На шляху духоўнага самасцвярджэння
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 160с.
Мінск 1995
«Індывідуалізм» Мікіты Маргунка, як можна заўважыць, даволі чуйна настройваецца на такую кантактнасць з іншымі людзьмі і акаляючым асяролдзем, якая
пэўным чынам здольна ўзбагачаць (духоўна і матэрыяльна) і самога носьбіта «індывідуалізму», і сацыяльнае асяроддзе. А ў гэтым выпадку адзнака негатыўнага сэнсу з паняццяў «іпдывідуалізм», «эгаізм» цалкам або часткова знімаецца. Відаць, нешта падобнае меў на ўвазе М. Г. Чарнышэўскі, зацікаўлена ўзнімаючы ў сваіх літаратурна-публіцыстычных працах (асабліва на раннім этапе) пытанне аб праявах «разумнага эгаізму» ў характары і паводзінах чалавека як той важнай, з пазітыўным сэнсавым адценнем сацыяльна-псіхалагічнай рысы, што дапамагае яму заставацца самім сабою і не быць духоўна знівеліраваным нейкай не дужа згаворлівай, не вельмі разумнай, але цярплівай і валявой сілай.
Менавіта такой не дужа мудрай і цярплівай гуманістычнай сіле, гаворачы словамі М. Чарнышэўскага, і супрацьпастаўляе свой здаровы сэнс, свой, калі можна так сказаць, разумны эгаізм герой паэмы А. Твардоўскага Мікіта Маргунок, хоць адначасова з гэтым ён даволі самакрытычны і адкрыты для таго, каб прыслухоўвацца да слушнай думкі збоку. Ён нават схільны лічыць, што ў маладыя гады недаацэньваў гэты момант, а таму:
Гляднт, проходят трндцать лет, Ума большого тоже нет, А был бы ум, так по уму — Богатство было бы ему.
Гляднт, н скоро — сорок лет, Богатства нет, зажнтка нет. Чтоб хлебу на год вволю быть, За сало салу заходнть,
Чтоб быть с Бугровым запросто, Всего того опрнчь:
«Здоров, Ннкнта Федорыч...—• Здоров, йлья Кузьмнч!» 23
Мікіта Маргунок, як бачым, ні на кога не крыўдуе і не наракае, што не змог стаць багатым і заможным чалавекам, дажыўшы да саракагадовага ўзросту. Наракаюць, скардзяцца, крыўдуюць і крыўдзяцца звычайна ў падобных выпадках людзі слабавольныя, духоўна малаактыўныя і ленаватыя. Прычын, якія перашкодзілі Мікіту Маргунку трапіць у лік багатых і заможных, было, канешне, некалькі. Напэўна, герой гэта ведае і ўлічвае.
23 Твардовскнй А. Собр. соч. Т. 1. С. 288.
Аднак найперш ён усё-такі шукае прычыну ў самім сабе і, грунтоўна паразважаўшы, прыходзіць да высновы, што варта яму было б быць бліжэй да свайго аднавяскоўца— багатага і заможнага селяніна Іллі Кузьміча Бугрова.
На цяперашні розум больш вопытнага і спрактыкаванага чалавека ён, як уяўляецца Мікіту, такога зручнага моманту нізашто не прапусціў бы. Герой не супраць быў бы ў такім разе крыху пакрасавацца і вымусіць сваіх суседзяў крыху пазайздросціць яму. Але калі б давялося яму раптам сустрэцца за гасцінным сталом адзін на адзін з Бугровым, галоўная мэта яго ўсё роўна заставалася б іншай:
А угостнть,— так дым трубой, Что хочешь ешь н пей!
Чтоб рядом on сндел с тобой На лавке на твоей,
Чтоб толковать о том, о сём, Зажмурясь песнн петь, Под ручку чтоб, да с ннм вдвоем Пойтн хлеба смотреть...24
Самым галоўным у намеры Мікіты Маргунка пасябраваць з Бугровым якраз, відаць, і з’яўляецца яго надзея пераняць у апошняга неіікую важную тайну-загадку хлебаробскай навукі. Ён не супраць быў бы пасядзець з ім за гасцінным застоллем, выпіць чарку, паспяваць і пагаварыць «о том, о сём», але гэта толькі прадмова, уступ да асноўнага дзеяння-плана — «пойтп хлеба смотреть...» I практычны сялянскі розум настройваецца тут не на хвалю нейкай адарванай ад жыцця сузіральнасці — Мікіта Маргунок у глыбіні душы разлічвае, што разумнымі парадамі-заўвагамі яго заможны сусед паспрыяў бы і яму стаць больш удачлівым, спрытнейшым і багацейшым.
