КНІГІ ОНЛАЙН

На шляху духоўнага самасцвярджэння

Выдавец: Навука і тэхніка

Памер: 160с.

Мінск 1995

60.08 МБ

48 Чорны К. 36. тв. Т. 3. С. 86
самым практнчнай справа. -Вч пільна,газорыць аўтар,— вывучаў пытанне аб абсалютным хімічным скарыстанні некаторых парод дрэва, меў погче j збіраўся ехаць пасля інстытута на год пяць у лясную глуш для доследаў лясных парод. I смяяўся над «размахам», як самамэтаю» 49, маючы тут на ўвазе ў першую чаргу духоўна-інтэлсктуальныя, філасофскія захапленні і клопаты свайго таварыша.
А нехта іншы, безыменны «член мясцкома і нейкага бюро працаўнікоў ляснога кіраўніцтва», ідзе яшчэ далей і кваліфікуе імкненні Ваці Браніслаўца знайсці галоўныя прычынныя і філасофскія «ўстанаўленні» жыцця адшукаць універсальны «метад авалодання ўсім» не проста як марную трату часу, нікому не патрэбную гімнастыку розуму, адарваны ад рэальных жыццёвых патрэб занятак, але ў пэўным сэнсе і як з’яву антыграмадскую. «Табе дарэмна дадзена асвета,— катэгарычна і безапеляцыйна павучае Вацю гэты маленькі начальнік,— Я ад цябе патрабую, каб ты быў утварыцелем» 50.
Заглыбляючыся ў падтэкст гэтай павучальна-катэгарычнай сентэнцыі, герой К. Чорнага прачытвае і такі яе злавесна-пагражальны сэнс: у словах «табе дарэмна далі асвету» гучэла іншая думка: «Ты вораг рэвалюцыі» 51. I Ваця быў, як гэта можна меркаваць, не далёкі ад ісціны ў выяўленні падтэкставага сэнсу выказаных у яго адрас слоў. Ды нешта падобнае яму яшчэ шмат разоў давядзецца пачуць усвой адрас.
Былыя і новыя яго начальнікі (і не толькі начальнікі) нібыта згаварыліся між сабой і прыйшлі да пагаднення аб тым, птто без іх кіруючай, начальніцкай волі, без іх настаўніцкіх указанняў, загадаў, прадпісанняў Ваця Браніелавеп канчаткова нібыта заблытаецца, страціць правільную жыкцёвую арыентацыю і ніколі не станс актыўпым удзелыіікам і «ўтварыпелем» грамадскага працэсу. Так, былы камісар палка, а потым цырульнік Абрам Ватасоп, прыгачваючы ранейшае свае зчаёмства з камандзірам падначаленай яму роты Вацем Браніслаўцам, чамусыіі лічынь, што тадому "алавеку, як Ваіія, на кожны дзень патрэбна цвёрдая, моцная і нават жорсткая камапдзірская рука: «Дык от Вапя; ёп носіць назву лясно-
49 Чорны К. 36. тв. Т. 3. С. 30.
50 Там жа. С. 35.
1 Там жа. С. 9!.
га таксатара, патрэбнага і неабходнага работніка; тады ж насіў чырвонаармейскую вінтоўку, I аднак толькі воля чужая над ім патрэбна была, бо ён слабы, як тая славутая трава. Каб не было над ім волі чужое, ці не палажыў бы ён гэтае вінтоўкі там, дзе стаяў, і ці не пайшоў бы туды, да свайго старога бацькі нудзець у чатырох цесных сценах гнілое старасвецкае хаты, праклінаючы, адна'к, і хату гэтую і ўсё тое, што адвечнаю пакутаю вісела над ёй... Вацю ж ненавіджу часам, наогул жа, не люблю... За што? За шкодную пасіўнасць. За баязлівасйь, за тое, што, носячы ў сабе буры, ён баіцца і не любіць іх, калі яны пакідаюць яго вузкае нутро і робяцца вонкавымі і канкрэтнымі. Над гэтаю сілаю павінна быць сіла чужое волі» 52 (выдзелена мною.— В.
Абрам Ватасон, як няцяжка зразумець, з такой непрыхільнасцю ставіцца да былога свайго знаёмага і падначаленага найперш таму, што Ваця нібыта выяўляе «шкодную пасіўнасць», асцярогу і «баязлівасць» там, дзе трэба больш смела, актыўна і без асаблівых ваганняў і хістанняў стаць у шэрагі перабудоўшчыкаў жыцця на новы лад. Калі ж уважліва прыслухацца да такой абвінаваўчай (іначай не скажаш) характарыстыкі героя, то нельга не заўважыць, што былы начальнік Ваці таксама вельмі блізкі да таго, каб залічыць яго ў стан людзей, якім марна дадзена асвета і якія быццам бы дарэмна шукаюць нейкі свой, індывідуальны жыццёвы сэнс і не спяшаюцца прызнаць погляды масы, масавыя ўяўленні ці, як доўгі час прынята было гаварыць, калектыўнае меркаванне вышэйшым эталонам праўды і бясспрэчным вызначальным крытэрыем ісціны.
