На шляху духоўнага самасцвярджэння
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 160с.
Мінск 1995
Пісьменнік, напрыклад, толькі што пазнаёміў нас з сваім героем. I на першы погляд у таго быццам бы зусім нечакана завязваецца такая вось размова са старожкай школы бабкай Мар’яй, якая таксама' толькі што «ўвайшла» ў сюжэтнае дзеянне твора:
— ...Скажы ты мне, бабка, чаго мы на свеце жывем?
Бабка не ведала, які тон ёй узяць, каб не памыліцца, і сказала:
— Гэ, панічок, што вы ўсё так пытаецеся?.. Гляджу я на вас і дзіўлюся: сядзіць сабе, як той манашак, і ўсё ў гэтыя кніжкі пазірае. Паглядзелі б трохі і годзе. A то калі не прыйдзеш, вы ўсё ў кнігі глядзіце. Хіба можна так пільна і доўга пазіраць у іх?— I, памаўчаўшы, дадала:— Сушаць яны і болей нічога.
— Дык ты, бабка, не ведаеш, чаго мы на свеце жывем?
— He, панічок: не ведаю! Каб вы запыталіся ў дрэва, чаму яно расце, дык хіба ж бы яно вам адказала? Так і я не магу адказаць вам. Жывем, покі жывецца, бо жывы ў зямлю не палезеш, а прыйдзе смерць, тады пахаваюць.
— Так, бабка: ты кажаш праўду. He ведаем мы, чаго на свеце жывем.
— А навошта, панічыку, і ведаць? Жыве чалавек і жыве, пакуль бог яму прызначае. А прыйдзе час яму памерці — памрэ.
— А дрэнна, бабка, што трэба ўміраць!
— Што вы, панічыку, усё пра смерць гаворыце! Дзіўны вы, панічок, далібог! Вось той паніч, што быў перад вамі, бывала пойдзе куды ці да пана падлоўчага або да Курульчука на будку. Там паненка была, ой, прыгожая паненка! Яе цяпер дома няма, а вось прыедзе, дык пабачыце самі І4.
Лабановіч, безумоўна, не разлічвае і не спадзяецца, што непісьменная паляшучка вось так з ходу заглыблена адкажа на раптоўна і нечакана пастаўленае перад ёю складанае філасофскае пытанне. Але гэта пытанне, якое неўзабаве па меры разгортвання сюжэтнай дзеі ўсё больш і больш адчувальна праясняецца, Лабановіч ставіць перад старой жанчыпай далёка не з той мэтай, каб проста пасмяяцца, пажартаваць ці паказаць сваю вышэйшасць. Коласаўскі герой, настаўнік па прафесіі, у пэўнай ступені выступае тут у якасці зацікаўленага вучня, які быццам бы спрабуе схаваць свой сапраўдны і глыбокі інтарэс у крыху жартоўнай форме. У гэтых дзвюх ролях — настаўніка і вучня — Лабановіч застаецца на працягу ўсяго твора, хоць непасрэдна ні ў якой навучальнай установе пад час знаёмства з ім чытача герой не вучыцца. Аднак пасля заканчэння настаўніцкай семінарыі з яшчэ большай стараннасцю і напружаннем духоўных сіл працягваецца яго настойлівая і зацікаўленая вучоба ў школах і універсітэтах самога жыцця. А менавіта гэта ў значнай ступені абумоўлівае і яго глыбока дэмакратычны інтарэс амаль да кожнага чалавека, што сустракаецца на яго жыццёвым шляху. Тут мае месца не проста халодная і сузіральная індыферэнтнасць, а вельмі засяроджаная і, як мы сказалі, цярплівая і глыбокая аналітычная зацікаўленасць.
У гэтым плане цэнтральны герой коласаўскай трылогіі «На ростанях» прыкметна адрозніваецца, напрыклад, ад галоўнага героя рамана Ц. Гартнага «Сокі цаліны» (1914—1929) Рыгора Нязвычнага. Апошні хоць і не з’яўляецца па прафесіі настаўнікам, але настаўніцкія памкнённі ў яго, як мы ведаем, выяўляюцца досыць адкрыта і нават з відавочным акцэнтам самаўпэўненасці. Гэтага не
14 Колас Я. 36. тв. Т. 9. С. 10—11.
хавае ні сам герой, ні аўтар, які таксама лічЫць, што Рыгору Нязвычнаму больш падыходзіць настаўніцкая роля і што яму «патрэбна вучыць, а не вучыцца» ,5.