А. Твардоўскі, аднак, падкрэслівае, што галоўны герой паэмы, нават і прызнаўшы ў гаспадарскіх справах бясспрэчнае першынство вясковага багацея Бугрова і сваё жаданне шмат чаму ў яго павучыцца, усё роўна застаецца на цвёрдых пазіцыях абароны сваёй чалавечай самастойнасці і свайго індывідуальнага права прымаць у канчатковым выніку рашэнні без прынукі і працавачь над здзяйсненнём гэтых рашэнняў таксама без прымугу. He
24 Твардовскнй A. Т. Собр. соч. Т. 1. С. 288.
выпадкова, што адразу ж пасля таго, як Мікіт;а Маргунок з такой павагай і пашанай гаварыў і думаў пра Бугрова (пры гэтым думаў і гаварыў не іначай як з абавязковым дадаткам да прозвішча двух вельмі пачцівых слоў — «Ілля Кузьміч»), ён гаворыць і пра перавагу свабоднага, нікім не навязанага чаланеку волевыяўлення і дзеяння на ўласным кавалку зямлі:
II ннкого не спрашнвай, Себя лншь уважай.
Коснть пошел — покашнвай.
Поехал — поезжай.
Н все твое перед тобой, Ходн себе, поплевывай. Колодец твой, н ельннк твой II шншкн все еловые.
Весь год — н летом н знмой
Ныряют уткн в озере.
й ннкакой, нн боже мой,—
Коммуннн, КОЛХОЗШІ... 26
Вельмі спакуслівымі былі такія думкі-перажыванні героя для вульгарна-сацыялагічнай, аднамерна-тэндэнцыйнай, схематычнай і суб’ектывісцкай крытыкі, якая імкнулася выкарыстаць падобныя факты ў сваіх фальсіфікацыйных мэтах і кваліфікаваць іх як негатыўную грамадскую і сацыяльна-псіхалагічную з’яву, што быццам бы недвухсэнсоўна паказвае на індывідуалістычны склад натуры селяніна і панаванне ў яго душы і свядомасці прыватнаўласніцкіх інстынктаў і інтарэсаў.
Аўтарская думка мае тут, аднак, больш глыбокі, канцэптуальна-філасофскі і палемічны характар. Некаторым тэарэтыкам сацыялізму, у прыватнасці Троцкаму і Сталіну, здавалася, што тэмп прадукцыйнасці і эфектыўнасці працы можна значна павялічыць за кошт падначалення волі кожнага асобнага індывідуума жорсткай волі адміністрацыйна-каманднага чыноўніцкага апарату дзяржавы. Трэба было валодаць незвычайнай грамадзянскай мужнасцю, каб такую тэарэтычную пабудову прызнаць хісткай і памылковай.
Праўда, трэба заўважыць, што палеміка выяўляецца тут у даволі замаскаваных і тонкіх формах падтэксту, які ў шэрагу выпадкаў нібыта спецыяльна (ды так яно, на-
25 Твардовскнй A. Т. Собр. соч. Т. 1. С. 289.
пэўна, і ёсць) затушоўваецца, прыглушаецца адкрытай вонкавай плынню сюжэта, дзе паэт часта быццам бы выказвае згоду з курсам афіцыйнай палітыкі, якая бескампрамісна дыктавала селяніну свае неальтэрнатыўныя ўмовы. He выключана, што гэта дапамагло выратавацца і паэту, і паэме. А можа, тут адыграў сваю ролю і проста шчаслівы выпадак. Аднак бясспрэчным з’яўляецца тое, што А. Твардоўскі разам з сваім героем вельмі балюча перажываў тую вялікую драму-трагедыю, калі, належным чынам не параіўшыся з самім селянінам (з селянінам-гаспадаром, з селянінам-працаўніком), пачыналі крышыць і ламаць яго векавечны ўклад жыцця. Ён перажываў і непакоіўся, бо не быў упэўнены, што на шляху вузкіх, цееных і абмежаваных магчымасцей для індывідуальнага самавыяўлення селяніна магчыма будзе зрабіць яго жыццё шчаслівым і заможным, а працу—радаснай, творчай, жаданай. I як першакласны паэт, выдатна разумеючы спецыфіку творчай працы, і як сын працавітага селяніна-каваля са Смаленшчыны, добра знаёмы з механікай рухаючых сіл сялянскага інтарэсу, А. Твардоўскі мог дзесяткі і сотні разоў назіраць, што позна легчы і рана ўстаць, зберагчы капейчыну і сэканоміць на самым неабходным прымушае селЯніна не толькі прагматычная, практычна-матэрыяльная ідэя забяспечыць сваю сям’ю і сябе кавалкам хлеба надзённага, але і ідэя ўнутранай самарэалізацыі і ўвасаблення ў жыццё самастойна выпрацаваных задум і планаў.
