На шляху духоўнага самасцвярджэння
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 160с.
Мінск 1995
Аднак, здзіўляючыся, спрабуючы даказваць сваім апанентам нешта адваротнае, героі замяцінскага рамана ўсё-такі вымушаны (іменна вымушаны) станавіцца ў «агульны строй» і прызнаваць над сабой таталітарную ўладу формул-стэрэатыпаў вынаходніка інтэграла. Праўда, такое падпарадкаванне чужой волі — найчасцей усяго толькі вонкавая згода аддаць сваё «я» пад кантроль «мы» ці ў распараджэнне таго Дабрадзея, што. паспеў заўладаць неабмежаваным правам гаварыць ад імя гэтага «мы». Чалавек, як паказвае аўтар, адчуваў наступленне на яго індывідуальную свабоду таго вялікага Страху, носьбітам якога з’яўляліся шматлікія ахоўнікі стро-
65 Замятнн Е. Мы. С. 18.
м Там жа. С. 206.
гага і жорсткага парадку і дысцыпліны ўжо на ранніх этапах паслякастрычніцкага жыцця. Але ж нават і ў такіх неспрыяльных умовах знешняй несвабоды чалавек пэўным чынам, у межах магчымага імкнуўся бараніць свой духоўны суверэнітэт.
Здавалася б, усё прадумана, разлічана і матэматычна выверана, каб ніхто не паспрабаваў і не змог вырвацца за межы той формулы-праграмы, якую заклалі ў сваё вынаходніцтва канструктары інтэграла па волі ўладара Адзінай Дзяржавы. Аднак дамагчыся абсалютнага і няўхільнага падпарадкавання асобы нівеліруючай сіле гэтага механізма ім не ўдаецца. To ў адным, то ў другім месцы нехта ўсё ж парушае строгі расклад жыцця. У рамане Я. Замяціна «Мы» адчуваецца нават чаканне адкрытага супраціўлення націску на індывідуальны духоўны свет чалавека.
Так, напрыклад, шматзначны і глыбокі сэнс ў творы набывае эпізод з кароценькай інфармацыяй, якая прамільгнула ў адной з газет: «Паводле дакладных звестак, зноў выяўлены сляды да гэтага часу няўлоўнай арганізацыі, якая ставіць мэту вызвалення з-пад дабратворнага ярма Дзяржавы» 67. Безумоўна, на пярэдні план і тут выступае мастацкі закон іроніі. Але іроніі своеасаблівай. Іранічная танальнасць мастацкага слова найперш увасабляе вялікую трывогу і заклапочанасць аўтара за заўтрашні дзень паслякастрычніцкай краіны і заўтрашні лёс чалавека. Ужо тады, калі працэс так званага перавыхавання чалавека ў поўнай меры яшчэ не раскрыў усіх сваіх генацыдных праяў і злавесных адзнак насілля над яго індывідуальным «я», пісьменнік глыбока і беспамылкова адчуў, што армія ўсялякіх ахоўнікаў («храннтелей»), якая з кожным годам разрасталася, па волі ўладара Вялікай Дзяржавы і па сваёй уласнай волі будзе наўмысна ствараць экстрэмальныя сітуацыі ўяўнай небяспекі краіне і яе кіраўнікам з боку розных «ворагаў народа».
Калі ўлічыць, што пра ўсё гэта ЯЗамяцін разважаў у 1920 г., дык становіцца зразумелай прароцкая сіла яго мастацкага слова і празорлівасць аўтарскай інтуіцыі. Зыходзячы з рэальнага стану з’яў бягучай сучаснасці, ён пасылаў сігнал вялікай трывогі ў дзень заўтрашні і, як можна меркаваць, быў блізкі да думкі, што чалавек,
67 Замятнн Е. Мы. С. 225.
падпадаючы пад моц.ны прэсінг вонкавага прымусу, мае,. апрача ўсяго, і маральнае права абаперціся на падтрымку арганізацыі ці проста апазіцыйнай сілы, здольнай у выпадку неабходнасці абараніць яго інтарэсы ці дапамагчы яму вызваліцца з-пад такога «дабрачыннага ярма Дзяржавы».
Арыгінальна, ярка і па-грамадзянску мужна раскрываецца гэта нежаданне чалавека стаць бяздумнай марыянеткай, вінцікам у грамадскім працэсе жыцця і ў вядомых творах А. Платонава «Катлаван» (1930) і «Ювенільнае мора» (1934). Героя аповесці «Катлаван» рабочага механічнага завода Вошчава, напрыклад, узмоцнена пераконваюць, што «завод працуе па гатоваму плану трэста» 68 і што яму таксама застаецца быць толькі добрасумленным выканаўцам гэтага гатовага плана. А ён упарціцца, не пагаджаецца і даказвае, што і яго самога ў пазаўрочны час цягне думаць «аб плане жыцця».
