На шляху духоўнага самасцвярджэння
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 160с.
Мінск 1995
Афіцыйныя ідэолагі былой Расійскай імперыі на працягу стагоддзяў сваёй няўхільнай і скіраванай у адпаведным напрамку дзейнасці змаглі, як вынікае з трылогіі «На ростанях», настроіць псіхіку і свядомасць многіх нашых людзей на паслабленне пачуцця нацыянальнай годнасці, гістарычнай памяці і на схематычнае, безаблічна-шаблоннае ўяўленне аб тым краі, які завецца Радзімай, Бацькаўшчынай. Галоўны герой трылогіі з болем гаворыць пра гэта свайму калегу і таварышу Турсевічу. I асабліва крыўдна яму бывае за тое, што беларус-інтэлігент, сацыяльны статус якога абавязвае паклапаціцца пра духоўнае ўзвышэнне народа і адраджэнне яго культуры, часта і сам знаходзіцца ў стане духоўнай дэпрэсіі і анеміі, не прыкладаючы ніякіх намаганняў, каб вырвацца з-пад уплыву чужых слоў, чужой волі і чужых думак-стэрэатыпаў. «Я аднаго не разумею,— сказаў Лабановіч, любоўна агледзеўшы краявід.— У нас столькі прыгоства, столькі багацця форм і фарбаў, і край наш вялікі і разнастайны, а мы не бачым, не хочам гэтага бачыць. Аб нашым краі злажыўся погляд, як аб краі бедным, заняпалым. I нідзе ты ў падручніках геаграфіі не знойдзеш больш-менш сталага апісання Беларусі. Што такое наша Беларусь? А гэта, бачыш, заходняя акраіна Расіі. Чым яна слаўная? Нічым. Вось балоты ёсць, ды яшчэ на ўвесь свет вядомая хвароба — каўтун. I мы з гэтым легкадумна згаджаемся, мы ўсё гэта прымаем на веру, бо, як ты сказаў праўду, над намі пануе шаблон, шаблон пустых
слоў, пустыя выразы, чужыя формы думак і чужы змест іх (выдзелена мною.— В. Ж.). Выходзячы з гэтага, мы адварочваемся ад свайго роднага, не шануем яго, мы стыдаемся яго!— слова «стыдаемся» Лабановіч прамовіў з націскам, пры гэтым выраз яго твару змяніўся, а ў вачах загарэўся агеньчык нейкай зл'осці. У ім абудзіўся цяпер хутчэй інстынктыўна, чым свядома, пратэст супраць зневажання і прыгнечання правоў народа, і ён, як сын гэтага народа, з якім чуў цесную сувязь, стаў на абарону яго правоў.
— Кожны народ мае свой гонар. Англічанін перад усім светам горда зазначае: я — англічанін! Тое самае скажа француз, немец, аўстрыец, рускі і іншыя прадстаўнікі другіх нацый. А мы, беларусы, не адважваемся прызнацца ў тым, што мы — беларусы. Бо на галаву беларускага народа, як вядома, многа выліта памыяў, годнасць яго прыніжана і мова яго асмеяна, у яго няма імя, няма твару. А з гэтага вынікае, што беларус-інтэлігент адмяжоўваецца не толькі ад свайго народа, але і ад бацькоў сваіх. Мы ведаем такое здарэнне з адным нашым знаёмым настаўнікам, да якога прыехала з дому матка. У яго былі госці. Ен пры гасцях не пасмеў пазнаць свае мацеры: «Ідзі ты, кажа, кабетка, на кухню: там цябе накормяць» 24.
Я Колас і ў дадзеным выпадку не спяшаецца асудзіць гэтага гора-інтэлігента. Ён спрабуе вуснамі свайго галоўнага героя сказаць нешта ў абарону і такіх людзей, якія, здавалася б, страцілі ўсякае права на самую элементарную маральную падтрымку. I гэта не адбітак аўтарскай усёдаравальнасці, а зноў-такі выяўленне важнай рысы пісьменніцкага метадалагічнага крэда, якое скіравана на глыбокае і шматграннае раскрыццё дыялектыкі сувязей паміж абставінамі і характарамі.
У Коласа, безумоўна, не існуе двух ацэначных поглядаў на паводзіны настаўніка, што пасаромеўся ў прысутнасці гасйей прызнаць сваю матку. Лабановіч, як відаць, цалкам пагаджаецца са сваім сябрам Турсевічам, які дае гэтаму новаспечанаму інтэлігенту бескампрамісна рэзкую і адмоўную характарыстыку: «Гэта — свінства,— адклікнуўся Турсевіч і плюнуў з нейкаю агідаю.— Баяўся мужыком здацца і выявіў сваё поўнае хамства» 25.
