На шляху духоўнага самасцвярджэння
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 160с.
Мінск 1995
Аднак пра мастацкую закончанасць характараў коласаўскіх герояў, нават тых, у псіхалагічны працэс фарма-
7 Колас Я. 36. тв. Т. 5. С. 510.
8 Там жа. С. 511.
9 Там жа. С. 510.
вапня якіх ён пільна ўглядаўся на працягу дзесяцігоддзяў, можна гаварыць хіба толькі ўмоўна. I больш дакладным будзе тут, напэўна, слова не «закончанасць», a «завершанасць». Гэтая, дарэчы, адкрытасць коласаўскай думкі насустрач жыццёвай мнагалучнасці новаму, нязведанаму, а часта і таямнічаму, загадкаваму ў жыцці наклала адбітак на сюжэтныя фіналы бадай што ўсіх яго буйных твораў. Фіналы тут па-свойму адкрытыя, а характары — галоўныя рухавікі сюжэтнага дзеяння — таксама шмат у чым застаюцца адкрытай эстэтычнай сістэмай, скіраванай да далейшага развіцця. Такімі з’яўляюцца характары і фіналы сюжэтаў у паэмах «Новая зямля» і «Сымон-музыка», у трылогіі «На ростанях», у аповесці «На прасторах жыцця» і інш.
Вульгарна-сацыялагічная крытыка нярэдка спрабавала трактаваць такую своеасаблівасць мастацкай структуры і характару чалавека ў коласаўскіх творах як нейкую адзнаку агнастыцызму, уласцівую самой аўтарскай свядомасці. Адбітак гэтай з’явы мы знойдзем нават у працах некаторых крытыкаў больш позпяга часу, калі ўжо, здавалася, самая высокая хваля вульгарна-сацыялагічнай навалы адкацілася і ў літаратуразнаўстве пакрысе стала ўсталёўвацца цвярозая разважлівасць. Аднак сувязь такой вульгарна-сацыялагічнай тэндэнцыі 40—50-х гадоў з тэндэпцыяй канца 20—30-х гадоў была яшчэ досыць адчувальнай і моцнай.
У 40-я і 50-я гады крытыка ўжо адкрыта на Коласа не нападала. Яго грамадскі і літаратурны аўтарытэт быў падтрыманы і афіцыйнымі ўладамі. Адным словам, нападаць на Коласа так, як крытыкавалі яго «Новую зямлю» Бэндэ і Кучар у 20-я і 30-я гады, было ўжо не прынята.
Але тут адбываліся падчас дзіўны-я метамарфозы. Самому пісьменніку як чалавеку і творчай асобе дробнабуржуазныя ўхілы і розныя іншыя ідэалагічныя «грахі» ўжо не інкрымінавалі. Затое пад моцны прэсінг крытыкі трапілі некаторыя героі яго твораў, і ў прыватнасці цэнтральны герой коласаўскай трылогіі «На ростанях» настаўнік Лабановіч.
Так, напрыклад, у вялікім артыкуле Ул. Карпава «Проза і драматургія Якуба Коласа (1947-1950)» крытык, апрача ўсяго іншага, лічыць вялікай хібай у характары маладога настаўніка тое, што ён залішне ўжо апанаваны роздумам аб «таямнічасці і непазнавалы-іасці ча.лавечай натуры», аб наяўнасці нейкага свядомага жыцця
ў прыродзе, аб загадкавасці і недасяжнасці далёкіх светаў і «мізэрнасці чалавека і яго жыцця ў параўнанні з сусветам і вечнасцю» '°. А ўлічваючы тое, што ў дадзеным канкрэтным выпадку герой знаходзіцца ў вельмі блізкім жыццёва-біяграфічным сваяцтве з самім аўтарам твора, то, крытыкуючы героя, Ул. Карпаў крытыкуе мастацкую і метадалагічную пазіцыю самога ЯКоласа, які, можна сказаць, не проста канстатуе, а падкрэслівае, неаднаразова паўтарае і вылучае буйным планам думку пра немагчымасць чалавека заключыць складаную, мнагамерную і поліфанічную шматстайнасць жыцця ў нейкую адну, нават вельмі мудрую, па-свойму нават універсальную формулу.