I гэта яго жаданне, як можна заўважыць, прычынна абумоўліваецца верай ці ў рэшце рэшт прадчуваннем таго, што універсальна-непарушных і прыдатных на ўсе часы планаў жыцця наогул не бывае. не існуе. Зыходзячы з падобных пазіцый, абапіраючыся ў асноўным на грунт здаровага сэнсу, ён даволі лёгка знаходзіць слабыя мясціны ў доказах сваіх апанентаў-начальнікаў, хоць тыя часта не прымаюць яго ўсур’ёз і імкнуцца, апрача ўсяго, яго павучаць, спрабуюць паказаць сваю перавагу, маніпулюючы такімі паняццямі, як матэрыялізм, дыялектыка і г. д. Яму, у прыватнасці, раяць больш налягаць на працу, «укалваць» і меней думаць аб шчасці ўсіх і кожнага, бо агульнае шчасце нібыта пэўна і канчаткова прадвызначана адпаведнымі тэорыямі. «Шчасце наступіць ад матэрыялізму, таварыш Вошчаў, а не ад сэнсу»,— кажа яму адзін з такіх «знаўцаў» дыялектыкі і матэрыялізму. А каб быць ужо зусім на вяршыні «вучонай» аргументацыі, ён прыводзіць і такія вось, на яго погляд, непахісныя довады: «Табе, Вошчаў, дзяржава дала лішнюю гадзіну на тваю задумлівасць — працаваў восем, цяпер сем, ты б і жыў — маўчаў! Калі ўсе мы адразу задумаемся, то хто дзейнічаць будзе?» 69 (выдзелена мною.— В. Ж.) •
Але гэтая стэрэатыпна-напышлівая тырада ўсёведан-
68 Платонов А. Котлован. Ювеннльное море. М.( 1987. С. 7.
69 Там жа’ С. 6.
ня таксама досыць лёгка рассыпаецца пад напорам неабвержнай логікі здаровага сэнсу Вошчава: «Я мог выдумаць што-небудзь накшталт шчасця, а ад душэўнага сэнсу палепшылася б вытворчасць... Без думы людзі дзейнічаюць бессэнсоўна» 70 (выдзелена мною.— В. Ж-)I з асабліва вялікім непакоем ён думае пра тое, каб раптам гэта бессэнсоўнасць не стала шырокамаштабнай і доўгатэрміновай праграмай дзеяння, канцэпцыяй жыцця многіх людзей. Паводле слоў аўтара, Вошчаў хоча працаваць, вельмі перажывае, што з нагоды «задуменнасці сярод агульнага тэмпу працы» яго звальняюць з завода, але «без ісціны» праца ўяўляецца яму непатрэбнай, марнай і на самай справе бессэнсоўнай. Ен ужо «не мог далей працаваць і ступаць па дарозе, не ведаючы дакладна будовы ўсяго свету і таго, куды трэба імкнуцца» 71.
I вось тут мы зноў павінны вярнуцца да рамана К. Чорнага «Сястра» і цяпер ужо з большай падставай сказаць, што твор гэты, несправядліва адсунуты на доўгія гады на абочыну літаратурнай гісторыі, не толькі знаходзіўся ў цэнтры галоўнага напрамку развіцця нацыянальнай мастацкай думкі, але яму шмат у чым належала першапраходчыцкая, першаадкрывальніцкая роля і ва ўсесаюзным літаратурным працэсе. Па сваім унутраным пафасе і, больш таго, асобнымі праявамі сюжэта і характараў чорнаўская «Сястра» перагукваецца і тыпалагічна шмат у чым блізка суадносіцца з аповесцю А. Платонава «Катлаван». Аднак тыя досыць прывычныя ў ранейшыя часы меркаванні, паводле якіх рускаму аўтару ў супастаўленні з пісьменнікам іншай нацыянальнай літаратуры звычайна аддаваўся прыярытэт ідэйна-эстэтычнага ўплыву, у дадзеным выпадку ніякага грунту пад сабою не маюць. Бо раман «Сястра» з’явіўся ў друку трыма гадамі раней, чым аповесць А. Платонава «Катлаван».
He будзем рабіць на гэтай аснове нейкіх шырокамаштабных вывадаў. Аднак у нас ёсць усё-такі сур’ёзная падстава сказаць, што маладая беларуская літаратура ў асобе сваіх найбольш яркіх і таленавітых пісьменнікаў здольна была не толькі ўбіраць у сябе плённы вопыт іншых літаратур, але валодала магчымасцю самастойна «выпрацоўваць» такі вопыт і чуйна настройвацца на праблематыку, без вырашэння і асэнсавання якой нельга
7 ’ Платонов А. Котлован. Ю»еннльное море. С. 6.
