На шляху духоўнага самасцвярджэння
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 160с.
Мінск 1995
Нікавай і па-філасофску глыбокай у гэтым сэнсе з’яўляецца, напрыклад, ідэя алегарычнай навелы пра промень-неслух у паэме Я. Коласа «Сымон-музыка»
(1911 —1924). Можна сказаць, ні адзін даследчык, які займаўся вывучэннем коласаўскага твора, не абмінаў увагай гэты момант. Неаднаразова выказвалі сваё меркаванне і мы. Але дыялог крытыкаў і чытачоў з аўтарам гэтай глыбокай сімволіка-алегарычнай навелы, што арганічна ўваходзіць у сюжэтны лад паэмы «Сымон-музыка» і наогул з’яўляецца яе важным канцэптуальна-метадалагічным звяном, яшчэ, як нам здаецца, далёка не закончаны.
Звернем увагу на адну такую грань паэмы. У свой час Д. Бугаёў у кнізе артыкулаў «Чалавечнасць» у даволі рэзкай і палемічнай форме выказваў нязгоду з тым тлумачэннем, якое даваў коласаўскай алегорыі В. Каваленка. Яму здавалася, што крытык, назваўшы промень-неслух «сімвалам гордай непакорлівасці, гераічнага самаахвяравання сабой у імя высокіх мэт»1, насуперак аб’ектыўным намёрам пісьменніка ўбачыў у гэтым «свавольстве» «бескарыслівае служэнне дабру . і прыгажосці жыцця». Учынак промня-неслуха Д. Бугаёў больш схільны асудзіць. Узвышанага і гераічнага ў яго дзеянні крытык не знаходзіць.
Аднак ісціна, як мы ўжо.раней гаварылі, зпаходзіцца тут дзесьці пасярэдзіне. Можа, і сапраўды ў гераізме промня-неслуха выяўляецца нешта спрэчнае. Бо ён усётакі парушыў самога «сошіа прыказанне», не выкапаў важны, сур’ёзны і глыбока гуманістычны загад: дасягнуць зямлі і «знішчыць цьмы там панаванне». Аднак ужо зусім неправамерпа, як гэта прапануе Д. Бугаёў, асуджаць яго. Парушыў жа промень-неслух прыказанне сонца, адстаў свавольна ад сям’і і збочыў з намечанага курсу пад уплывам вельмі істотнай і важнай прычыны. Тая няшчасная хмарка, што нечакана і непрадбачана сустрэлася на шляху промня, таксама мела патрэбу ў неадкладнай дапамозе:
Яна ад холаду дрыжала I нікла ў жудаснай муці. Праменю сонца шкода стала Прыгожай .хмаркі, што ўмаляла Ей косы сонцам заплясці.
I ён спыніўся I скланіўся Перад няшчасцем хмаркі божай.
1 Бугаёў Д. Чалавечнасць: Літаратурная крытыка. Мн., 1984. С. 264.
Яна — адна, навокал — жуд, Пякельны холад, мрок і мут. I кінуў промень блеск свой гожа, Нібы стварыў ён з ёю цуд. Заззяла хмарка так прыгожа, Што хто не бачыў яе тут, Звясці вачэй з яе не можа. Ён з ёю дзеліць падарожжа, Але завуць яго на суд.
За што? За тое, Што святое Парушыў сонца прыказанне...2
Падчас, відаць, усё-такі нялёгка і няпроста бывае прыняць канчатковае рашэнне, калі чалавек, атрымаўшы пэўны і цвёрды загад дапамагчы многім, на шляху да гэтай высокай мэты нечакана сустракаецца ўсяго толькі з адным нейкім бедаком, нешчасліўцам, што таксама мае вельмі вострую і неадкладную патрэбу ў дапамозе. Дык як тут быць? Ці нельга ў дадзеным выпадку дапусціць, што ЯКолас, выкарыстоўваючы сімволіка-алегарычны спосаб інтэрпрэтацыі факта, імкнуўся ўцягнуць чытача ў арбіту глыбокага і напружанага філасофскага роздуму, больш спрабаваў ісці яму насустрач з пастаноўкай складанага і тонкага пытання аб маральна-этычным выбары, чым з гатовымі і катэгарычнымі адказамі. Ці не было ў вырашэнні падобных пытанняў нечага праблематычнадыскусійнага і для самога аўтара?
Пісьменнік, трэба меркаваць, адчуваў пэўную неабходнасць удакладніць і скарэкціраваць асобныя моманты ўзнятай ім праблемы, разлічваючы на дзейсную дапамогу калектыўнага розуму. Аднак на такую інтэлектуальную і духоўную працу ён арыентуе чытача звычайна толькі тады, калі аўтарская думка і сама ўжо сур’ёзна папрацавала ў межах вызначанай тэмы, выразна акрэсліла галоўныя крытэрыі ацэнак і асноўныя лініі сюжэтнага руху.
