На шляху духоўнага самасцвярджэння
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 160с.
Мінск 1995
32 Колас Я. 36. тв. Т. 9. С. 731.
палітычнай грамадскай явы і, «звярнуўшы» яе ўвагу на неабходнасць узаемадзеяння з ранейшым плённым вопытам, дапамагчы ёй нарэшце глыбей асэнсаваць самую сябе і падказаць ёй, што вельмі важна зберагчы на гэтым пачатковым і таму самым адказным і цяжкім шляху да новага і нязведанага найкаштоўнейшы нацыянальны скарб — духоўна-інтэлектуальную энергію ў асобе людзей, якія імкнуліся і імкнуцца «пазнаць корань рэчаў».
Трылогія Я. Коласа «На ростанях»—твор шырокамаштабнага праблематычнага плана. Адпаведным чынам разгортваецца тут і сюжэт. Адна яго сюжэтная лінія арганічна і натуральна перакрыжоўва-ецца, судакранаецца і суадносіцца з другой, зліваючыся ў агульнае эпічнае мастацкае рэчышча. Прырода, побыт, інтымныя ўзаемаадносіны герояў, іх роздумы, разважанні аб хлебе надзённым і аб складаных пытаннях грамадскага жыцця — усё гэта знаходзіцца ў коласаўскім творы ў цесным сюжэтна-кампа^іцыйным адзінстве. Адасобіць, адарваць ад цэлага пэўную частку як самастойны кампанент (з мэтай, напрыклад, нейкага спецыяльнага даследавання праблемы) можна хіба толькі ўмоўна.
Аднак зусім правамерна сказаць і тое, што ў такім эпічным мастацкім адзінстве, дзе кожная часцінка з’яўляецца важнай, неабходнай і незаменнай, пэўным чынам вылучаецца ўсё-такі сіла, якая ўвесь час ацэньвае, вывучае і асэнсоўвае ўсю гэту размаітую грамадскую, інтымна-псіхалагічную, прыродна-касмічную плынь жыцця. I гэта сіла — крытычная, абагульняючая, аналітычная думка герояў і ўвасобленая ў адкрытых ці падтэкставых формах аўтарская думка, галоўным чынам скіраваная, як пра гэта гаворыць пісьменнік у сваёй прадмове, на тое, «каб пазнаць корань рэчах» і раскрыць прычынную сувязь рэальнасці.
Гэты прынцып, як мы ўжо адзначалі, з’яўляецца найважнейшым жыццёвым і маральным ацэначным крэда цэнтральнага героя Лабановіча ў адносінах да самога сябе і да іншых людзей. Таму найбольш цесныя духоўныя і дружалюбныя кантакты ён звычайна падтрымлівае з тымі, хто таксама ў рэальных ці патэнцыяльных памкненнях скіраваны на пошук ісціны, на разгадванне прычын і на нежаданне падпарадкоўвацца шаблону, распаўсюджаным трафарэтным уяўленням.
Лабановічу, напрыклад, вельмі імпануе, калі яго сяб-
ра Турсевіч развівае менавіта такую вось думку: «Мы ■прывыклі, дружа,— мякка сказаў Турсевіч,— адбаярвацца агульнымі выразамі там, дзе наш розум не можа адолець, пераступіць нейкія парожкі, якія адгароджваюць ад яго тое, чаго мы не ведаем. I ў адных выпадках мы гаворым: «Гэта — нервы». У другіх: «Аб гэтым ужо і закон так кажа, значыцца, тут трэба спыніць свой розум», або — «Гэта злучэнне акалічнасцей», «Пад такою планетаю радзіўся» і многа іншага глупства. I часта які-небудзь незразумелы факт мы тлумачым яшчэ больш незразумелымі злучэннямі слоў і думаем, што сказалі нешта надта разумнае, а другія згаджаюцца з гэтым і здавальняюцца. А між тым усе гэтыя.сляпыя агульныя выразы вельмі шкадлівы, бо яны звязваюць уніклівую думку чалавека, заспакойваюць і закалыхваюць яе, як закалыхваюць крыклівае дзіця, і не даюць ёй ходу там, дзе трэба разгарнуць дзейнасць, каб дашукацца прычыны» 33. Такі лад думак Турсевіча супадае з поглядамі Лабановіча, які з радасцю і задавальненнем адзначае пра сябе, што знаходзіць з боку свайго сябра ўнутраную падтрымку і разуменне.
