На шляху духоўнага самасцвярджэння
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 160с.
Мінск 1995
Магчыма дапусціць, што экзістэнцыяльна-псіхалагічны ўплыў мог даходзіць да Чорнага і ўступаць «у супрацоўніцтва», узамадзеянне з яго творчымі задумамі і непасрэдна праз успрыманне замежных пісьменнікаў Кафкі, Джойса, Пруста і інш. Вядома, не трэба пры гэтым змяншаць і непасрэднага ўплыву ў фармаванні такой псіхалагічна-экзістэнцыяльнай лініі ў творчасці К. Чорнага і вельмі дзейснага ўплыву рэальнага жыцця, якое па-рознаму накладваецца на кожную творчую індыві’дуальнасць і адпаведным чынам трансфармуе яе. Натуральна, што ўсё гэта пакідала свой след і ў індывідуальнай псіхалогіі герояў пісьменніка.
У рамане К. Чорнага «Сястра» такая экзістэнцыяльна-псіхалагічная тэндэнцыя найбольш выразна, адметна і тыпова раскрывае сябе ў імкненнях і намерах герояў (прынамсі, усіх найбольш значных герояў твора) абараніць сваю духоўную суверэннасць, сваё «я» ад падпарадкавання чужой волі і разам з тым выйсці насустрач шырокім і, можна нават сказаць, універсальным кантактам з жыццём і іншымі людзьмі. Аўтар лічыць, што менавіта на такім шляху чалавек і можа знайсці самога сябе як суверэнная асоба, здольная, апрача ўсяго, глыбей пранікаць у жыццё і знаходзіць яго «корань рэчаў», глыбей суадносіць побытавую плынь жыцця з яго быційным філасофскім падтэкстам.
Магчыма зрабіць дапушчэнне, што ў такіх сваіх унутраных арыентацыях на філасофска-аб’ёмнае, універсальнае ўспрыманне рэчаіснасці многія героі чорнаўска-
44 Сартр Ж-П. Экзнстенцналнзм—это гуманнзм. С. 29.
га рамана «Сястра», і найперш Ваця Браніславец, нясуць на сабе адбітак уплыву коласаўскай традыцыі. Шэраг маладых пісьменнікаў у першыя паслякастрычніцкія гады спрабавалі гэту традыцыю не прызнаваць як дзейсную літаратурную сілу. Але рэальная сіла яе ўплыву ад гэтага не змяншалася. Устрымаемся і мы ад кагэгарычных вывадаў і сцверджанняў, пакуль з’ява належным чынам не даследавана. Аднак уяўляецца, што коласаўскі ўплыў не абмінуў К. Чорнага. I гэта асабліва, як нам -здаецца, адчуваецца ў ягоным рамане «Сястра».
Галоўны герой трылогіі Я. Коласа «На ростанях» Лабановіч увесь час настройвае і скіроўвае сябе на заглыблены філасофскі роздум аб жыцці не дзеля нейкай абстрактнай мэты, а добра ўсведамляючы, што такі інтарэс цесна звязаны з яго прафесійнай працай настаўніка і з больш дакладным і пэўным вызначэннем свайго месца і ролі ў грамадскай дзейпасці. Вось гэта якраз і не хацелі зразумець тыя крытыкі, якія не толькі папракалі, але падчас і абвінавачвалі коласаўскага героя ў тым, што ён нібыта залішне марнуе час, думаючы пра недасяжныя зоры, загадкавасць, таемнасць і веліч космасу, у параўнанні з якім чалавечае жыццё здаецца маленькай, мізэрнай драбніцай, хоць таксама і складапай, і таемнай, і загадкавай. I гэту складанасць чалавечага жыцця, яго сэнсавую дамінанту можна зразумець, паводле меркаванняў Лабановіча, не іначай як у філасофскай сістэме звязанасці часцінкі і цэлага, штодзённага побытавага і грамадскага інтарэсу з вечнымі філасофскімі праблемамі быцця.
