На шляху духоўнага самасцвярджэння
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 160с.
Мінск 1995
Гэта думка-ідэя, якая была выказана амаль дзве тысячы гадоў таму назад, справядлівая для кожнага гістарычнага часу, хоць трактаваць яе сгірабавалі па-рознаму і нярэдка, як мы ведаем, паварочвалі яе не на пошукі і глыбейшае пазнанне ісціны, а на разыходжанне з ёю.
Менавіта гэта якраз вельмі хвалявала, непакоіла і трывожыла А. Твардоўскага падчас стварэння паэмы «Краіна Муравія». ён прадчуваў рэальную пагрозу наступу на краіну і чалавека грубых і жорсткіх антыгуман-
34 Марк Аврелнй. Размышлення. Л., 1985. С. 43.
35 Там жа. С. 42.
36 Там жа. С. 44.
ных сіл, якія пад выглядам змагання за агульналюдскія планетарныя інтарэсы прызнаюць зусім дапушчальнай нормай не прымаць пад увагу індывідуальны інтарэс асобы. I гэта прынесла нам незлічоныя страты, вялікія беды, якія вельмі балюча адчуваюцца і цяпер, па-рознаму выяўляючыся літаральна ва ўсіх сферах жыцця — у нашым тэхнічным адставанні, у запушчанасці сельскай гаспадаркі, у катастрафічных парушэннях прыроднай гармоніі і г. д. Усё гэта нібыта з’явы чыста практычнага значэння. Але ж у негатыўных праявах кожнай з іх мы знойдзем адну, па сутнасці, вузлавую прычыну — адбітак недастатковай духоўнай самарэалізацыі асобы, якую многія гады схілялі, настройвалі і вымушалі растварыць свой індывідуальны інтарэс у інтарэсе калектыўным ці без асаблівага ўнутранага самааналізу падпарадкавацца нейкай вышэйшай волі, якая звычайна выступала, вучыла і павучала асобу ад імя «беспамылковай» у сваіх рашэннях, планах, дзеяннях партыі.
Калі б такая камандная сіла раптам была пастаўлена перад жорсткай неабходнасцю матываваць свае ўчынкі, апраўдаць свае дзеянні, скіраваныя, скажам, на падпарадкаванне інтарэсаў асобы інтарэсам калектыўнай волі, то аргументы гэта сіла на першы погляд магла б знайсці без асаблівых цяжкасцей. Пра моц і непераможнасць калектыўнай сілы і непажаданасць парушаць яе гарманічны рытм і зладжаную хаду багата прыкладаў дае фальклор. Такія прыклады кожны можа прыгадаць і з сваёй жыццёвай практыкі. У самых розных сюжэтных варыянтах гэта ідэя ўзвышэння або нават рамантызацыі і гераізацыі калектыўнайі сілы, да якой асобны чалавек імкнецца далучыцца добраахвотна, без знешняга прымусу або звяртаецца да яе за дапамогай у цяжкі ці крытычны момант, знаходзіць адлюстраванне і ў мастацкай літаратуры.
Прытым найбольш шырокае сюжэтна-тэматычнае поле такой ідэі ў літаратурным працэсе мы заўважаем звычайна тады, калі абставіны вымагалі асаблівай згуртаванасці і калектыўных намаганняў.
Такая з’ява ў даволі выразных малюнках знаходзіць, напрыклад, адлюстраванне ў беларускай дакастрычніцкай літаратуры ў перыяд найбольшага ўздыму рэвалюцыйных хваляў у грамадскім жыцці. Заклік да народа згуртавацца і паўстаць «дружнай грамадою» ў абарону сваіх нацыянальных і сацыяльных правоў яскрава гучыць
у творах Я. Купалы, Я. Коласа, Цёткі. У некаторых з іх (галоўным чынам у вершах акрэслена публіцыстычнага характару) ідэя калектыўнай волі з’яўляецца дамінуючай мастацкай сілай, якая вызначае сюжэтна-кампазіцыйныя і моўна-стылявыя асаблівасці твора. Аднак гэта праява публіцыстычнасці, калі калектыўная воля, калектыўны голас, агульна-масавы інтарэс і імкнуцца і спрабуюць пераканаць асобнага чалавека ў неабходнасці стаць на пэўны момант часцінкай масавай сілы і масавых намаганняў, ні ў Коласа, ні ў Купалы, ні ў Цёткі ніколі не пераходзіць у формы дыктату і навязвання чалавеку жорсткага і катэгарычнага безальтэрнатыўнага рашэння.
Гэта тэндэнцыя, досыць адчувальна выяўляючы сваю адметнасць, як мы сказалі, у творах публіцыстычнай арыентацыі, з яшчэ большай пэўнасцю, выразнасцю і маштабнасцю раскрываецца ў эпічным жанры прозы. [ яркім прыкладам тут могуць быць творы Я. Коласа, які і ў распрацоўцы пытання аб узаемасувязях асобы і калектыву, «я» і «мы» шмат у чым можа быць названы наватарам-першапраходцам. А той сэнсавы «код», які аўтар закладваў у самыя першыя свае творы, спрабуючы раскрыць складаную, узаемазалежную сацыяльна-псіхалагічную сувязь асобы і калектыву, мастацкая думка беларускай літаратуры ў'найбольш сумленных і таленавітых кірунках свайго развіцця намаГалася «расчытаць» на наступных этапах. Яна імкнулася зразумець асноўную сутнасць гэтай эстэтычнай кодавай праграмы і зрабіць такое веданне актыўнай часткай пазнання жыцця чалавека.