Аднак гэты сяброўскі кантакт, як можна заўважыць, паўнапраўна жыве толькі да той пары, пакуль адзін з сяброў, а іменна Турсевіч, не напісаў Лабановічу пра свой намер паступіць у настаўніцкі інстытут: «Лабановіч быў дужа рад сустрэцца са сваім даўнім прыяцелем, але ў яго жаданні паступіць у настаўніцкі інстытут адчуў, што іхнія дарогі разыходзяцца...» 34
Здавалася б, якая магла быць сувязь паміж намерам Турсевіча паступіць у настаўніцкі інстытут і такім даволі рэзкім і бескампрамісным вывадам Лабановіча пра тое, што галоўная скрэпа іх сяброўства дала глыбокую трэшчыну? Аднак сувязь такая ёсць. I вельмі сур’ёзная. Пісьменнік падае гэта досыць адкрытым тэкстам у форме пісьма Лабановіча да Турсевіча: «Я не ведаю,— пісаў паміж іншым Лабановіч,— як паставіцца да твайго намеру паступаць у настаўніцкі інстытут. Мяне асабіста ёп не дужа вабіць. Я ўжо сказаў табе аб гэтым: тая ж заскарузлая схаластыка, тая ж казёншчына (выдзелена мною.— В. Ж.), што і ў настаўніцкай семіпарыі. Розніца хіба толькі ў тым, што ў інстытуце большы маштаб для
33 Колас Я. 36,. тв. Т. 9. С. 74.
34 Там жа. С. 416.
замацавання казённага патрыятызму. За часы інстытуцкага навучання цябе так замарынуюць, што нічога не застанецца ад жывога чалавека. Іншая справа — падрыхтавацца і здаць экзамены на атэстат сталасці для паступлення ва універсітэт. Там непараўнальна болей шырокае поле для ўсебаковага развіцця» 35.
Пішучы гэты лісг, Лабановіч, безумоўпа, прыгадваў ранейшага свайго сябра, а менавіта таго Турсевіча, які горача і, здавалася, зусім шчыра гаварыў пра шкоднасць шаблонаў і сляпых агульных выразаў, акцэнтаваў увагу на тым, што толькі дзейсная духоўна-інтэлектуальная сіла, прынцыпова зацікаўленая ў пошуку глыбіннай прычыннай сутнасці жыцця, здольна пераадолець уплыў шаблонаў і стэрэатыпаў. А цяпер, калі той жа Турсевіч, што зусім нядаўна спрабаваў знайсці спосабы змагання з шаблонамі, сляпымі агульнымі выразамі, сам вольна ці міжвольна падпадае пад іх уплыў, ён становіцца для Лабановіча шмат у чым далёкім і чужым чалавекам.
Можа, галоўны герой трылогіі залішне строгі ў сваіх ацэнках і меркаваннях, мажліва, тут адчуваецца і яго празмерны максімалізм. Але ў гэтай бясспрэчна завышанай і максімалісцкай патрабавальнасці выяўляецца рашучае непрыманне такіх разбураючых духоўны свет кампрамісных дзеянняў, калі чалавек нібыта наважваецца, разлічвае і спадзяецца (падчас і зусім шчыра) сумясціць несумяшчальнае, паслужыць на карысць высакароднай грамадскай ідэі і ў той жа час не вельмі канфліктаваць з афіцыйнай грамадскай думкай, якая стрымлівае і тармозіць развіццё і рух гэтай ідэі. Менавіта гэта якраз і адчуў у захадах і намерах Турсевіча Лабановіч. I сапраўды, не так проста, ды, відаць, і немагчыма ў адзін і той жа час сумясціць змаганне з догмамі і шаблонамі жыцця з намерам стаць навучэнцам установы, дзе «тая ж заскарузлая схаластыка, тая ж казёншчына, што і ў настаўніцкай семінарыі», і ў якой пошук адказаў на пытанні: як? чаму? з якой прычыны? і г. д. не вельмі заахвочваўся.
Адносіны чалавека да вытлумачэння прычын і наогул да пытанняў філасофскага зместу з’яўляюцца важным, вызначальным крытэрыем яго духоўных магчымасцей і дамінантным сюжэтным лейтматывам трылогіі «На ростанях». Пад моцны рацыянальна-філасофскі кантроль тут часта падпадае нават такая сфера чалавечага жыц
35 Колас Я. 36. тв. Т. 9. С. 416.