He выключана, што ў падобных паваротах сюжэта мастацкая думка ў паэме «выказвала» сваю нязгоду з тымі, хто, аддаючы лаўры першынства ў духоўна-філасофскіх пошуках і змаганні за сваё ўласнае «я» інтэлігенту, рабочаму, не супраць быў адлучыць ад сферы «высокіх матэрый» селяніна.
Для героя ідэя-думка заставацца самастойным і незалежным чалавекам мае выключна важнае, прынцыповае значэнне. I для самога Твардоўскага, як відаць, таксама. Ен, безумоўна, асцерагаўся таго, каб не трапіць пад колы рэпрэсіўнай дзяржаўнай машыны, якая не дужа далікатнічала ў выбары сродкаў, пракладваючы і ўтрамбоўваючы шлях да суцэльнай калектывізацыі. Трэба меркаваць, што і гэтай прычынай, а не толькі пашырэннем праблематычна-мастацкага дыяпазону твора можна раст'лумачыць імкненне сюжэтнага дзеяння паэмы ўвайсці ў сферу падтэксту, недагаворанасці.
Аднак нельга не звярнуць увагу на адметнасць і спецыфічнасць формы падтэксту ў паэме «Краіна Муравія» і асабліва там, дзе аўтар распачынае гутарку пра адвечнае права чалавека на свабодны жыццёвы выбар. Жаданне паэта абараніць бедака-селяніна ад наступу на яго індывідуальную волю чужой, празмерна самаўпэўненай і не вельмі кваліфікаванай сілы-волі перарастае ў глыбокі і пакутны душэўны боль. [ тады энергія падтэксту ўжо не можа ўтрымацца ў традыцыйных межах недагаворанасці, выходзіць на паверхню сюжэта адкрытым палемічным тэкстам альбо досыць празрыстай і зразумелай алегорыяй-іншасказаннем. Мужная і бясстрашная сіла грамадзянскасці становіцца тут вышэй перасцярогі і страху за ўласнае жыццё.
Аўтару, як можна здагадвацца, і падчас напісання паэмы і раней даводзілася неаднойчы чуць стэрэатыпнадэкларацыйную газетную фразу, дзе слова «прывычка» пры вытлумачэнні нежадання селяніна проста і лёгка расставацца з аднаасобніцкім укладам жыцця ў многіх выпадках абазначала ледзь не самую галоўную прычыну-перашкоду на шляху самой ідэі калектывізацыі. Выяўляючы сваю нязгоду з падобным спрашчэннем характару селяніна і нялёгкага, клопатнага сялянскага жыцця, ён спачатку быццам бы між іншым і неўпрыкмет кідае нам для роздуму ўвасобленыя ці то ў форме песенькі, ці то ў форме частушкі-дыялогу такія вось словы:
— Отчего ты, божья птнчка, Хлебных зерен не клюешь? Отчего ты, невелнчка, Звонкнх песен яе поешь?
Отвечает эта птнчка: — Жнть я в клетке не'хочу, Отворнте мне темннцу, Я на волю полечу.28
Праз нейкі момант гэты матыў волі і свабоды паўтараецца ў паэме зноў і зноў. I ў дачыненні да сялянскіх імкненняў быць вольным і незалежным на сваёй зямлі гэта жаданне, як падкрэслівае аўтар, з’яўляючыся арганічнай спадчынна-псіхалагічнай рысай сялянскай натуры, у значнай ступені яго прывычкай, абумоўліваецца і яшчэ адной выключна важнай сілай. Вось, напрыклад,
26 Твардовскнй A. Т. Собр. соч, Т. 1. С. 281.
мы чуем гаворку сялян (пэўным чынам да яе далучаецца і аўтарскі голас), дзе быццам дамінуе роля прывычкі:
— Верно.
— Правяльно.
« — Прнвычка...
Вот прохожяй баял тож: Отчего ты, дескать, птнчка, Хлебных зерен не клюешь? В том как раз я заковычка •— От пряроды людям зло, Отвечает будто птнчка: Жнть, мол, в клетке тяжело...27
КНІГІ ОНЛАЙН
