КНІГІ ОНЛАЙН

На шляху духоўнага самасцвярджэння

Выдавец: Навука і тэхніка

Памер: 160с.

Мінск 1995

60.08 МБ

21 У кн.: ІДнпачёв С. Поэмы. Мн., 1954. С. 53—54.
ненняў і настрояў сваіх герояў звычайна не прамінаў завастрыць чытацкую ўвагу на тым, што ёсць у натуры селяніна,— калі ён не нейкі там п’яніца, гультай і абібок,— такая адзнака, такая рыса, якую можна назваць яго нязменнай глыбокай, сталай і вечнай любоўю. Гэта любоўадданасць, любоў-прыхільнасць да зямлі-карміцелькі і ўсіх астатніх, арганічна далучаных да яе атрыбутаў. I нават не проста любоў-адданасць, любоў-прыхільнасць, а любоў-замілаванасць і любоў-паэзія. Таму зусім невыпадкова, што ўраўнаважаны, негаваркі, заглыблены ў самога сябе селянін нярэдка станавіўся паэтам у душы і выяўляў выключную здольнасць-талент «перапрацоўваць» і пераўтвараць у сваіх думах-перажываннях звычайную, побытавую плынь рэчаіснасці ў паэтычныя, запамінальна яркія, лірычныя карціны.
Відаць, толькі чалавек, які не проста добра ўсведамляе, але і нейкім унутраным, тонкім і далікатным інструментарыем сваёй душы адчувае, што страта каня для селяніна азначае вялікую бяду, страту надзей на дабрабыт і радасць сям’і, і можа ўзняцца ў сваіх трывогах і клопатах да сапраўды глыбокага, сардэчнага і шчырага перажывання. Іменна ў такім стане, калі перажыванні і роздумы чалавека набываюць формы і малюнкі пранікнёнага паэтычнага гучання, мы бачым героя паэмы А. Твардоўскага Мікіту Маргунка, у якога пад час яго вандровак укралі каня:
А что касается меня, Возьмнте то в расчет — Поскольку я лншен коня,— Нн взад мне, нн вперед...
Оснротнл меня злодей, Под самый корень ссек, А конь был— нет такпх коней! He конь, а человек.
Бывало, корочку нз рук, Как co стола, возьмет. В ночном — чуть что — затнхнет вдруг, Как спроснт: кто ндет?
Прнлечь на землю не могу. Нн сна, нн дрёмы мне. Вот будто ходнт по лугу, Ступает в стороне.
Как будто слышу стук копыт. Вздыхает конь жнвой.
Трава росяная скрштт, М пахнет той травой...22
3 такою без перабольшання сардэчнай любоўю можа думаць і гаварыць хіба толькі замілаваная да свайго дзіцяці маці. I ў гэтым выявіўся вялікі і мудры талент самога А. Твардоўскага, які хацеў сказаць сваім чытачам, што ў падобных роздумах і перажываннях героя пра Ka­na, узаранае поле, маладую рунь на полі, сенакос, малацьбу і г. д. знаходзіць адбітак традыцыя і прывычка, якія сталі арганічнай часткай генетычнага складу характару селяніна. Але разам з тым — і праява нечага больш важкага, значнага і сур’ёзнага. Такое аўтарскае меркаванне было і сур’ёзным напамінкам-папярэджаннем кожнаму, хто хацеў бы гаварыць з селянінам моваю прымусу і дыктату пра балючае і далікатнае для яго пытанне. Застаючыся майстрам высокай паэтычнай культуры і аддаючы перавагу падтэксту і вобразнаму малюнку перад адкрытым публіцыстычным словам, паэт, аднак, таленавіта настройвае мастацкае слова і на заклікальнапубліцыстычны лад, нагадваючы пра вялікую непажаданасць паспешлівых і неасцярожных крокаў у вырашэнні складанай зямельнай праблемы.
На жаль, тая дзяржаўная рука, «зовутая впс-ред» (хоць гэта «славутае», ружова-аптымістычнае і бадзёрае слова «ўперад» было не такім ужо выразным і пэўным у сэнсе вызначэння канкрэтнай мэты і канкрэтных сродкаў яе рэалізацыі), з’яўлялася, апрача ўсяго, і жорстка бязлітаснай да кожнага, хто хацеў і прыкладаў адпаведныя захады тлумачыць нежаданне селяніна развітацца з прыватным укладам жыцця не толькі яго замацаванымі на працягу вякоў прывычкамі. Стаць на такі пункт погляду азначала б правамернасць і лагічнасць самой пастаноўкі пытання пра абагульненне індывідуальных сялянскіх гаспадарак у складаным кантэксце шматварыянтных, неаднамерных і неадназначных альтэрнатыуных рашэнняў.