Гэту арыентацыю аўтарскага намеру мы адчувае?7і і ў дадзеным выпадку, хоць у падтэкставай думцы твора, «загадкавасць» якой узмацняецца яшчэ і сімволіка-алегарычнай абагульненасцю мастацкага малюнка, відаць, заўсёды будзе заставацца пэўны элемент па-свойму закадзіраванага і «таямнічага» сэнсу.
Разлічваць на абсалютную, поўную і вычарпальную расшыфроўку сімволіка-алегарычных сістэм у мастацкім
2 Колас Я. 36. тв.: У 12 т. Мн„ 1962. Т. 6. С. 324—325.
творы ў іх дачыненнях да канкрэтных рэалій жыцця, можа, і не трэба. У многім гэта абумоўлена законамі мастацтва і адметнаю прыродаю мастацкага вобраза. Ну хто, напрыклад, можа ўзяць на сябе смеласць сказаць, што ён да канца, з абсалютнай і вычарпальнай паўнатой раскрыў, расшыфраваў «Іліяду» і «Адысею» Гамера або «Дон-Кіхот» Сервантэса? Кожнае новае пакаленне шукае і знаходзіць у іх новы і дадатковы сэнс. Як нам уяўляецца, гэты новы і дадатковы глыбінны сэнс, шмат у чым увасоблены ў сімволіка-алегарычных формах, яшчэ доўгія і доўгія гады будуць шукаць і чытачы выдатнай коласаўскай паэмы «Сымон-музыка», суадносячы канкрэтна-гістарычны, грамадзянскі інтарэс аўтара з сваімі надзённымі побытавымі і быційнымі жыццёвымі клопатамі.
Аднак у-таленавітым мастацкім творы і ў глыбока закадзіраванай сімволіка-алегарычнай сістэме праніклівы чытач звычайна знойдзе ці ў рэшце рэшт адчуе наяўнасць той сілы і той вузлавой яе дамінанты, якая настройвае сімвал і алегорыю на дыялог з рэальным жыццём і на паглыбленае вырашэнне і асэнсаванне яго складаных праблем. Іменна складаных і няпростых (гэта трэба падкрэсліць), бо ў 'іншым выпадку сімволіка-алегарычныя і фальклорна-міфалагічныя мастацкія формы і прыёмы могуць ператварыцца ў вонкавую нрыкмету штучнай ускладнёнасці і не вельмі абавязковы, дэкаратыўны кампанент твора.
У творах Коласа такіх з’яў мы не знойдзем. I той канкрэтны сімволіка-алегарычны эпізод у паэме «Сымон-музыка», дзе промень-неслух рашаецца, трапіўшы ў экстрэмальную сітуацыю маральнага выбару, не выканаць загад сонца, таксама звязаны з вырашэннем надзвычай складапай і ва ўсе часы актуальнай праблемы — праблемы гуманізму. У межах гэтай складанай і шматграннай праблемы Я. Колас дае нам магчымасць сур'ёзна паразважаць, паспрачацца і ў дыскусійным плане паставіць самыя розныя пытанні.
Аднак правамерна, як нам здаецца, больш засяродджаную ўвагу звярнуць і на такі вось момант. Паказваючы (хай сабе і пункцірна) складанасць узаемадачыненняў уладара-сонца і яго «падначаленага» промня, аўтар хацеў, відаць, нагадаць нам пра тое, што няпростая, шматслойная праблема гуманізму з асаблівай выразнасцю і непадмаляванай рэзкасцю раскрывае сваю няпростасць, складанасць, нестандартнасць і альтэрнатыўнасць
менавіта тады, калі яна пераходзіць са сферы тэорыі ў сферу канкрэтных, непасрэдна, практычных рашэнняў. I асабліва рашэнняў і дзеянняў маштабнага, глабальнага плана. У такія моманты, як можна меркаваць, уважліва прачытваючы коласаўскую паэму, клопаты, трывогі і белы нейкага аднаго чалавека далёка не заўсёды прымаюцца пад увагу і падчас адсоўваюцца на задні план. А гэта азначае, што свядома ці міжвольна тут могуць парушацца асноватворныя прынцыпы праўды і гуманізму. I «парушальнікамі» бываюць не толькі заўзятыя з.іадзеі, прайдзісветы, маральна сапсаваныя і духоўна ўшчэрбныя людзі. Шчырыя гуманістычныя парыванні промня-неслуха і яго чыстасардэчнае жаданне дапамагчы абяздоленай хмарцы не здолела ці не захацела зразумёць нават само сонца, якое таксама ставіць у аснову сваіх дзеянняў велічную і глабальную ідэю — знішчыць панаванне цьмы на ўсёй зямлі і ашчаслівіць такім чынам увесь народ.
