На шляху духоўнага самасцвярджэння
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 160с.
Мінск 1995
Напэўна, небагата давялося Радзівону Цівунчыку сустрэць на сваім жыццёвым шляху людзей чуйных і бескарыслівых. А можа, калісьці нехта моцна пакрыўдзіў яго ці ашукаў. Вось чаму меркаванне героя здаецна крыху катэгарычным. Але справа тут, відаць, нават не ў гэтым. Пісьменнік не проста занатоўвае эпізадычную, побытавую праяву гуманістычнага дзеяння. у дадзеным выпадку яго цікавіць нешта больш істотнае. He забудзем.
78 Чорны К. 36. тв. Т. 3. С. 255.
79 Там жа. С. 257—258.
што раман «Сястра» ствараўся ў той час, калі ўжо закладваўся «трывалы» падмурак класавага падыходу да ацэнкі чалавека, што КЧорнага (і не аднаго яго) вельмі непакоіла. I гэта трывога апасродкаваным чынам прагучала ў вуснах яго героя—звычайнага, простага чалавека, які, аднак, не развучыўся думаць і для якога здаровы сэнс і агульналюдскія маральныя законы з’яўляюцца важнай вызначальна-ацэначнай мерай духоўнага жыцця.
Да такой думкі ўнутрана далучаецца, як можна адчуць, і аўтар. Ён хацеў бы, каб ва ўзаемаадносінах паміж людзьмі панаваў не аднамерны закон класавых вызначэнняў, а прынцып бескарыслівага гуманістычнага братэрства. Але пад уздзеяннем розных тэорый нешта ўжо, напэўна, тут сур'ёзна зрушылася. I зрушылася не ў лепшы бок нават у звычайных, побытавых абставінах, дзе дабрыня і прыязнасць паміж людзьмі спрадвеку выяўлялі сябе ў найбольш бескарыслівых і ўстойлівых формах. Раскрываючы ўласную зацікаўленасць і занепакоенасць, пісьменнік спыняе такім чынам нашу ўвагу на тых, быццам бы радавых, падкрэслена побытавых жыццёвых эпізодах, дзе дабрыня і чалавечнасць выяўляюць сябе ў формах нязмушанага эмацыянальнага водгуку душы на сігнал бяды, трывогі і імгненнага, шмат у чым незалежнага ад рацыянальных уплываў і ўздзеянняў парывання чалавека прыйсці на дапамогу іншаму чалавеку, які да цябе, можа, за такою дапамогаю не звяртаўся і з якім ты, магчыма, не вельмі знаёмы ці нават зусім не знаёмы.
Праўда, падчас аўтар у падобных выпадках нібыта аспрэчвае самога сябе і адхіляе тое, што сказаў крыху раней. Так, напрыклад, адзін з яго герояў (якому, дарэчы, аўтар таксама сімпатызуе) заўважае: «Дык ог жа. А ты павінен ведаць. Настроямі жыць нельга, калі яны адны толькі і ёсць. Гэта называецца — ануча, туман...» 80 Але аб’ектыўна і ў дадзеным выпадку пісьменнік не адмаўляе свайго ранейшага слова аб тым, што першае эмацыянальнае парыванне чалавека зусім не другасная рыса яго характару і яго духоўнасці.
К. Чорны і на гэтз' пытанне імкнецца глядзець па-філасофску шырока. Яму нязменна падабаецца чалавек шчодры, адкрыты, эмацыянальны, у пэўнай ступені нават імпульсіўны ў сваіх міласэрных і альтруістычных памк-
80 Чорны К. 36. тв. Т. 3. С. 234.
неннях. I ў той жа час ён хоча сказаць свайму чытачу пра тое, што альтруізм і міласэрнасць становяцца пасапраўднаму жыццядзейнай стваральна-гуманістычнай сілай толькі ў тым выпадку, калі чуйнаму сэрцу і працавітым рукам дапамагае праніклівы розум ці ў рэшце рэшт хоць бы тая больш ці менш відочная патэнцыяльная магчымасць духоўнасці, якая настройвае чалавека ўбачыць уласнае жыццё, жыццё іяшых людзей і жыццё наогул у філасофскім ракурсе.
Менавіта такую рысу заўважаем мы ў характары Радзівона Цівунчыка, які меў унутраную патрэбу «пагаварыць з якім-небудзь стрэлачнікам аб людзях, устанаўленнях 1 ўстановах свету» 81. Вядома, яму, чалавеку старому і малапісьменнаму, авалодаць усёй глыбінёй і складанасцю'гэтых «устаноў і ўстанаўленняў свету» цяжка ды і, відаць, ужо не давядзецца. Але аўтару важна падкрэсліць думку пра тое, што яго героя і на старасці гадоў цягне на філасофскія разважанні.