А праектантам і тэарэтыкам гэтых новых структур жыцця не цярпелася, яны хацелі прымусіць селяніна калектывізавацца як мага найхутчэй. I ніякай альтэрнатыўнасці яны не дапускалі, як не дапускалі і зніжэння саміх тэмпаў калектывізацыі. А той вядомы сталінскі артыкул «Галавакружэнне ад поспехаў», які нібыта за-
22 Твардовскнй А. Собр. соч. Т. 1. С. 333.
кліканы быў унесцг элемент развагі ў сам ход падзей, на самай справе быў напісаны зусім з іншай мэтай — некалькі стрымаць небяспечныя праявы народнага незадавальнення і закамуфліраваць сапраўдныя намеры разбуральнікаў старой вёскі і яе спрадвечных традыцый, маральных і гаспадарчых асноў. Пішучы гэты артыкул, Сталін, відаць, добра памятаў і пра кранштацкі мяцеж, і пра так званую антонаўшчыну — вялікае, працяглае і кровапралітнае паўстанне сялян на Тамбоўшчыне пад кіраўніцтвам Антонава, і шэр'аг іншых узброеных выступленняў сялянства супраць ушчамлення іх чалавечых правоў і экапамічных інтарэсаў. Гэты сталінскі артыкул — самы звычайны дэмагагічны ход хітрага і жорсткага палітыка, які меней за ўсё клапаціўся пра дабрабыт працоўнага чалавека і абарону яго чалавечай годнасці.
Ды і тэмпаў калектывізацыі пасля з’яўлення названага артыкула ў друку, як цяпер стала вядома, ніхто не зніжаў і не збіраўся зніжаць. Шыфр гаспадара-дыктатара разгаданы. быў выканаўцамі ягоных загадаў беспамылкова, і яны па-ранейшаму працягвалі «гнаць» вал, працэнты, спрабуючы пераканаць селяніна і найчасцей з крыкліва-агітацыйным пафасам даказаць, што трымае яго ў палоне прыватнаўласніцкіх інтарэсаў галоўным чынам прывычка і толькі прывычка. Дастаткова, маўляў, пераадолець яе сілавое прыцягненне— і ўсё пойдзе-паедзе як па маслу, а жыццё селяніна вельмі і вельмі хутка пасля развітання з такімі «дрэннымі», залішне глыбокімі і моцнымі індывідуалістычнымі прывычкамі стане радасным, прыгожым, заможным, культурным і адухоўленым.
Безумоўна, не кожнаму пісьменніку, які браўся за тэму калектывізацыі, пад сілу было глыбока адчуць і зразумець, што селяніна чакаюць на гэтым шляху ў будучым даволі сціплыя эпізадычныя радасці і вялікія няшчасці, беды і трагедыі. Але была, на наша шчасце, у літаратуры і іншая, пазнавальна-даследчыцкая, аналітычная плынь, якая, арыентуючыся на аб’ектыўны стан рэчаў і цвярозы погляд самога селяніна на жыццё, адлюстроўвала і паказвала, што акрамя прывычкі існуюць больш значныя, больш сур’ёзныя і важкія прычыны-стымулы, якія дыктуюць селяніну свае законы паводзін, думак, перажыванняў і настройваюць яго не вельмі спяшацца абагульняць свой гаспадарчы набытак і безагаворачна прызнаць калектыўны лад жыцця ў параўнанні з
яго ранейшым жыццём больш дасканалай, вышэйшай формай.
Нягледзячы на заклікі і запэўніванні, што ўсё будзе добра і нават выдатна, калі вёска прызнае і актыўна падтрымае саму ідэю суцэльнай калектывізацыі, сялянства на такую агітацыю і такія заклікі ў пераважнай большасці адгукалася вельмі стрымана, а ў многіх выпадках рашуча выказвала сваю нязгоду. I невыпадкова. Селянін адчуў, што ва ўсіх гэтых ружова-аптымістычных праграмах-тэорыйх пра заможнае, шчаслівае і бесклапотнае жыццё ў калгасным калектыве выразна праглядваецца замах на яго індывідуальную свабоду і незалежнасць.