Такая аўтарская мэтаўстаноўка, безумоўна, не магла спрыяць паглыбленаму і шматграннаму раскрыццю псіхалогіі чалавека, бо пісьменнік тут быццам бы наўперад вызваляў свайго героя ад актыўнай і напружанай духоўнай працы над самім сабою, міжвольна ці свядома падкрэсліваў завершанасць і закончанасць яго духоўнай эвалюцыі. А апрача таго, такое адкрытае падкрэсліванне настаўніцкай ролі героя па-свойму быццам бы вызваляла яго і ад заглыбленага псіхалагічнага кантакту з іншымі людзьмі. Ды гэта ў дадзеным выпадку і натуральна. Калі чалавек узвялічвае сваю персону і на поўным сур’ёзе прызнае, што закліканы жыццём толькі «вучыць, а не вучыцца», дык і сапраўды іншыя людзі ў такім разе могуць цікавіць гэтага чалавека па самых розных меркаваннях, але звычайна і-іе з той прычыны, каб самому ў іх павучыцца і пры дапамозе іх удакладніць, скарэкціраваць і паглыбіць свае веды ў пэўнай галіне жыцця.
Вядома, вартасці і недахопы ў кожным літаратурным творы ў першую чаргу абумоўліваюцца эстэтычнымі магчымасцямі самой творчай індывідуальнасці, інакш кажучы, адметнасцю і своеасаблівасцю пісьменніцкага таленту. Аднак пісьменнік падчас можа залішне паддавацца ўплыву бягучага моманту, уздзеянню розных тэорый-міфаў, тэорый-ілюзій, і тады патэнцыяльныя магчымасці яго таленту на поўную сілу не раскрываюцца.
Нам уяўляецца, што пад уздзеяннем іменна такога тэарэтычнага стэрэатыпу ў значнай ступені знаходзіўся і талент Ц. Гартнага. Пісьменніку здавалася (і ў многім ён быў шчыры ў сваіх уяўленнях), што яго Рыгор Нязвычны найлепей выканае сваю ідэйна-мастацкую і ідэалагічна-прапагандысцкую функцыю ў творы і ў жыцці, калі будзе выяўляць сябе як чалавек і грамадзянін у межа.х вядомай тэорыі пра бясспрэчны авангардна-настаўніцкі прыярытэт рабочага класа ў рэвалюцыйна-перабудовачных працэсах жыцця. У жорсткіх формах бясспрэчнай рацыянальна-арыфметычнай дакладнасці, выверанасці і пецярплівага стаўлення да іншага погляду гэта тэорыя малявала і раскрывала расотаноўку класавых сіл і класавай барацьбы, дзе пралетарыяту амаль
15 Гартны Ц. Сокі цаліны. Мп.,'1957. Т. 1. С. 222.
заўжды і нязменна адводзілася прыярытэтная роля пераўтваральніка жыцця і сур’ёзная «вучыцельская» функцыя.
Ц. Гартнаму як пісьменніку такая тэорыя імпанавала, і ён даволі адкрыта настройваўся ў сваім рамане «Сокі цаліны» на яе неальтэрнатыўны пафас. Аднак мастацкая думка, як мы ведаем, пад уплывам нейкіх важкіх фактаў і сур’ёзных жыццёвых чыннікаў у многіх пісьменнікаў нярэдка і «адмаўлялася» ад той зададзенасці і прадузятасці, што на пэўных этапах свайго развіцця лічы.ча зусім прымальнай іюрмай.
Прадпрымае такія спробы вырвацца са схемы і мастацкая думка ў рамане Ц. Гартнага «Сокі цаліны». I тады яна становіцца болын натуральнай, прачулай і нават лірычнай, а галоўны герой быццам бы «дазваляе» сабе ўсумніцца ў тым, што яго звязанасць з пралетарскім класам у кожным выпадку здольна забяспечыць яму дакладнасць і беспамылковасць жыццёвай арыентацыі. Аднак гэта звычайна больш эпізадычны, чым натуральны і ўстойлівы, нсіхалагічны стан героя. Праходзіць нейкі непрацяглы час — і герой, нібыта схамянуўшыся, што залішне «расслабіўся», зноў вяртаецца на запраграмаваны аўтарам шлях сюжэтнага дзеяння і, уцягваючы ў арбіту сваіх інтарэсаў іншых людзей, зноў больш схільны некага вучыць і павучаць, чым вучыцца самому.
Я. Колас на прамую палеміку з Ц. Гартным як раманістам у сваёй трылогіі, напэўна, не выходзіў. Ен быў уважлівы да ўсіх праяў, прыкметных і менш значных заваёў нацыянальнай мастацкай думкі, калі яна садзейнічала ў дапаўненне да ўсяго станаўленню і развіццю адраджэнскіх, асветніцкіх, гуманістычных і рэвалюцыйнадэмакратычных тэндэнцый у грамадстве. Ды і не мог Я. Колас не ўлічваць і не разумець таго, тто шлях першапраходчыка ў літаратуры няпросты і нялёгкі, a Ц. Гартны быў у ганаровых радах такіх першапраходчыкаў, адважыўшыся на напісанне буйнога эпічнага твора, рамана ў прозе, тады, калі гэта жанравая форма знаходзілася яшчэ ў зародкавым стане.