24 Колас Я. 36. тв. Т. 9. С. 79.
25 Там жа.
Аднак для Лабановіча, як можна заўважыць, такая шчырая эмацыянальная рэакцыя сябра з’яўляецца ўсяго толькі трамплінам, пераходным мосцікам, каб вывесці гутарку на бол'ьш заглыблены, універсальна-гістарычны філасофскі падыход да вытлумачэння праблемы «чалавек і абставіны». Ен яшчэ на поўную сілу не ўсвядоміў, але пакрысе пачынае здагадвацца і ўсведамляць, што побытавыя праявь' рэчаіснасці, як і бытавое выяўленне характару чалавека, паўней і глыбей могуць быць зразуметы тады, калі мы станем намацваць іх кантакты і сувязі з сіламі, прычынамі і ўздзеяннямі, што знаходзяцца за межамі штодзёншчыны і схаваны ад нашага погляду пад напластаваннем мінуўшчыны, прычым нярэдка той яе плыні, якая была неміласэрнай, недружалюбнай і жорсткай у адносінах да развіцця нашага духоўнага свету і нацыянальнай самасвядомасці.
Коласу заўжды цікава было назіраць за чалавекам у побытавай сферы. Побыт у яго творах наогул можна лічыць адным з найважнейшых стылёва-жанравых, сацыяльна-псіхалагічных і характарыстычных кампанентаў. У коласаўскім разуменні побытавая сфера дае пісьменніку вельмі шырокія магчымасці для раскрыцця і самавыяўлення чалавека. Пра гэта ён неаднаразова гаварыў у шэрагу літаратурна-публіцыстычных артыкулаў, а галоўным чынам падмацоўваў такую сваю думку мастацкім словам. Пры гэтым вельмі часта, маючы на мэце звярнуць чытацкую ўвагу на нейкую характэрную, пазітыўную ці негатыўную індывідуальную асаблівасцьпсіхалогіі героя, пісьменнік звычайна аддае перавагу бытавому эпізоду, дзе пабуджае чалавека раскрыцца выключна важнай, сутнаснай рысай.
Аднак, на думку аўтара, псіхалогія чалавека, як і наогул усякая з’ява, значна паўней раскрывае сваю адметнасць і непаўторнасць усё-такі тады, калі мы нешта істотнае і важнае будзем ведаць і пра вытокі яе зараджэння і фармавання, пра тыя пазітыўныя і негатыўныя ўплывы і ўздзеянні, якія нясе ў сабе гісторыя, глыбока закранаючы сацыяльна-экана.мічнае і духоўна-маральнае жыццё людзей у межах бягучай сучаснасці і ў перспектыве яго руху, у арыегітаванасці на будучыню. Бо іначай, як уяўляецца аўтару, мы не зможам колькі-небудзь аб’ёмна і тонка зразумець і побытавую асаблівасць індывідуальнай чалавечай псіхалогіі. He зможам таму, што ў такім разе па-за ўвагай застаецца дзень учарашні,
гісторыя, тыя вельмі істотныя фактары і стымулы, што ўплывалі на складванне духоўнага свету многіх пакаленняў на працягу вякоў.
Звернемся, напрыклад, да таго эпізоду, у якім галоўны герой трылогіі «На ростанях» Лабановіч у гутарцы са сваім сябрам прыгадвае знаёмага настаўніка, які, баючыся здацца мужыком, пасаромеўся у прысутнасці гасцей «пазнаць сваю маці». Характар гэтага «інтэлігента» і, у прыватнасці, побытавая яго грань праглядваюцца тут досыць выразна. Абапіраючыся на мастацкі тэкст, чытач, відаць, і сам пры жаданні мог бы пэўным чынам пашырыць характарыстыку такога чалавека. Пісьменнік гэта ўлічвае. Аднак выдатна ўсведамляе ён і тое, што як духоўна-псіхалагічную, сацыяльна-гістарычную і ў пэўным сэнсе нацыянальную з’яву зразумець яму гэта будзе цяжка. Вось чаму пісьменнік у дадзеным выпадку трымае ў полі зроку не толькі побытавую сферу мікраабставін, дзе чалавек выявіўся ў канкрэтным дзеянні, але прапануе нам і адпаведныя меркаванні наконт таго, што такі яго ўчынак нясе ў сабе і ўплыў макраабставін, павевы гістарычнага часу, у межах якога гэты чалавек рэальна, фізічна і не жыў.
