На шляху духоўнага самасцвярджэння
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 160с.
Мінск 1995
Праца — наогул вельмі важны элемент у жыццёвай біяграфіі чорнаўскіх герояў. Былы армейскі камісар Ватасон па-свойму захоплены працай цырульніка і, здаецца, не крывіць душой, калі гаворыць, што любіць дзейнічаць. Словы дзейнасць, дзейнічаць і г. д. даволі часта сустракаюцца ў гаворцы герояў і ў аўтарскай мове. I ўжываюцца яны найбольш з пазітыўным знакам, а менавіта як выяўленне імкненняў чалавека пераключыць сябе са стану арыентацыі на справу ў стан яе рэалізацыі.
Нярэдка і звычайную будзённую працу чалавека пісьменнік падае ў задуменна-філасофскай ці ўзвышана-лірычнай афарбоўцы, звяртаючы нашу ўвагу на тое, што ў пэўным сэнсе любая праца дазваляе чалавеку выявіцца як філосафу, творцу і паэту. У арбіту зацікаўленай пісьменніцкай увагі трапляе, напрыклад, такі персанаж, як
72 Чорны К. 36. тв. Т. 3. С. 167.
Радзівон Цівунчык, што дваццаць гадоў старажуе ў лазні. На першы погляд ён можа здацца вельмі ўжо празаічным і побытавым чалавекам. Але гэта не так: «Бо, варушачыся на балюча кароткіх днях чалавечага жыцця, слаўны чалавечнасцю, Радзівон Цівунчык, раней ціхманы белатвары хлопец, пасля салдат імперыі, працаўнік па ўсім горадзе на ўсякіх работах, дваццацідвухгодні стораж у лазні і цяперашні насельнік зямлі па прыватных справах — ён лепш жыў, працуючы пры гэтай установе, што прызначана служыць для ачысткі чалавечага цела» 73.
К. Чорны, як можна здагадвацца, хоча звярнуць нашу ўвагу яшчэ і на тое, што кожная праца і кожная справа з’яўляюцца па-свойму незаменнымі і важнымі, а таму рэзка супрацьпастаўляць іх па лініі вартасці і значнасці неправамерна. Зыходзячы менавіта з такіх меркаванняў, аўтйр адпаведным чынам будуе і сюжэт твора, паступова ўключаючы ў яго дзеянне людзей розных прафесій і розных працоўных заняткаў. Тут і настаўнік, і доктар, і лясны таксатар, і чыгуначнік, і цырульнік. і інш. Дастаткова каму-небудзь з іх унесці ў гэта, паводле задумы аўтара, раўнапраўе чалавечых, працоўных і прафесійных узаемадачыненняў пэўны дысананс, а тым болей выявіць імкненне навязваць некаму сваю начальніцкую ці настаўніцкую волю, як мастацкая думка ў творы пачынае набываць адкрыты або падтэкставы бунтарскапалемічны характар. Пісьменнік дапускае і ў прынцыпе лічыць нават зусім правамерным тое, што сапраўдны інтэлігент абавязаны ў многім глыбей і шырэй, чым просты, заняты паўсядзённай працай чалавек, бачыць унутраныя, падтэкставыя працэсы жыцця і валодаць філасофскай здольнасцю тлумачыць іх хаду, вызначаць і прадвызначаць стратэгію іх руху. Таму галоўны герой «Сястры» так моцна дакарае сябе за ўпушчэнні і прагалы ў філасофскай падрыхтоўцы, у авалоданні навукамі, якія дазволілі б яму пазнаць «усю шырыню» 74 жыцця. Ві-, даць, адчувае ён сваю вінаватасць і перад самім сабою, і перад некім іншым, што не дасягнуў, не дабраў, вучачыся ў інстытуце, пэўнай духоўна-інтэлектуальнай глыбіні і вышыні.
73 Чорны К. 36. тв. Т. 3. С. 70.
74 Там жа. С. 30.
Ваця Браніславец увесь час адчувае на сабе дапытлівы, крытычны і прасякнуты глыбокімі надзеямі погляд людзей, вяскоўцаў, сацыяльна-псіхалагічныя гены якіх ён нясе ў сваім характары і светаўспрыманні. Аднак гэтая воля-жаданне грамады ні ў якіх адзнаках і формах вонкавага націску не выяўляецца, і таму яна не выклікае ў яго нязгоды ці ўнутранага пратэсту. Бо ў рэшце рэшт такая воля, накладваючы на чалавека той або іншы абавязак, не адбірае ад яго правоў на свабодны выбар жыццёвых намераў і спосабаў іх рэалізацыі.