Імкненне Радзівона Цівунчыка пагаварыць «аб устанаўленнях і ўстановах свету», як можна здагадацца, менш за ўсё матывавана жаданнем адзінокага чалавека «скоротать» час. Тут адчуваецца нешта больш значнае: ён пабойваецца таго, каб не стаць сыравінай гісторыі, малазначным і падатлівым для чужой волі механічным вінцікам. Герой, безумоўна, не разумее ўсіх тонкасцей філасофіі і філасофскай навукі. Ды і самі такія паняцці з’яўляюцца для яго малазнаёмымі словамі. Але ён адчувае, перакладаючы гэтыя малазнаёмыя яму словы на сваю мову, што шматвяковая людская мудрасць здольна дапамагчы чалавеку пэўным чынам з’арыентавацца ў складаным, няпростым свеце супярэчнасцей і, гаворачы словамі А. Лосева, хоць бы часткова засцерагчы яго «ад вонкавага прымусу», не даць падпасці пад уплыў «усіх падманлівых чужых багоў» 82.
Трэба мець на ўвазе, што гэта рацыяналістычная тэндэнцыя ў беларускай літаратуры не спыняла гуманістычна-пошукавы рух і ва ўмовах, яўна неспрыяльных для яе развіцця, хоць часам і мусіла звужаць сваю пазнавальнаэстэтычную функцыю. Болын таго, неспрыяльныя абставіны. як сведчаць творы асобных пісьменнікаў, у нейкай меры нават спараджалі тэндэнцыю абвостранага рацыя-
81 Чорны К. 36. тв. Т. 3. С. 67.
82 Лосев А. Вл. Соловьев н его время. М., 1990. С. 139—140.
налізму і падтрымлівалі яе адпаведны мастацкі тонус. У дадзеным выпадку небескарысна зноў будзе звярнуцца да творчага вопыту ЯКоласа і КЧорнага, паспрабаваць яшчэ раз зірнуць на добра вядомыя беларускаму чытачу а-повесці «Адшчапенец» і «Лявон Бушмар».
У нашым літаратуразнаўстве пра аповесці «Адшчапенец» Я. Коласа і «Лявон Бушмар» КЧорнага выка'зана багата слушных і праніклівых думак. Аднак менавіта той іх сэнсавы пласт, дзе мастацкая думка аднаго і другога пісьменніка настойліва і зацікаўлена шукае сілу, якая магла б унесці ў жыццё па-сапраўднаму дзейсны і праўдзівы гуманістычны струмень духоўнага і сацыяльнага абнаўлення, яшчэ пакідае для крытыка і літаратуразнаўца шмат пытанняў.
Гэтыя ў многім, безумоўна, супярэчлівыя творы няроўныя і ў мастацкіх адносінах. Ў вонкавым сюжэтным дзеянні тут нібыта падтрымліваецца афіцыйная лінія, скіраваная на калектывізапыю аднаасобніцкіх гаспадарак. Пераважна на гэту знешнюю і, трэба сказаць, найбольш слабую ў мастацкім сэнсе праяву пісьменніцкага слова наша крытыка доўгі час і звяртала сваю ўвагу. Адразу скажам, што дзеля аб’ектыўнай ацэнкі ні ў якім разе нельга абмінаць гэту досыць шырокую плынь сюжэта. Усяму, урэшце, можна знайсці тлумачэнне. Пры гэтым нашы выдатныя майстры слова ЯКолас і К. Чорны і ў дадзеным выпадку, як нам здаецца, не маюць абсалютна чіякай патрэбы ў штучным выгароджванні і апраўданні.
Час сапраўды паклаў свой адбітак на аповесці «Адшчапенец» і «Лявон Бушмар». Рэальны драматызм жыцця і рэальныя канфлікты рэчаіснасці падчас тут яўна згладжваюцца. Аднак ёсць у гэтых творах звонку малапрыкметная. так званая падводная частка айсберга — унутраны сюжэт, сатканы з дэталяў, падрабязнасцей, з глыбокім і шматзначным падтэкстам эпізодаў, як бы паміж іншым сказаных слоў, заўваг і г. д., што амаль не заўважалася крытыкамі. Хоць менавіта тут, як нам здаецца, выяўляецца глыбокі аўтарекі боль і клопатнае імкненне дапамагчы селяніну выстаяць, не зламацца ў той нялёгкі час, калі паспешліва і пярэдка з жорсткай асалодай разбураліся і руйнаваліся векавечныя асновы яго жыцця. Міжвольна напрошваенца вывад: як бы, відаць, ні ціснулі на сумленнага і таленавітага пісьменніка неспрыялыіыя абставіны і як бы ні настройвалі яго на згод-
ніцтва і канфармізм,'ён усё роўна паспрабуе не падпасці пад іх поўны ўплыў.