Выразную прыкмету падобнай тэндэнцыі адлюстроўвае і духоўная эвалюцыя галоўнага героя коласаўскай паэмы «Сымон-музыка». Даволі працяглы час яму, напрыклад, уяўляецца, што вольным, незалежным магчыма стаць ужо тады, калі, набраўшыся адвагі і рашучасці, здолееш выйсці з-пад уціску вонкавых нобытавых мікраабставін. I на гэта ў яго сапраўды хапае і адвагі, і рашучасці — нават у падлеткавыя гады. Паспрабаваў бацька без сур’ёзнай на тое прычыны пакрыўдзіць яго — і Сымон паказаў свой непакорлівы нораў: пакінуў бацькоўскую хату. Убачыў герой несумленнасць і няшчырасць дзеда-жабрака — без роздуму пакідае і яго. Уйедаў, што скнарлівы і хітры шынкар Шлёма падманвае яго і імкнецца дастасаваць яго талент да сваіх карыслівых інтарэсаў,— Сымон прымае бескампраміснае рашэнііе разар-
ваць усялякія сувязі і з ім. I ў кожным такім выпадку герой звычайна не прамінае заўважыць, што мусіць разысціся з гэтымі людзьмі таму, што не можа жыць пад прымусам, што хоча «быць вольным», «сам сабе... быць панам», што наважыўся волю «сам узяць» і «ў свет вольны паляцець».
Аднак жаданні і рэальныя магчымасці чалавека далёка не заўсёды натуральна, арганічна і безбалесна трансфармуюцца ў яго дзеяннях. Гэта ўсё глыбей пачынае разумець і коласаўскі герой. Ен сапраўды досыць рашуча і смела пераадольвае бар’еры знадворных, пераважна побытавых акалічнасцей, якія абмяжоўваюць яго волю. Але ў глыбіні душы Сымон адчувае, што тая вышыня і тая праява свабоды, якая патрэбна яму як чалавеку-грамадзяніну і чалавеку-творцу, ім яшчэ не здабыта і не заваявана. I многія вельмі сур’ёЗхЧыя бар’еры да гэтых вышэйшых формаў свабоды, на думку героя, знаходзяцца не дзесьці збоку і не ў кім-небудзь іншым, а ў ім самім— у няведанні ім навуковых, прафесійных асноў творчасці, музыкі, служыць якой кліча яго прыродны талент, і ў недастатковым веданні жыццёвай мудрасці. Яму здаецца вельмі дзіўным, што звужанае, прагматычнапобытавае ўспрыманне асобных людзей знаходзіцца на такой вялікай адлегласці ад разумення яго рэальных духоўных пакут і «прагавітага запалу пасягнуць навукі свет» 45. Гэта прага-жаданне спасцігнуць прафесійныя навуковыя тайны музычнага майстэрства ў яго часам такое моцнае, што ён гатоў ахвяраваць жыццём усяго толькі за «першае знаццё» нотных законаў музыкі. 3 неаслабнай увагай слухае Сымон у панскім замку, дзе яму ўпершыню давялося сустрэцца з прафесійным музыкантам, мудрага старога чалавека, дзеда Данілу, які па-народнаму проста, даходліва і ў той жа час заглыблена, па-філасофску мудра вядзе гутарку пра няспынны рух і абнаўленне ў жыцці, прыродзе, пра зладжаную сувязь адной з’явы з іншай і пра шмат у чым «патайны» іх сэнс. Стары і мудры народны філосаф адчувае, што палкае і шчырае жаданне таленавітага сялянскага юнака стаць вольным, свабодным чалавекам яшчэ належным чынам не забяспечана яго ўнутранай падрыхтаванасцю здзейсніць такі намер. Іменна з гэтай прычыны стары Даніла і пабуджае Сымона глыбей засяродзіцца на самім сабе, каб
45 Колас Я. 36. тв. Т. 6. С. 450.
надворныя абставіны, дзе столькі складанага, нявырашанага, патаемнага і няпростага, раптам не сталі для яго непераадольнай сцяной.
Жаданне быць вольнымі, свабоднымі і незалежнымі як надзвычай важную жыццёвую мэту выношваюць у сваёй душы і многія героі рамана К. Чорнага «Сястра»— Ваця Браніславец, Абрам Ватасон, Казімер Ірмалевіч і інш. Пра гэта яны часта гавораць, думаюць, разважаюць. У адной з размоў доктар-хірург Казімер Ірмалевіч досыць адкрыта, каб у яго слухача-апанента не было на гэты конт ніякіх іншых меркаванняў, фармулюе сваю пазіцыю: «Не паміруся я ніколі з усякім падначаленнем» 46. I яшчэ неаднойчы ён будзе паўтараць падобную думку.