Зусім іншую псіхалагічную рэакцыю заўважаем мы ў пераважнай большаспі герояў рамана «Сястра» тады, калі чужая воля безальтэрнатыўнай, аднамерна схематычнай накіраванасці наўперад імкнецца спланаваць, «змадэляваць» іх паводзіны, думкі, настроі. Напрыклад, у словах невялікага прафкомаўскага начальнічка, які любіць павучаць іншых і якому найбольш падабаецца ў дачыненні да гэтых іншых ганарлівая камандзірская поза, можа, часам і сустракаецца зерне ісціны, але яно губляецца ў шалупінні агульшчыны і агрэсіўнага бескампраміснага дагматызму. I такое імкненне маленькага чыноўніка-бюракрата станавіцца ў позу вялікага «настаўніка жыцця», прадпісваць чалавеку правілы і нормы побытавых і грамадскіх паводзін выклікае ў герояў чорнаўскага рамана пэўныя і акрэсленыя негатыўныя адносіны.
Гэта адчуваецца, дарэчы, і ў самім аўтарскім тоне. Своеасаблівым крытэрыем пісьменніцкіх адносін да гэтага чалавека з’яўляецца тое, што ён прысутнічае тут як персанаж безыменны. Бо выяўляе сябе гэты чалавек у асноўным як аднамерна-бясколерная схема. Ніякіх колькі-небудзь выразных прыкмет індывідуальнасці і непаўторнасці ў яго словах і паводзінах мы не заўважым, хоць ён і пнецца вылучыцца на пярэдні план і амаль прымушае, загадвае звярнуць увагу на сваю персону. У яго лексіконе часта мільгаюць словы і выразы, якія могуць здацца абсалютна правільнымі і напышлівы пафас якіх можа нават захапіць, падкупіць і прывабіць. Ну хоць бы, напрыклад, такая яго заклікальна-пафасная прамова ў коле былых таварышаў па інстытуце: «...Ты думаеш, калі ты пасядзіш шэсць гадзін за сталом, а вечарам паглядзіш балет у музычнай камедыі і пагаворыш аб прагрэсе чалавецтва, дык ты і ўтварыцель самога прагрэсу? Ты ўтварыцель жыцця? А пакуль ты не станеш сам утва-
рыцелем, датуль ты не паднімешся над вялікай нізасцю, што напаўняе нас з глыбіні вякоў...» 75
Усё тут правільна, да таго ж падобныя меркаванні гэты чалавек выказвае неаднойчы. Аднак аўтар настройвае чытача не паддавацца ўплыву гучных шумавых эфектаў, пабуджае яго глыбей задумацца над тым, што ў такіх слоўных схемах-тырадах, у такой правільнасці выразаў вельмі ж мала асабістай, шчырай аналітычнай заклапочанасці справамі. Гэты «член мясцкома і нейкага бюро працаўнікоў ляснога кіраўніцтва», як лічыць пісьменнік, гаворыць не пра нешта глыбока перажытае, запаветнае, асабістае, выпакутаванае, а механічна паўтарае запазычанае, узятае напракат з таго ж канцылярска-бюракратычнага лексікону «сыноў свайго веку з партфелямі раённага маштабу, што стараюцца расцягнуць да сталічных памераў»76. Вось такім чынам аўтар выяўляе сваё негатыўна-іранічнае стаўленне да чалавека, у якога на кожны складаны выпадак жыцця наўперад прыгатавана схема-рэкамендацыя, формула-парада і стэрэатыпныя заклікі імкнуцца да лепшай будучыні, хоць аптымальныя спосабы яе пабудовы і рэальныя шляхі набліжэння да яе сам ён бадай што і не ўяўляе. Ды і не прыкладае намаганняў уявіць. Бо схематычна-стэрэатыпнае мысленне звычайна вызваляе сябе ад такой напружанай духоўнаінтэлектуальнай працы. Яно заўсёды лепш пачувае ў аднамернай неальтэрнатыўнай прасторы, у межах цвёрдых, жорсткіх, рашучых і бескампрамісных «правільных» рашэнняў.
Аднак, як паказвае КЧорны, на гэтым шляху, што на пэўны момант прываблівае сваёй уяўнай прастатой (ну каму дужа хочацца ісці да мэты кружнымі дарогамі), краіну і грамадства могуць напаткаць складаныя і цяжкія выпрабаванні. I ён настойліва шукае ў рамане «Сястра» такія сілы, якія б дазвалялі чалавеку не быць паслухмянай, наіўна-даверлівай марыянеткай «сляпой волі» і засцерагалі б яго ад некрытычных адносін да дагматычных і схематычных думак і тэорый. I гэтыя засцерагальныя сілы, лічыць аўтар, знаходзяцца не дзесьці за трыдзевяць зямель, увасоблены не ў добрых ці дрэнных намерах і пажаданнях вялікага ці малога начальніка, а ў самім чалавеку, і менавіта яму самому належыць давесці
75 Чорны К. 36. тв. Т. 3. С. 35.
76 Там жа. С. 35.
іх да ладу, сфармаваць, напоўніць глыбокім сэнсам і скіраваць іх дзеянне на працу, на справу.