На думку пісьменніка, самыя мудрыя і універсальныя формулы жыцця абдымаюнь толькі частку ісціны. А таму ніхто, ніякі аўтарытэт не мае права еілком навязваць чалавеку сваю волю і сваё бачанне развіцця, пабудовы і перабудовы грамадства: «Навязваць жа людзям сваю волю, вымагаць ад іх, каб япы рабілі іменна так, а не іначай, мы не маем права, бо хто можа паручыцца за тое, што мы не памыляемся? Гэтым і тлумачыцца той факт, што розныя правадыры, якія захоплівалі жарам свайго пераканання людскі натоўп і вялі яго за сабою,— вялі толькі да тае граніцы, ад якой пачыналіся перашкоды. Натоўп не разумеў гэтых перашкод, адольваць іх у яго не было ахвоты. На гэтым пункце вынікалі непаразуменні. Правадыр з гарчэчаю ў сэрйы казаў: «О, сляпы, нікчэмны натоўп, статак жывёлін!» А натоўп крычаў: «Ты —■ ашуканец! Пабіць цябе каменнямі» н.
Я. Колас, як можна зразумець, не адмаўляе таго, што думка лідэра, правадыра можа быць больш праніклівай і ў сваім пошукавым руху больш набліжацца да ісціны, чым пазнавальна-пошукавы інтарэс звычайнага масавага чалавека, які падчас уваходзіць у гэту людскую агульнасць, натоўп як не вельмі свядомая і духоўна дзейсная яе частка. Ды пісьменнік і не мог адмаўляць першараднага значэння і ролі жыццёвага вопыту і прафесіяналізму таго, хто па розных прычынах яўна ўзвышаецца, узнімаецца над сярэдне-звычайным, будзённым узроўнем духоўнасці. Іначай яму давялося б усумніцца ў непахісных аксіяматычных ісцінах грамадскай гісторыі ды
0 Карпаў Ул. На шляху сталасці. Мн., 1952. С. 74.
1 Колас Я. 36. тв. Т. 9. С. 37.
і самой прыроды, якая ў пэўнай ступені закладвае гэтыя асаблівасці лідэрства ў саму генную аснову чалавечай псіхікі. Відаць, ёсць зерне сур’ёзнай, хоць і не бясспрэчнай ісціны ў словах вядомага хірурга і літаратара М. М. Амосава: «Моцных лідэраў сярод людской папуляцыі каля 10-20 працэнтаў, але іменна ім чалавецтва абавязана па меншай меры паловаю свайго прагрэсу»12.
Вядома, рэальнае жыццё далёка не заўсёды лічыцца з такімі «тэстамі», біяфізіялагічнымі і духоўна-псіхалагічнымі праграмамі і прадвызначэннямі прыроды. I лідэрскае, правадырскае месца на болын ці менш працяглы гістарычны прамежак часу нярэдка захоплівалі і захопліваюць малапрыдатныя для такой высокай місіі людзі. Аднак і ў тым урыўку з трылогіі «На ростанях», дзе, як мы сказалі, аўтар не бярэ пад сумненне ролю нравадырскага і лідэрскага дзеяння як рэальнай, заканамернай з’явы і сілы жыцця, ён у той жа час лічыць, што гэта індывідуальная сіла здольна актыўна закрануць развіццё грамадскага працэсу толькі тады, калі яна ў формах непавярхоўных узаемаўплываў і ўзаемадзеянняў судакранаецца з намерамі і жаданнямі іншых людзей і, у прыватнасці, з настроямі і планамі масавага чалавека. Ніякага заблуджэння і самападману, на думку пісьменніка, тут не павінна быць.
На кароткі час, як вынікас з логікі разважанняў Коласа, правадыр, лідэр сапраўды' могуць, неўпрыкметку навязваючы людзям сваю волю і пэўным чынам падфарбоўваючы і аптымізуючы рэальны стан рэчаў, павесці іх за сабой. Аднак гэтая воля лідэра, калі яна не стала нейкаю натуральнаю і арганічпаю часткаю волі і імкнення калектыву, грамады ці, як гаворыць аўтар, натоўпу, грунтоўна, прагрэсіўна і па-сапраўднаму дэмакратычна выявіць сябе не здолее. Бо той самы натоўп, што на нейкім этапе горача падтрымліваў свайго лідэра, дружна апладзіраваў яму, пры сустрэчы з першымі сур’ёзнымі жыццёвымі нягодамі звычайна крута пераарыентоўваецца ў сваіх сімпатыях-антыпатыях і не супраць бывае закідаць свайго ранейшага куміра каменнямі. У такім разе, як відаць, і другі бок таксама выяўляе схільнасць пайсці на болып рэзкія захады насуперак тым, хто адмаўляецца слухацца і выконваць загады правадыра. Калі так званы натоўп ад абагаўлення свайго любімца-пра-
12 Коммуннст. 1990. № 7. С. 109.