Але гэтая думка шмат у чым яшчэ недаспелая, інтуітыўная, эмацыянальная, і звязанасць яе з паняццем індывідуалыіай свабоды досыць крохкая, нямоцная. Вядома, калі чалавек гаворыць пра тое, што ён не збіраецца мірыцца «з усякім падначаленнем», і калі ён дазваляе нам хоць бы адзін-два разы пераканацца, што гаворыць ён шчыра і зацікаўлена, то ў такім разе мы, відаць, маем падставу падумаць пра гэтага чалавека як пра патэнцыяльнага шукальніка рэальнай унутранай свабоды, Аднак аўтар паказвае, што са стану патэнцыяльнага шукальніка волі і праўды не так проста і выйсці. Ды і непажадана спяшацца. Бо тут трэба, паводле яго меркаванняў, каб унутранае «я» чалавека адчувала нязмушаны і глыбокі прычынны ўзаемакантакт не з нейкай вузенькай і павярхоўнай сферай жыцця, а з усім яго універсумам.
На такі роздум і настройвае сябе чорнаўскі Ваця Браніславец. I асабліва з таго часу, калі стаў адчуваць, што прапусціў пад час вучобы ў інстытуце нешта надзвычай важнае, не прыклаў належных захадаў і намаганняў «ахапіць сабою» ўсю глыбіню і шырыню жыцця. «3 таго часу,— разважае герой у форме няўласна-простай мовы,— ён і задумваўся стала над тым, што не ўсё ў ім і ён ва ўсім, а ўсё вышэй і шырэй, а ён у маленькім кутку ўсяго, нізкім, цёмным і няважным. I тады акрэслілася ў ім жаданне знайсці метад аўладання ўсім ці хоць знаёмства з шырынёю ўсяго» 47 (выдзелена мною.— В. Ж-). Праз нейкі час, калі яго душу зноў пачынае агортваць смутак,
46 Чорны К. 36. тв. Т. 3. С. 79.
47 Там жа. С. 31.
Ваця Браніславец і на гэты раз шукаё трывалы пункт апоры ў філасофскім роздуме аб жыцці, у імкненні звязаць і суаднесці свой побытавы клопат і бягучы інтарэс з адвечнымі і універсальнымі законамі жыцця: «У наступны момант стала так, як бы не было куды ісці назад. I тады несвядомыя сілы загаварылі ў ім. Няведама для яго самога паўстала перад ім, у адчуваннях яго, устанаўленне: усё тое, што робіцца цяпер і вакол, робіцца вечна, варушыцца; і ён ва ўсім гэтым і ўсё ў ім»48 (выдзелена мною.— В. Ж.) •
Ваця Браніславец, як бачым, не пераболыпвае сваіх рэальных магчымасцей у асэнсаванні размаітай складанасці жыцця. Пра гэта гаворыць і лексіка твора, гэта пэўным чынам адлюстроўвае і размова героя з самім сабой. Чорнаўскі герой унутрана пакуль што не гатовы, паводле яго ж уласнага прызнання, раскрываць складанасць жыцця і звязваць у адзін тугі вузел усё тое, што «робіцца цяпер і вакол, робіцца вечна», на ўзроўні паглыбленага аналітычна-філасофскага аналізу. Гаворачы словамі героя, многія складаныя «ўстанаўленні» свету ўяўляюцца яму не зусім выразна, найбольш у адчуваннях і ў фррмах далёка не ўсвядомленых прычынных сувязей, хоць ён у той жа час і разумее, што абавязкова трэба духоўна расці, не даць сваёй душы апынуцца ў палоне інфантыльнай нірваны, трэба няспынна імкнуцца да таго, каб пазнаць «усю шырыню» свету. I герой даволі паслядоўна рыхтуе сябе да такой духоўна-інтэлектуальнай місіі.
Аднак многім, з кім Вацю Браніслаўцу даводзіцца ўзаемадзейнічаць, здаецца, што ён проста дзівак, не дужа практычны і нават «не грамадскі чалавек». Бо замест таго, каб арыентавацца на практычную справу, на дзеянне-ўчынак, ён дарэмна марпуе час, шмат думае, разважае, палемізуе і наогул багата ўвагі аддае пошуку спосабаў, метадаў і прыёмаў «аўладання ўсім». Калі, напрыклад, ён распачынае з таварышам па інстытуцкай вучобе размову пра неабходнасць пашыраць гарызонты пазнання і стымуляваць сябе з мэтаю «пазнаць» усю шырыню жыцця, дык той ахалоджвае Вацю такімі вось словамі: «А дзеля чаго пазнаваць?» Гэты герой цвёрда перакананы, што заглыбляцца ў сферу духоўных пошукаў чалавеку асабліва не трэба, каб не пашкодзіць гэтым
КНІГІ ОНЛАЙН