Аднак аўтар, прытрымліваючыся ў рамане «Сястра» пераважна аб’ектыўнай манеры пісьма і адкрыта не выяўляючы свой ацэначны голас, у нюансава-псіхалагічным падтэксце скіроўвае ўвагу чытача на такія малапрыкметныя, але важкія па сваім значэнні моманты, якія паказваюць, што энергію сапраўднай навізны, сапраўднага абнаўлення і сапраўднай перабудовы жыцця нясе ў сабе якраз найперш той, хто ўнутрана падрыхтаваны да духоўнага абнаўлення ці, нарэшце, хоць бы выяўляе схільнасць да перабудовы самога сябе.
Чорнаўскі герой пад час знаёмства з ім чытача не знаходзіць, што прайшоў тую стадыю духоўнай эвалюцыі і
52 Чорны К. 36. тв. Т. 3. С. 174—175.
духоўнай «самабудовы», каб паглядзець на жыццё універсальна шырокім поглядам і стаць яго сапраўдным «утварыцелем». Ад такой ролі ў грамадскім працэсе Ba­na Браніславец у перспектыве нс адмаўляецца. I дарэмна яго абвінавачваюць у пасіўнасці і грамадскай індыферэнтнасці. Аднак некаторыя важныя свае намеры пра больш шырокі, асабісты ўдзел у складаных працэсах рэальнасні ён пакідае за сабою на заўтрашні дзень. I робіць гэта не з-за ляноты душы, а якраз наадварот — з прычыны ўсведамлення таго, што весці заглыблены дыялог з жыццём яму яшчэ шмат у чым не пад сілу, як не пад сілу пакуль што дзейсным чынам уплываць на абставіны, каб вызначыць больш дакладны, чалавекалюбны і гуманістычны шлях іх складвання і развіцця.
Раман К. Чорпага «Сястра» досыць холадна, насцярожана і, больш таго, вельмі недружалюбна быў сустрэты крытыкаю пасля свайго выхаду ў свет. He атрымаў належнай падтрымкі і ў далейшым. На доутія гады гэты твор трапіў у запаснікі літаратурнай гісторыі. На жаль, нават крытыкі высокай прафесійнай культуры і тонкага грамадзянскага чуцця нярэдка характарызавалі «Сястру» як мастацкую няўдачу пісьменніка. Ці ў лепшым выпадку як з’яву вузкага эксперыментальна-лабараторнага значэння, далёкую ад стрыжнявых працэсаў літаратурнага жыцця.
Пэўны час такога погляду прытрымліваўся, напрыклад, A. М. Адамовіч. У яго яркай і таленавітай кнізе «Беларускі раман», дзе многія творы К. Чорнага разглядаюцца глыбока і ў наватарскім ключы, раману «Сястра» ў гэтым сэнсе нс вельмі пашанцавала. Відаць, усе мы ў той або іншай ступені знаходзімся пад уплывам свайго часу. «...Узвышэнец, Чорны, здаралася,—■ піша A. М. Адамовіч,— не заўважаў, што яго герой з новага чалавека нератварыўся ў «жывога чалавека» і толькі. Такімі выглядаюць персанажы яго першага рамана «Сястра» (1927). Аўтара гэтага рамана як бы зачаравала, яго ўвагу цалкам прыкавала загадка чалавсчай псіхалогіі, музыка няўлоўных чалавечых адчуванняў і перажыванняў. Грамадскі ж сэнс і змест перажыванняў чалавека ў першым рамане Чорнага амаль што губляецца. Героі жывуць як бы ў тумане, яны ўвесь чае п’яныя ад настолькі ж вострых, наколькі і выпадковых адчуванняў, пачуццяў. Усім сваім творам аўтар як бы падкрэслівае: вось ён «жывы чалавек», вось якая «бура пачуццяў» увесь час