вадыра так хутка пераходзіць у ■ псіхалагічны стан непадпарадкавання яму, то і сам правадыр у падобных выпадках не вельмі жадае быць цярплівым і далікатным у абыходжанні з натоўпам, называючы яго сляпым і нікчэмны.м статкам жывёлін.
У падтэксце таго ўрыўка, на якім мы спыняем тут увагу, акрэсліваецца і такая аўтарская думка: свабодная воля чалавека, нават чалавека яркага і таленавітага, адасобіўшыся, адгарадзіўшыся ад волі іншых людзей непрыступнаю сцяною, непазбежна перарастае ў волю прымусовага таталітарнага дзеяння. Справядліва заўважана, што «боязь чужога погляду кладзецца ў фундамент нецярпімасці і спараджае гатоўнасць да насілля» І3. Такая воля, паводле меркаванняў пісьменніка, звужае і магчымасць пазнання жыцця, бо і думка гэтага чалавека звычайна т'аксама прэтэндуе на нейкі бязгрэшна-універсальны характар закончанасці.
Ну а на якіх жа шляхах бачыў Я. Колас развіццё свабоднай волі і свабоднай думкі, скіраваных на пошук ісціны і справядлівасці, прымальных не для некага аднаго, а для многіх? Адказы на такія пытанні пісьменнік ніколі не ўкладваў у сваіх творах у аднамерныя формулыстэрэатыпы. Але пэўная лінія акрэсліваецца тут досыць выразна. Я. Колас лічыць, што ісціна і справядлівасць, якія могуць быць блізкімі і сугучнымі інтарэсам многіх і якія аб’ектыўна пастаўлены ў план вырашэння самім жыццём, намаганнямі многіх, агульнымі намаганнямі грамадства павінны і спасцігацца.
Праграма гэтага прынцыпу даволі яскрава выяўляецца ў самой структуры ўсіх найбольш значных коласаўскіх твораў, хоць кожны раз выступае ў непаўторным мастацкім ракурсе. Узяць хоць бы такія яго буйныя эпічныя творы, як «Сымон-музыка», «Новая зямля» і трылогія «На ростанях». У кожным з іх самую цяжкую і складаную працу па развязванню складаных вузлоў жыцця бярэ на сябе галоўны герой. У пэўным сэнсе такое імкненне героя адчуваецца ўжо з першых старонак кожнага з названых твораў. Але гэта іх імкненне зразумець унутраную хаду жыцця глыбей, чым разумеюць іншыя людзі, ніякім чынам не звязана з імкненнем адасобіцца ад грамады, заклапочанай сваімі вельмі будзённымі справамі.
13 Нестеренко В. Язык нетерппмостп н язык доверня // Свободная мысль. 1992. № 2. С. 76.
Няма тут звычайна і памкнення падкрэсліць сваё універсальнае настаўніцкае права ў дачыненні да гэтай грамады, калі нават такое права ў той альбо іншай ступені абумоўліваецца і апраўдваецца прафесіяй галоўнага героя, дыктуецца, прадвызначаецца прыродай яго таленту.
У творах Я. Коласа часта наглядаецца нешта зусім адваротнае. Цэнтральны герой трылогіі «На ростанях» настаўнік Лабановіч увогуле добра ўсведамляе, што пасля заканчэння настаўніцкай семінарыі ў першую чаргу яму належыць вучыць сялянскіх дзяцей. Дзеля гэтага ён і сам вучыўся на бацькоўскія медзякі. 3 такім намерам здзяйснення вялікай, пачэснай і высакароднай настаўніцкай місіі ён і едзе па накіраванні ў глухую па тым часе палескую вёску Цельшына.
Аднак гэтыя намеры і планы высакароднай і важнай грамадскай настаўніцкай місіі, як вынікае з твора, не прыглушаюць у яго таго адчування, што ён па-ранейшаму, хай сабе ў іншых жыццёвых варунках, працягвае заставацца дапытлівым і цікаўным вучнем. I гэта адчуванне героя — адчуванне сябе ў адзін і той жа час настаўнікам і вучнем — чытач успрымае як важную грань аўтарскай задумы з самых першых старонак твора.
КНІГІ ОНЛАЙН