ця, як каханне, што, здавалася б, і не вельмі ахвотна ўпускае ў свае прасторы гэтакі вось рацыянальны кантроль. У свой час А. Адамовіч заўважыў: «Лабановіч увесь час сам вывучае сваё каханне, аналізуе, трымае яго пад кантролем розуму. Вось чаму яго адносіны да Ядвісі такія ўскладненыя, няпростыя» 36. I гэта праўда. Як праўда і тое, што далёка не заўсёды такі «кантроль» ідзе на карысць ягонаму каханню да Ядвісі (як, дарэчы, і Ядвісі да Лабановіча). Але факт застаецца фактам: прысутнасць моцнага рацыянальнага моманту тут — з’ява бясспрэчнаяі відавочная.
Вядома, кожная адметная і глыбокая тэндэнцыя ў вялікім і таленавітым мастацкім творы звычайна не нараджаецца на голым месцы, а працягвае папярэднюю пошукавую працу самога аўтара і іншых пісьменнікаў. Нельга назваць нечаканым і выпадковым і з’яўленне ў коласаўскай трылогіі моцнай філасофскай плыні, хоць яе дакладней было б, відаць, аднесці да з’яў эстэтычна-філасофскага зместу, бо рацыянальны фактар пры ўсёй сваёй важнасці ў эпічнай структуры коласаўскага твора арганічна, натуральна і нязмушана ўваходзіць у масі ацка-вобразную тканку рамана і непрыкметна зліваецца з ёю. Толькі дзе-нідзе голас філасофскага рацыяналізму нібыта спрабуе вылучыцца з мастацка-вобразнай стыхіі, хоць арганічнай сувязі з ёю звычайна не губляе. Але голас гэты, што досыць выразна выяўляе сябе фактычна на ўсіх сюжэтных полюсах трылогіі «На ростанях», мае (зноў-такі варта падкрэсліць) прадгісторыю свайго развіцця як у творчасці Коласа, так і наогул у беларускай літаратуры.
Мы ўжо коратка закраналі, напрыклад, пытанне пра мастацкую прыроду коласаўскіх «Казак жыцця» — таго своеасаблівага і адметнага цыкла сімволіка-алегарычных твораў, якія шмат у чым і сёння застаюцца нераскрытымі, неразгаданымі. Ды, відаць, значны элемент «terra incognito» яны будуць несці ў сабе і надалей, бо мастацкі вобраз сімвала і алегорыі няспынна паглыбляе і пашырае абсягі сваёй навізны, уступаючы ў дыялог з кожным новым часам, з кожнай новай грамадскай і літаратурна-гістарычнай эпохай. Робячы «другі заход» да вывучэння твораў, Л. Семяновіч падкрэслівае: «Глыбо-
36 Адамовіч A. М. Беларускі раман: Станаўленне жанра. Мн., 1961. С. 92.
кая жыццёвая філасофія алегарычных навел «Казак жыцця» ўяўляе значную цікавасць у сэнсе фарміравання светапогляду Я. Коласа і чакае даследчыка-філосафа» 37. Такое сцверджанне ўспрымаецца тым болей пераканальна, што належыць літаратуразнаўцу, які прысвяціў вывучэнню творчасці Я. Коласа, у тым ліку і яго «Казак жыцця», многія гады. Пры гэтым імкнуўся ў ііекаторых ранейшых сваіх працах залішне строга суадносіць змест названых твораў з канкрэтнымі і адзінкавымі з’явамі жыцця. 3 цягам часу літаратуразнаўца мусіў пераканацца, што ў дадзеным выпадку такі падыход не можа прынесці вялікага плёну і, у пэўным сэнсе адмовіўшыся ад самога сябе ранейшага, выказаў меркаванне пра неабходнасць падысці да іх вытлумачэння з больш шырокіх, літаратурна-філасофскіх пазіцый.
3 гэтым нельга не пагадзіцца. Бо ў першую чаргу «Казкі жыцця» і скіраваны ўнутраным сваім пафасам на абагульнена-філасофскае асэнсаванне рэчаіснасці ці, гаворачы іншымі словамі, на выяўленне крытычных асноў жыцця. Тут, як нам здаецца, будзе дарэчы спаслацца на Арыстоцеля. «Мы лічым,— пісаў ён,— што больш мудры ва ўсякай навуцы той, хто больш дакладны і болып здольны навучыць выяўленню прычын... Навучыць жа болып пад сілу той навуцы, якая даследуе прычыны, бо навучаюць тыяу хто паказвае на прычыны для кожнай з’явы» 38.
КНІГІ ОНЛАЙН