Зыходзячы з гэтага, прататып самога пісьменніка ■— галоўны герой трылогіі «На ростанях» Лабановіч — і звяртае чытацкую ўвагу на тыя афіцыйныя грамадскія сілы, якія на працягу стагоддзяў стрымлівалі духоўнае развіццё беларускай нацыі, прыніжалі нацыянальную і чалавечую годнасць беларуса, у тым ліку і беларуса-інтэлігента, заклікаючы, запрашаючы, угаворваючы і прымушаючы яго прыняць на веру шаблоны «пустых слоў, пустыя выразы, чужыя формы думак і чужы змест іх». Такі мэтанакіраваны і доўгатэрміновы сацыяльны і нацыянальны прэсінг, на думку аўтара, не мог не пакінуць свайго адбітку на псіхіцы народа і пэўнай часткі яго інтэлігенцыі, якая нярэдка адмяжоўвалася «не толькі ад свайго народа, але і ад сваіх бацькоў». Падобныя з’явы аўтар успрымае і ацэньвае як вялікую драму і народа, і асобнага чалавека, беларуса-інтэлігента, што, не знайшоўшы ў сабе сіл супрацьстаяць афіцыйнаму, ідэалагічнаму стэрэатыпу, свядома ці міжвольна падпадаў пад чужы ўплыў, страчваючы, такім чынам, у сваёй душы і характары нешта надзвычай важнае і значнае як чалавек і грамадзянін.
Рэальная магчымасць такой Драмы чалавека-інтэлі-
гента, як вядома, вельмі непакоіла нашу літаратуру ўжо ў дакастрычніцкі час, і па-грамадзянску дзейсна, таленавіта ў поліфаніі іншых галасоў гучала слова Коласа. Цікавыя думкі на гэту тэму знойдзем мы ў вершах, паэмах, вершаваных аповесцях нашага першага прафесіянальнага пісьменніка В. Дуніна-Марцінкевіча. Даволі пэўна выкладае сваё крэда-пазіцыю адпосна ролі і месца інтэлігенцыі ў грамадскім працэсе паэт-дэмакрат Ф. Багушэвіч. Больш за ўсё ён непакоіцца, каб просты мужыцкі сын, па збегу нейкіх шчаслівых акалічнасцей выбіўшыся «ў людзі», не ператварыўся раптам у чалавека з жорсткім сэрцам, чэрствай душою і не адасобіўся ад народа:
Можа будзеш калі панам Ці вялікім капітанам, Людцоў божых будзеш біці, Цяжка будзе ў свеце жыці, Будуць клясці, як ліхога, Прасіць смертанькі ад бога.28
Маці згодна лепш бачыць свайго сына простым чалавекам, селянінам, чым жорсткім бессардэчным інтэлігентам-панам:
Ой, не будзь ты лепей панам, Hi вялікім капітанам, Будзь чым матанька радзіла, Каб у госці не хадзіла, Каб век з табой векавала, Гаравала, працавала...27
Падобны матыў трывогі за лёс сялянскага дзіцяці неаднаразова ўзнікае і ў купалаўскіх дакастрычніцкіх творах. Гераіня яго верша «Над калыскай» гаворыць-напявае ў сваёй песеньцы пра тое, што ўчуць і пабачыць наяву было б для яе вялікай бядой:
Будзеш пан вялікі з віду I шэльма душой, Спатыкаць цябе я выйду, Ты махнеш рукой.
Чужаком будзеш ты ў хаце, На роднай зямлі.
Спі, пакуль ты тут пры маці, Люлі, люлі, спі! 28
26 Багушэвіч Ф. Творы. Мн„ 1967. С. 86.
27 Там жа. С. 86—87.
28 Купала Я. 36. тв.: У 6 т. Мн., 1961. Т. 1. С. 64—65.
Такім, у прыватнасці, чужаком для роднай сям’і і роднага народа зрабіўся герой апавядання 3. Бядулі «На каляды к сыну»— хлопец з працоўнай сям’і, якому з панскай ласкі пашэнціла скончыць гімназію, універсітэт, стаць адвакатам. Апатычную, абыякавую да народнага лёсу інтэлігенцыю паказвае, высмейвае і асуджае ў дакастрычпіцкіх апавяданнях «Пісаравы імяніны» (1908), «Злавіў!» (1913), «3 днеўніка пана Жылака» (1913) Я. Колас. Творчасць Багушэвіча, Купалы, Бядулі, Коласа не была проста голай канстатацыяй негатыўнай сацыяльнай з’явы. Пафас адмаўлення нясе глыбокую ўнутраную ідэю сцвярджэння таго, што інтэлігенцыя наогул, а тым больш інтэлігенцыя, якая выйшла з народных нізоў, павінна быць разам з народам і сумесна з ім змагацца за праўду і справядлівасць, за свой у першую чаргу духоўна-мара/ьны дабрабыт.
КНІГІ ОНЛАЙН