71 Там жа. С. 7.
было разлічваць на высокацывілізаваны, духоўна-гуманістычны і сацыяльна-эканамічны прагрэс грамадства. Пераканальны прыклад тут — раман КЧорнага «Сястра».
Вельмі важнай рысай названага твора было, у прыватнасці, і тое, што аўтар паставіў у цесную прычынную ўзаемазалежную сувязь дзве сферы жыцця—духоўную і эканамічную. На першы погляд можа здацца, што колькі-небудзь істотнай праблемы тут не існавала. Быццам бы і разумнаму простаму селяніну не вельмі трэба было даказваць, што пісьменны, адукаваны, мудры чалавек заўсёды бачыць далей і глыбей, чым чалавек непісьменны, павярхоўны. I ў многіх выпадках менавіта з гэтым разумным і мудрым чалавекам ён звязваў надзеі на перабудову і паляпшэнне свайго жыцця.
Аднак у той час, калі КЧорны прапаноўваў чытачу свой раман «Сястра», ніжэйшыя, сярэднія і вельмі часта нават вышэйшыя кіраўнічыя ступені ўлады займалі людзі, якія не мелі належнай адукацыі ды нярэдка не вызначаліся і маральнай чысцінёй. Натуральна, што ў такім разе яны не дужа шанавалі навуку, асвету, культуру і філасофію як найважнейшую аснову чалавечай духоўнасці. I гэта іх насцярожанасць і непрыхільнасць да мудрай філасофскай думкі і проста да чалавека пад галыіітукам, у капелюшы ці ў акулярах, на жаль, імпанавала пэўным колам грамадства, асобным групам людзей з вузкай, прагматычна-побытавай жыццёвай устаноўкай. Бо ім здавалася, што і без заканчэння «гнмназнев» можна дасягнуць хуткіх, крутых і добрых перамен у жыцці, адно толькі трэба дзейнічаць ды не шкадаваць сябе ў фізічнай працы. А розныя мудрацы-інтэлігенты, можа, і на самай справе схільны залішне ўскладняць жыццё, скіроўваючы кожнага на пошукі «кораня рэчаў».
Такая духоўная індыферэнтнасць вельмі непакоіла, як мы ўжо гаварылі, Я Коласа ў трылогіі «На ростанях». Вялікую грамадскую небяспеку гэтай з’явы таленавіта і мужна раскрылі ў сваіх творах «Катлаван» А. Платонаў, «Мы» Я. Замяцін і іншыя рускія пісьменнікі. Раман К. Чорнага «Сястра» арганічна ўваходзіць у гэты аўтарытэтны літаратурны кантэкст яркіх і таленавітых мастацкіх твораў, хоць паводле выканання і рэалізацыі задумы чорнаўскі раман шмат у чым сапраўды застаецца з’явай эксперыментальнай. Аднак гэта эксперымент высокай мастацкай якасці, глыбокага філасофскага розду-
му над жыццём. Пісьменнік звяртаў увагу свайго, часта настроенага на вельмі хуткае, імгненнае вырашэнне ўсіх складаных пытанняў сучасніка на тое, што як бы ні скіроўвалі яго на ружова-аптымістычны лад і як бы ні прыспешвалі яго працаваць па шаблоне, па формуле, па гатовым плане-клішэ, нічога істотнага з гэтага не атрымаецца і ніякіх рэзкіх змен у сацыяльна-эканамічнай структуры грамадства не адбудзецца да той пары, пакуль чалавек глыбока не пранікнецца ўсведамленнем, што ў агульным плане пабудовы і абнаўлення жыцця павінен знайсці месца, выявіцца і яго ўласны духоўна-інтэлектуальны інтарэс.
Пісьменніка разам з тым вельмі цікавіць і працоўны занятак чалавека. I цікавіць, можна сказань, не меней, чым яго дзеянне-думка ці дзеянне-пачуццё. Адно другому тут не супрацьпастаўляецца, хоць у сюжэтнай будове твора элемент развагі, пачуцця, перажывання яўна пераважае. Амаль кожнага героя, нават эпізадычнага, аўтар імкнецца (хоць бы ў самым агульным плане) паказаць у працоўнай сферы. Прычым, трэба заўважыць, сімпатыі пісьменніка звычайна аддадзены працаўніку-прафесіяналу. Пра тых, хто робіць сваю справу так, «як мокрае гарыць»72, пісьменнік гаворыць звычайна з насмешкай. Ды і толькі мімаходзь запыняе ён у рамане «Сястра» на такіх людзях увагу. А вось да чалавека, які з любоўю і стараннасцю выконвае тую або іншую працу, ён звычайна ставіцца з павагай і сімпатыяй.
КНІГІ ОНЛАЙН