Сваім падтэкстам коласаўская думка ў згаданай сімволіка-алегарычнай навеле менш за ўсё звернута ў план катэгарычнага супрацьпастаўлення дзеючых асоб — сонца і промня-неслуха — па лініі вызна'чэння іх большай ці меншай вінаватасці, большай ці меншай дасведчанасці ў. вырашэнні і асэнсавапні праблемы гуманізму, большай ці меншай значнасці тых намераў і дзеянняў, якія звязапы з імем сонца і з імем промня-неслуха. У плане такіх рэзкіх супрацьпастаўленняў падобныя пытанні і праблемы вырашэнню наогул не паддаюцца. Бо адзін і другі бок можа прывесці тут сур’ёзныя аргументы ў карысць сваіх намераў і планаў.
Я. Колас гэта ўлічвае. I добра разумее, што інтарэсы болыпасці і меншасці, інтарэсы дзяржавы і асобы далёка не заўсёды супадаюць і што гэтыя інтарэсы часта набываюнь непрымірымы і канфрантацыйны характар. Аднак пісьменнік ставіў мэту не канстатавань такі факт як аксіяматычную, агульнавядомую ісціну, а ўцягнуць чытача ў арбіту сур'ёзнага і засяроджанага філасофскага роздуму пра ролю, месца і духоўныя магчымасці асобы, калі яна трапляе пад уплыў (далёка не заўсёды дружалюбны і гуманістычны) глабальных і маштабных дзяржаўных інтарэсаў.
Гэта коласаўская думка, знаходзячы сваё глыбокае філасофска-мастацкае ўвасабленне ў паэме «Сымон-музыка», мае, на наш погляд, своеасаблівае і цікавае дачы-
ненне да пушкінскай традыцыі, разгортваючы яе на арыгінальнай і наватарскай дыялагічнай аснове. Так, напрыклад, герой паэмы А. Пушкіна «Медны коннік» (1833) Яўгені і сімволіка-алегарычны персанаж коласаўскай паэмы «Сымон-музыка» промень-неслух у пэўнай ступені пастаўлены ў аднолькавыя ўмовы, якія вымушаюць іх выказаць і выявіць свае адносіны і, у гірыватнасці, сваё стаўленне да той вышэйшай і аўтарытэтнай волі і сілы, што быццам бы ўжо наўперад, без якіх бы там ні было разваг і хістанняў абавязвае ўсіх звычайных і смяротных людзей паслухмяна падпарадкоўвацца ёй і быць паслухмянымі выканаўцамі ўсіх яе загадаў.
Пушкін часта сам’, ад уласнага імя, не хаваючыся за спіну лірычнага героя, настройвае чытача паэмы «Медны коннік» пранікнуцца думкай пра веліч гістарычнай місіі, спраў і дзеянняў Пятра I, па волі якога ў дрыгвяністых і неабжытых месцах быў пабудаваны вялікі і прыгожы горад з важным дзяржаўна-стратэгічпым прызначэннем. Ды і цяжка назваць іначай як песняй-ухвалай, гімнамапафеозам вядомыя словы паэта:
Люблю тебя, Петра творенье, Люблю твой строгнй, стройный внд, Невы державное теченье, Береговой ее грапнт, Твонх оград узор чугунный, Твонх задумчнвых ночей Прозрачный сумрак, блеск безлунный, Когда я в комнате моей Пншу, чнтаю без лампады, Н ясны спяіцне громады Пустынных улнц, н светла Адмнралтейская нгла...3
Стэрэаскапічны позірк паэта адлюстроўвае, аднак, гэту з’яву і выяўляе ацэначныя адносіны да яе і з іншага боку. 3 боку простага, звычайнага чалавека, які «жнвет в Коломне, где-то служнт», марыць пра шлюб з такой жа простай і звычайнай дзяўчыпай, пра дабрабыт «смнренный н простой». Але мары яго, як вядома, раптоўна перакрэсліваюцва стыхійным бедствам, і Яўгені ўвесь свой гнеў за няспраўджаныя надзеі пераносіць на Ііятра 1. Бо менавіта па яго ж царскай волі «под морем город основался», дзе ў адно імгненне герой стаў адзінокім і няшчасным.
КНІГІ ОНЛАЙН
