Пэўны час мы стаялі ў такіх паставах; мяне гэта хутчэй смяшыла. Падобных прыёмаў было яўна мала, каб збянтэжыць чалавека, якому наканавана памерці: яны мяне не краналі. Нарэшце ён груба адштурхнуў мяне і сеў.
— Тваё жыццё ці яго,— сказаў ён.— Выбірай. Калі прызнаешся, дзе ён, табе падораць жыццё.
Два гэтыя афіцэрыкі, з іх рыпучымі і бліскучымі ботамі, элегантнымі, тонкімі нагайкамі,— гэта былі ўсяго толькі звычайныя людзі, якім таксама было наканавана памерці. Няхай трошкі пазней за мяне, але ненамнога. I яны займаліся тым, што шукалі нейкія імёны ў паперах, ганяліся за людзьмі, каб засадзіць іх у турму ці знішчыць; у іх былі свае думкі пра будучыню Іспаніі і пра рознае іншае глупства. Уся гэтая валтузня здавалася мне бязглуздай і нават блазенскай: я быў ужо няздольны паставіць сябе на іх месца, мне здавалася, што яны звар’яцелі.
Маленькі таўстун па-ранейшаму глядзеў на мяне, пастукваючы нагайкай па ботах. Усе яго рухі былі разлічаныя на тое, каб надаць яму выгляд увішнага і лютага звера.
— Ну што? Ты ўразумеў?
— Мне невядома, дзе Грыс,— адказаў я.— Я думаў, што ён у Мадрыдзе.
Другі афіцэр стомлена падняў бледную руку. Гэтая стомленасць таксама мела разлік. Я заўважаў усе іх маленькія хітрыкі, і мяне вельмі здзіўляла, што ёсць, аказваецца, людзі, якім здаюцца цікавымі такія забавы.
— Каб падумаць, у вас чвэртка гадзіны,— паволі прамовіў ён.— Завядзіце яго ў кашталянцкі пакой.
Праз пятпаццаць хвілін ён павінен быць тут. Калі зноў будзе ўпарціцца, расстраляем на месцы.
Яны добра ведалі сваю справу і разумелі, што робяць: я чакаў ужо цэлую ноч; пасля гэтага яны пакінулі мяне ў склепе яшчэ на гадзіну, каб я пачакаў, пакуль расстраляюць Тома з Хуанам, і вось цяпер — зачынялі аднаго ў кашталянцкім пакоі; відаць, яны прыдумалі гэты выбрык яшчэ напярэдадні. Яны казалі сабе, што нервы не вечныя, і сладзяваліся такім чынам мяне раскалоць.
Але яны памыляліся. У кашталянцкім пакоі я ад вялікае стомы адразу асеў на зэдаль і пачаў разважаць. Але я думаў не пра іх прапанову. Я, натуральна, ведаў, дзе Грыс: ён хаваўся ў стрыечнага брата, за чатыры кіламетры ад горада. Я ведаў і тое, што ніколі не выдам гэтае схованкі, вядома, калі яны не пачнуць мяне катаваць (але, здаецца, яны пра гэта не думалі). Падобныя пытанні былі для мяне вырашаны, вызначаны і абсалютна мяне не цікавілі. Адзінае, што мне хацелася ведаць цяпер — чаму я паводжу сябе менавіта так. Я лічыў, што лепей памерці самому, як выдаць Грыса. Чаму? Рэймана Грыса я больш не любіў. Mae сяброўскія пачуцці да яго памерлі яшчэ да ўсходу сонца, адначасова з каханнем да Кончы і адначасова з жаданнем жыць. Вядома, я па-ранейшаму яго паважаў: гэта быў нязломны змагар. Але мая згода памерці замест яго тлумачылася зусім не гэтай прычынай; яго жыццё каштавала не больш за маё; ніякае жыццё наогул нічога не каштавала. Любога чалавека ставілі каля мура і стралялі, пакуль ён не здохне: быў бы то я, ці Грыс, ці хто іншы — з усімі было аднолькава.Я выдатна разумеў, што ён болей карысны справе Іспаніі, але мне было насраць на Іспанію і на анархію: нішто болын не мела значэння. I ўсё ж я сядзеў тут: я мог уратаваць сваю шкуру, каб выдаў Грыса,— і я адмаўляўся ад гэтага. Я лічыў, што гэта хутчэй камічна: гэта была
звычайная ўпартасць. Я падумаў: «I трэба ж быць такім зацятым аслом!» Мяне апанавала дзіўная весялосць.
Нарэшце па мяне прыйшлі і зноў завялі да двух афіцэраў. 3-пад ног у нас шмыгнуў пацук, і гэта мяне рассмяшыла. Я павярнуўся да аднаго фалангіста і сказаў яму:
— Вы бачылі пацука?
Той не адказаў. Ён быў змрочны і лічыў сябе, відаць, вельмі сур’ёзным. Мяне ж разбіраў смех, але я стрымліваўся, бо баяўся, што калі пачну, то не здолею ўжо спыніцца. У фалангіста былі вусы, і я зноў сказаў:
— Пагаліся, разумнік.
Мне здавалася дзіўным, што чалавек яшчэ пры жыцці дазваляе, каб на твары ў яго расла шчэць. Без вялікай упэўненасці ён ударыў мяне нагой, і я змоўк.
— Ну што,— сказаў тоўсты афіцэр,— ты падумаў?
Я паглядзеў на іх з вялікай цікаўнасцю, нібы гэта былі насякомыя нейкага вельмі рэдкага віду.
— Я ведаю, дзе ён,— сказаў я.— Ён схаваўся на могілках. У якім магільным склепе ці, можа, у хаце ў далакопаў.
Я сказаў гэта, каб трошкі з імі пажартаваць. Я хацеў пабачыць, як яны ўсхопяцца, зашпіляць свае бліскучыя дзягі і пачнуць з заклапочаным выглядам аддаваць загады.
Усе адразу ўскочылі.
— Так, выязджаем. Молес, ідзіце да лейтэнанта Лопеза і папрасіце ў яго пятнаццаць людзей. А ты,— таўстун павярнуўся да мяне,— калі ты сказаў праўду, то я двойчы сваё слова не паўтараю. Але калі ты надумаў з нас пасмяяцца, ты дорага сплаціш за гэта.
Яны з шумам вылецелі прэч, а я застаўся спакойна чакаць пад наглядам некалькіх фалангістаў. Час ад часу я ўсміхаўся: я ўяўляў, якія ў іх будуць пысы. Я зусім ачмурэў, але адчуваў сябе хітрым. Я ўяўляў,
2 Зак. 377
33
як яны падымаюць магільныя камяні, адчыняюць дзверы ў кожным склепе. Я глядзеў на ўсю гэтую сітуацыю нібыта збоку, вачыма іншага чалавека: я бачыў упартага вязня, які строіць з сябе героя, гэтых важных, сур’ёзных фалангістаў з іх вусікамі і людзеў ва уніформе, якія носяцца, як мурашы, між магіламі,— гэта была проста пацеха!
Праз паўгадзіны таўстун вярнуўся адзін. Я думаў, што ён прыйшоў даць загад, каб мяне расстралялі. Іншыя, напэўна, яшчэ былі на могілках.
Афіцэр зірнуў на мяне. Па тым, як ён выглядаў, зусім нельга было сказаць, што ён разгублены.
КНІГІ ОНЛАЙН