Гэта добра адчувае і герой паэмы А. Твардоўскага «Краіна Муравія». Можа, такая думка патрабуе для яго яшчэ і сур’ёзных удакладненняў (таму і адпраўляецца ён у доўтатэрміновае падарожжа), але і ў пачатку свайго вандравання ён увогуле добра ўсведамляе, што без уласнай зямлі і ўласнай гаспадаркі не можа быць для чалавека і належнай свабоды, здольнай забяспечыць яму шырокае права свабоднага жыццёвага выбару. А менавіта з правам на такі свабодны жыццёвы выбар ён звязвае і сваю ўнутраную раўнавагу, магчымасць надаць свайму існаванню і сваёй працы разумны і асэнсаваны характар.
ІІры вытлумачэнні сялянскай псіхалогіі 1 раскрыцці характару вяскоўца, не кажучы ўжо пра так званага кулака, эпітэтам індывідуаліста, залішне выразнага прыхільніка прыватнай уласнасці, даволі часта «ўзнагароджваўся» серадняк, а падчас нават і бядняк. I эпітэт гэты, як правіла, пёс у сабе падкрэслена адмоўны сэнс. А. Твардоўскі ў паэме «Краіна Муравія» імкнецца вывесці чытача з палону такіх стэрэатыпаў і наводзіць яго на шырокаабагулыіяючую думку пра тое, што заснаваны на здаровым грунце логікі і маралі сялянскі практыцызм, прагматызм і нават індывідуалізм уяўляў не такую ўжо заганную і негатыўную з’яву, як гэта здавалася таму, хто быў апанаваны шчырым або не вельмі шчырым імкненнем аднамерна звязаць у перспектыве ўмацаванне і развіццё прагрэсіўных культурна-эканамічных і духоўных заваёў у грамадстве галоўным чынам з калектыўнымі формамі і спосабамі гаспадарання. Мы ўжо гаварылі, што нярэдка і знакамітыя, вядомыя пісьменнікі дапускалі ў дачыненні да селяніна ўшчувальна-паблажлівы, па-
зучальны, настаўніцкі тон і негатыўна-абразлівыя прыёмы яго характарыстыкі. Галоўнай жа прычынай, а дакладней, зачэпкай такога стаўлення да вяскоўца, як і ў большасці выпадкаў, з’яўлялася нібыта яго несімпатычная натура індывідуаліста.
А. Твардоўскі такія погляды на селяніна лічыць памылковымі і, трэба меркаваць, шкоднымі. He вельмі катэгарыруючы сваю думку і не дужа націскаючы на адкрытыя формы палемікі (неспрыяльны быў для гэтага момант), ён у той жа час глыбока пераканальны і грунтоўны ў сваёй абароне селяніна, на якога камусьці вельмі ўжо хочацца глядзець як на чалавека, у характары і леіхалогіі якога ўзмоцненыя прыкметы эгаізму і індывідуалізму. Галоўны герой паэмы «Краіна Муравія» Мікіта Маргунок сапраўды ў шэрагу выпадкаў з павышанай увагай думае пра ўласную гаспадарку і зусім не спяшаецца падпарадкоўвацца закліку чужога, пават пагрозлівага і патрабавальнага, дзяржаўнага голасу і безаглядна, сем рззоў не прымераўшы, не падумаўшы, належным чынам не ўзважыўшы і не прааналізаваўшы, хутчэй весці свайго каня ў калгасную канюшню. Ды і зыходзячы з логікі звычайнага здаровага сэнсу, ён і не павінен быў гэта рабіць. Бо адчуваў і, правамерна відаць будзе сказаць, разумеў, што, застаючыся самім сабой у сваіх асноўных памкненнях і жаданнях, ён не прычыняў зла нікому. Тым болей што ўсе найбольш глыбінныя і запаветныя яго жаданні зыходзіліся ў адным і самым галоўным фокусе — у праць’.
Абараняючы, аднак, іероя-селяніна ад нецярплівай напорнай сілы тых, штс клікалі яго ў досыць няпэўнае заўтра, і тых, што нярэдка абразліва і несправядліва ставіліся да яго як да непапраўнага індывідуаліста і эгаіста, А. Твардоўскі па-майстэрску тонка і далікатна звяртае ўвагу на тое, што сацыяльна-псіхалагічны спектр сялянскай душы значна шырэй і ў вузенькую схему тэндэнцыйных і прадузятых уяўленняў не ўкладваецца. I так званы індывідуалізм селяніна, паводле аўтарскіх меркаванняў, зусім не абавязкова павіпен быць звернуты на выяўленне ў негатыўных формах намераў і дзеянняў, не адэкватных і не сугучных высокім намерам і мэтам грамадскага прагрэсу.