I ўсё ж коласаўская трылогія «На ростанях» у дачыненні да рамана Ц. Гартнага «Сокі цаліны»—з’ява ў значяай ступенд палемічная. Пале^ічная сваім унутраным пафасам і дыскусійнымі адносінамі да тых пісьменнікаў, якія паспешліва і шмат у чым штучна ўзводзілі сваіх герояў на высокі п’едэстал духоўнага развіцця і
ўсёведання, у належнай ступені не падмацаваўшы гэта псіхалагічпай аргументацыяй і паказам самога працэсу вучнёўства працэсу авалодання гэтымі ведамі.
Калі Ц. Гартны атэстуе свайго героя па самай высокай мерцы і катэгарычна заўважае, што яму «патрэбпа вучыць, а не вучыцца», дык аўтар трылогіі «На ростанях» мог бы сказаць пра свайго Лабановіча некалькі іначай, а менавіта тое, што ён як настаўнік і сапраўды прыехаў вучыць сялянскіх дзяцей, але зрабіў сваім нязменным абавязкам кожнадзённа вучыцца, думаць пра сваё духоўнае самаўдаскаяаленне. Гэта лінія вуянёўства, самапазнання і самаўдасканалення ў характары настаўніка Лабановіча з'яўляецца, можна нават сказаць, дамінуючай і ў многім вызначальнай у фарміраванні эпічнай і псіхалагічнай структуры рамана.
Дарэчы, і працэс самапазнання, як можна заўважыць, найбольш інтэнсіўна адбываецца ў Лабаповіча якраз тады, калі ён, нібыта той старанны, уважлівы і схільны да аналітычнага роздуму вучань, пераасэнсоўвае нейкі жыццёвы факт, грамадскую з’яву, змест новай ці калісьці прачытанай кнігі. А самае галоўнае, калі абдумваё і пераасэнсоўвае шматлікія сустрэчы з самымі рознымі людзьмі, узаемаадносіны з якімі (нават і вельмі кароткатэрміновыя) неўпрыкмет становяцца набыткам яго ўласнага жыццёвага вопыту, пэўным аргументам у карысць пацверджання нейкіх меркаванняў, а вельмі часта аргументам для іх карэкціроўкі, удакладнення ці проста адмаўлення. Калі (дазволім сабе зноў параўнанне) герой рамана Ц. Гартнага «Сокі цаліны» ў палеміцы з сваімі апанентамі звычайна цвёрда і няўхільна скіраваны на тое, каб некага пераконваць, вучыць, аспрэчваць, пры гэтым амаль поўнасцю выключаючы магчымасць папракнуць у чымсьці самога сябе ці пад націскам фактаў рэзка і крута змяніць сваю пазіцыю, то свядомасць і псіхіка коласаўскага героя ў падобных сітуацыях выяўляюць сябе ў непараўнальна больш пластычных і, што варта падкрэсліць, больш тонкіх і дэмакратычных формах. Лёгка і проста ад сваіх прынцыпаў, поглядаў, ад сваёй галоўнай мэты — пошуку стрыжнявой сэнсавай дамінанты чалавечага жыцця — ён не адсіупаецйа. Аднак герой разам з тым псіхалагічна адкрыты для ўспрымання і аналітычнага засвойвання чужога вопыту, які ў міюгіх выпадках з’яўляецца важкай падставай і дзейсным стымулам для спрэчкі з самім сабою, а нярэдка і
пакаяння ў тым, што дзесьці вось памыляўся ў сваіх вывадах і што часам быў паспешлівы і несправядлівы ў ацэнцы людзей і іх учынкаў.
Так, напрыклад, айцец Кірыл, да якога Лабановіч завітаў у хату неўзабаве пасля прыезду на працу, на першых пачатках здаўся настаўніку чалавекам нецікавым і нават злосным, варожа настроеным да селяніна. Лабановіч быццам бы і мае рацыю на такое меркаванне пра Кірыла, які ў размове з сваім субяседнікам выказвае па адрасе сялян даволі рэзкія, нават зняважлівыя словы і нібыта на поўным сур’ёзе хоча астудзіць малады запал асветніцкіх імкненняў настаўніка: «Не спяшайцеся,— махнуў рукою а. Кірыл.— Вы думаеце яны, гэта быдлё, зразумеюць, што вы для іх будзеце старацца, вучыць іх? Вы не ведаеце мужыка: зрабі яму дабро — ён адплаціць табе самай чорнай непадзячнасцю. Мужык — гультай, злодзей, п’яніца. Толькі і глядзіць, як абадрань цябе, ашукаць. Ніякай веры няма яму. Ен гатоў цябе ўтапіць, прадаць за чарку гарэлкі. Іх трэба ўзяць — во!— Айцец Кірыл згарнуў кулакі і патрос імІ, паказваючы як трэба трымаць мужыка» 16.
КНІГІ ОНЛАЙН