кіпіць у ім! Аўтар выварочвае напаверх усё, што хаваецца ў падсвядомасці яго персана^аў. Лтрымліваецца як бы запаволены фільм: героі не могуць хадзіць, рабіць нешта, клапаціцца аб нечым так, як робяць гэта па-сапраўднаму жывыя людзі, бо аўтар не адпускае іх ад сябе ні на крок, корпаецца ў іх нічым не цікавых адчуваннях і саміх герояў прымушае неадрыўна глядзець на свой «псіхалагічны пупок», каб кожную хвіліну думаць: «А што я адчуваю вось цяпер?» У такога «жывога чалавека» не застаенца ні сіл, ні часу на тое, каб жыць, жыць як рэальны чалавек... У рамане «Сястра» пісьменнік паглыбляўся ў псіхалогію ізаляванай чалавечай асобы, анатаміраваў душу рэфлектыўнага героя, не выходзячы ў свет вялікіх грамадскіх праблем. Малады пісьменчік, акрамя ўсяго іншага, як бы правяраў сваю здольнасць адзначыць, зафіксіраваць, прасачыць кожны рух душы чалавека» 53. Няўдача з раманам «Сястра», паводле слоў А. Адамовіча, калі і мела нейкую карысць для пісьменніка, дык толькі ў тым сэнсе, што «дапамагла яму зразумець, што тую высокую культуру творчасці, да якой ён імкнуўся, здабыць можна толькі з вялікіх глыбінь народнага жыцця: чым глыбей залягае нафтаносны пласт, тым вышэй уздымаецца фантан нафты» 54.
Твор гэты і сапраўды шмат у чым мае прыкметы эксперыментальнай мастацкай працы. Аднак праца гэта з’яўляецца, бясспрэчна, таленавітым эстэтычным набыткам аўтара і наогул значным дасягненнем маладой, паслякастрычніцкай беларускай літаратуры. Недахопы ж, якія маюць тут месца і якія пераважна звязаны з сюжэтка-кампазіцыйнай будовай, не зацямняюць грунтоўнай, фундаментальнай праблематыкі тзора. плённага імкнення нацыянальнай мастацкай думкі выйсці да карэнных першаасноў тагачаснай рэчаіснасці. А вось гэтага крытыка якраз доўгі час не заўважала ці не хацела заўважаць і, абмінаючы рэалыіыя хібы рамана, недаацэньвала па.зітыўную яго сутнасць або проста няшчадна крытыкавала аўтара за тое, што на добры лад варта было б падтрымаць.
К. Чорны, напрыклад, падкрэслена (і падчас нават падкрэслена тэндэнцыйна) сцвярджае і адстойвае ідзю
53 Адамовіч A. М. Беларускі раман: Станаўленне жанра. С. 174—175.
51 Там жа. С. 175.
духоўнага суверэнітэту асобы, якая лічыць, што менавіта толькі ў межах духоўнай суверэннасці, самастойнасці, незалежнасці і магчыма глыбока паяднацца з калектывам і выканаць нікім незаменную ролю ў абнаўленні і перабудове жыцця. «Я сам рэвалюцыя», я «сам праз сябе» здабываю «сістэму сваіх духовых паводзін на свеце» 55— такія і падобныя выказванні і меркаванні галоўнага героя рамана «Сястра» Ваці Браніслаўца якраз і падкрэсліваюць стрыжнявы момант аўтарскага плана-задумы — паказаць чалавека, які шукае вузлавыя пункты апоры гэтаму свайму імкненню паяднацца з калектывам і вызначыць найбольш разумныя і мэтазгодныя шляхі перабудовы грамадства ў першую чаргу не ў вонкавых сілах і знешніх стымулах, а ў самім сабе, рыхтуючы, удасканальваючы дзеля гэтай задачы свой духоўна-інтэлектуальны патэнцыял.
Трэба сказаць, што К. Чорны, настройваючы літаратурную і грамадскую думку на перспектыўны, плённы кірунак развіцця, колькі-небудзь рэальнай падтрымкі ў тагачасным (прынамсі, афіцыйным) літаратурна-грамадскім асяроддзі, як ужо адзначалася, не знаходзіў. У грамадстве і літаратуры ў гэты час пачыналі ўжо верхаводзіць сілы, якія даволі шырокім фронтам сталі разгортваць барацьбу супраць здаровых жыццёвых тэндэнцый, што якраз і неслі ў сабе творы накшталт чорнаўскага рамана «Сястра». А адной з такіх адзнак чалавечай псіхалогіі, да якой афіцыйныя колы ўсё больш адкрыта выяўлялі непрыхільныя і проста рэзка асуджальныя, рэпрэсіўныя адносіны, з’яўлялася імкненне чалавека да самаўдасканалення. Раскрытыкаваць такога чалавека і паказаць у негатыўным святле такую адметнасць духоўнасці многія крытыкі і пісьменнікі лічылі за добры тон. Пры гэтым нярэдка выступалі ў падобнай незайздроснай ролі людзі, якія мелі ў літаратуры аўтарытэтнае імя і да голасу якіх прыслухоўваліся.