к. Чорны, як мы ўжо адзначалі, вельмі ўважліва і добразычліва паставіўся ў рамане «Сястра» да чалавека працы. Пра гэта сведчаць і будова фразы, і яе танальнасць, і стылёвая афарбоўка. 3 прыязнай і спагадлівай усмешкай апавядае ён, напрыклад, пра радавога «насельніка зямлі» стоража лазні Радзівона Цівунчыка, што добра і жыццярадасна пачуваў сябе, «працуючы пры гэт.ай установе, што прызначана для ачысткі чалавечага цела». Ыа некалькі іншую, рамантычна-прыўзнятую танальнасць настройваецца мастацкае слова аўтара, калі яно адлюстроўвае працу машыніста поезда Панкрата Малюжыча: «Панкрат Малюжыч уяўляўся яму вясёлым удзельнікам працэсу жыцця ў яго найгалоўнейшых накіраваннях, удзельнікам, які сам гэта і адчувае сябе добра тут, бо нічога іншага няма, што магло б параўняцца з важнасцю гэтага працэсу. Нават нешта падобнае чуў і ў Панкратавай гаворцы пра ўсё штодзённае... Ганяючы паязды па бясконцых сваім размахам дарогах, Панкрат Малюжыч творыць працэс жыцця» 77.
Пісьменніку цікава слухаць сваіх герояў, калі яны гавораць пра сваё жаданне працаваць, дзейнічаць, тварыць працэс жыцця. Так, цырульнік Абрам Батасон з гонарам заўважае, што любіць «дзейнасць», і дзейнічае «сярод усяго»... He толькі жадае, а прагне дзейнасці і настаўніца Маня Ірмалевіч. «I не толькі работа прымусіла мяне сюды ехаць,— дзейнасці хачу... Работу магла я і там знайсці»,— гаворыць яна свайму стрыечнаму-брату Казімеру, таксама апанаванаму жаданнем дзейнічаць і «тварыць працэс».
Аднак не так проста далучыцца да складанай справы адраджэння, абнаўлення, перабудовы жыцця і стаць, як заўважае пісьменнік, «утварыцелем». Тварыць сапраўдны працэс жыцця, на яго погляд, нельга, не падрыхтаваўшы сябе духоўна, не настроіўшыся тварыць дабро. Прытым пісьменнік выступае тут як максімаліст. Ен уважлівы да любых праяў чалавечай дабрыні, але перакананы, што ў прынцыпе толькі той можа грунтоўна і дзейсна паўплываць на дынаміку грамадскага развіцця і глыбока адгукнуцца ў сэрцы іншых людзей, хто здольны і ў дачыненні да малазнаёмага чалавека добраахвотна,
77 Чорны К. 36. тв. Т. 3. С. 181.
не за грошы і без прынукі выявіць свае братэрскія, бескарыслівыя і гуманістычныя адносіны.
Ваця Браніславец, напрыклад, ні ў сяброўскіх, ні ў сваяцкіх сувязях з вартаўніком лазні Радзівонам Цівунчыкам не знаходзіцца. Проста ведае яго як адзінокага чалавека, жыццярадаснага, працавітага, схільнага крыху паразважаць, пафіласофстваваць «аб устанаўленнях свету». I гэтага для чуйнага сэрца Ваці Браніслаўца было дастаткова, каб пры выпадку напісаць старому і адзінокаму чалавеку ліст, парадаваць яго кароткатэрміновым наведваннем, прыемна здзівіць. «Я такі адразу ўбачыў,— разважае Цівунчык, атрымаўшы ад Ваці нечаканае пісьмо,— што гэты Браніславец людскі чалавек. Адразу ўбачыў, як адно паглядзеў на яго. Ну што яму я! Як той казаў, дзяцей разам не хрысцілі, кантрактаў разам ніякіх не рабілі, а от бачыш ты —узяў ды напісаў. Успомніў. Ну, дзе ж гэтакі чалавек ёсць? От-бо ёсць людзі на свеце. Цяпер гэтакія зводзяцца. От-бо .чалавек, от-бо чалавек! I адрасу не напісаў. Або забыўся, або так здураваў. Каб быў адрас, я адпісаў бы яму адразу. Ну, некалі будзем, добра кажа, жывы-здаровы, дык убачымся. А-яй, як жа гэта здураваць ды адрасу не напісаць! Гэта ж трэба! Забыўся, мусіць... А можа, і нарочна; але чаму? Раз ён мне пісаў, дык павінен быў адрас свой даць. Што гэта і чаму гэта, дык хто яго ведае. От-бо чалавек» 78. I далей: «3 гэтакім чалавекам і пажыць разам добра. A то часам пападзецца такі, што ты дня з ім не ўбудзеш. На добрага чалавека ты мала дзе трапіш. Ен жа табе ўсякі будзе добрым, калі ведае, што ў цябе грошы ёсць. А ты вазьмі, ды так мне будзь добрым. Без грошай. Тады я скажу. што ты сапраўды добры. Праўда ці не? А гэты чалавек, калі ён мяне ўспомніў...»79 (выдзелена мною.— В.Ж.).
КНІГІ ОНЛАЙН