Разглядаючы аповесці «Адшчапенец» і «Лявон Бушмар», мы ў любым выпадку не павінны залішне адрывацца ад галоўнай стрыжнявой праблемы гэтых твораў: селянін і зямля, чалавек і калектывізацыя. Але ва ўсякім таленавітым мастацкім творы пэўная і канкрэтная праблема звычайна выходзіць сваёй змястоўнасцю з вузкага сюжэтна-фабульнага поля на болып шырокую эпічнауніверсальную ўзаемасувязь з іншымі жыццёвымі пытаннямі.
Энергію такой змястоўнасці нясуць у сабе аповесці «Адшчапенец» і «Лявон Бушмар». Апрача той лейтматыўнай праблемы, пра якую мы гаварылі, абодвух пісьменнікаў цікавіць яшчэ і заглыблены паварот яе да такіх пытанняў, як выяўленне ўнутранай падрыхтаванасці (ці непадрыхтаванасці) чалавека думаць, дзейнічаць і прымаць самастойныя рашэнні ў складаных і па-свойму, можа, нават экстрэмальных побытавых і гістарычных абставінах, шмат у чым цязвыклых для яго варунках жыцця.
Імкненне пісьменніцкай думкі выйсці на такі шлях даследавання рэчаіснасці не было выпадковым і з’яўлялася вострай, злабадзённай патрэбай часу. Гэта быў не толькі водгук на падзеі калектывізацыі.
Найбольш артадаксальнае адгаліненне ў беларускай (і не толькі ў беларускай) літаратуры настройвалася, як вядома, на хвалю панегірычных гімнаў абставінам і ўсякай іншай вонкавай рэвалюцыйна-валявой сіле, якая нібыта за кароткі прамежак часу здольна была карэнным чынам перарабіць, пераўтварыць рэчаіснасць і на якасна новую ступень духоўнасці ўзняць самога чалавека.
Сілу такога «перавыхаваўчага» ўздзеяння, паводле розных тэорый і асабліва паводле так званай тэорыі класавай барацьбы, найперш трэба было скіраваць на селяніна, у душы і псіхалогіі якога нібыта моцна засеў дробнабуржуазны інстынкт індывідуаліста-ўласніка. А гэта быццам натуральна дапускала ў дачыненні да яго амаль абавязковае ўздзеянне нейкай строгай выхаваўчай і перавыхаваўчай сілы. He супраць былі падтрымаць гэту ідэю і многія пісьменнікі.
Разам з тым, як паказаў час, менавіта тая ідэйнапраблематычная лінія ў беларускай літаратуры, што адстойвала права селяніна на самастойны ўчынак, сама-
стойную думку, самастойны выбар жыццёвых шляхоў, бараніла яго ад розных самазваных настаўнікаў, найбольш поўна адлюстроўвала і глыбокі драматызм самой грамадскай з’явы — калектывізацыі і найбольш дакл.адна настройвалася на праўдзівае раскрыццё ўнутранага свету чалавека.
Гэтага погляду прынцыпова і паслядоўна прытрымліваюцца Я. Колас і КЧорны ў аповесцях «Адшчапенец» і «Лявон Бушмар», хоць кожны з іх ідзе асобным шляхам у раскрыцці характараў і мастацкім асэнсаванні найскладанейшай жыццёвай праблемы.
Я. Колас, напрыклад, з розных бакоў падыходзіць да свайго галоўнага героя Пракопа Дубягі, каб паўней даследаваць індывідуальна-псіхалагічную прыроду яго характару. Але галоўным чынам пісьменніка цікавіць, як можна заўважыць, выяўленне рэальных і патэнцыяльных магчымасцей героя думаць, разважаць, прымаць самастойныя рашэнні. У першую чаргу думка, клопатна-трывожная думка пра самога сябе і лёс сваёй сям’і, заснаваная на цвярозым успрыманні рэчаіснасці, прымушае яго стаць на пэўны час «самавыгнаннікам», адшчапенцам, які паставіў перад сабою мэту «шырэй і глыбей» убачыць і параўнаць жыццё аднаасобніцкае і калектыўныя яго формы.
КНІГІ ОНЛАЙН