Есць тут што «расчытваць» і сённяшняму даследчыку літаратуры. Далёка не вычарпана мастацкая энергія твораў Я. Коласа і ў вытлумачэнні такіх заўсёды актуальных і важных праблем, як чалавек і калектыў, чалавек і грамадства, чалавек і гісторыя і г. д.
Ці не пра гэта, напрыклад, яго кароценькае і на першы погляд даволі бытавое па вонкавых сюжэтна-тэматычных прыкметах апавяданне «Выбары старшыні» (1906). Напісана яно якраз у той час, калі коласаўскае слова, як мы адзначалі, у верша.х заклікальна-публіцыстычнага ладу пэўным чынам падкрэслівала і вылучала на пярэдні план значэнне і ролю грамады, калектыўнай волі і агульных намаганняў у пераўтваральна-рэвалюцыйных працэсах жыцця. Гэта ідэя знаходзіцца ў цэнтры сюжэтнага лейтматыву і апавядання «Выбары старшыні».
Але ёсць тут вельмі важны мастацкі нюанс, які публіцыстычная форма верша асабліва не завастрала і не вылучала ні ў адкрытым яго выяўленні, ні ў падтэкставым гучанні. Я. Колас у гэтым, здавалася б, жартоўнапобытавым апавяданні імкнецца паставіць складанае сацыяльна-псіхалагічнае пытанне і перадаць нам сваю глыбокую занепакоенасць у сувязі з дзіўнымі паводзінамі грамады і яе эмацыянальна-паспешлівым рашэннем станоўча прагаласаваць за выбранне валасным старшынёй чалавека, які, мяркуючы па ўсім, такога гонару і такой падтрымкі не заслугоўваў.
Зрэшты, гэта меркаванне аўтар не катэгарыруе. I няма падстаў лічыць, што ён цалкам і поўнасцю падтрымлівае таго, «з чорнаю барадою» селяніна Піліпа, які «ўбег... у воласць», стукнуў дзвярыма і крыкнуў:
— Грамада! Ужо выбралі? Апанаса Кветку? Каб вам дошкі сабралі! Каго вы выбралі? Яшчэ мала выпіў у вас крыві? 37
He зважаючы на знаходжанне ў воласці «высокага начальства», што прысутнічала на цырыманіяле выбараў, Піліп даволі рашуча выказвае сваю антыпатыю і да земскага, і да толькі што выбранага пры яго адсутнасці старшыні:
— Ціха!— кажуць,— Тут жа земскі!
— А што мне ён? Але вы абармоты! Ты старшынька? Сто рублёў прапіў? Каму трэба — падсунуў? Зноў кроў будзеш піць? 38
Піліп, напэўна, чалавек не з палахлівых. Але не трэба, відаць, дужа перабольшваць яго смеласць і колькінебудзь рэзка супрацьпастаўляць грамадзе, якую ён асуджае. Гэіыя зневажальна-асуджальныя словы Піліп выказвае, будучы на добрым падпітку: «Піліпа ў воласці не было, як выбіралі старшыню,— выпіваў з сябрам» 39. Трэба меркаваць, што не вельмі высокае ў яго і пачуццё грамадзянскай адказнасці. Есць і адпаведныя падставы думаць так. Герой хутчэй за ўсё ведаў, што ў воласці ідуць выбары валаснога старшыні. У межах вёскі такія падзеі не маглі застацца для некага таямніцаю. Але Піліп на сход своечасова не з’явіўся, быў, як мы ўжо заўважылі, заняты выпіўкаю «з сябрам».
37 Ко.іас я. 36. тв. Т. 4. С. 10.
38 Там жа.
39 Там жа.
Аднак аўтар усё роўна не абыякавы да свайго героя і пэўным чынам нават сімпатызуе яму. Бо Піліп, хоць духоўна і не вельмі ўзвышаецца над грамадою аднавяскоўцаў, нейкімі прыкметамі характару ўсё ж адрозніваецца. I вылучаецца менавіта тымі рысамі, якіх грамадзе не стае. У яго мы заўважаем, хай сабе яшчэ і не ў выразна акрэсленых формах, праяву нежадання слепа і механічна падпарадкоўвацца чужой волі. А гэта азначае, што пры адпаведных умовах гэты чалавек можа стаць больш актыўным і мэтанакіраваным шукальнікам ісціны. Кажучы іншымі словамі, пісьменнік не абыякавы да героя, даволі пэўны ў сваіх пазітыўных да яго адносінах, бо і сам герой не зусім абыякавы да таго, што адбываецца мавокал. Падчас Піліп можа на нейкі момант аддаць перавагу выпіўцы з сябрам перад нечым больш важным і значным. Усё гэта, безумоўна, яго не ўпрыгожвае і не ўзвышае. Але не варта абмінаць і тое, што ўзнімае над абыдзёншчынай, а менавіта: дзесьці ў глыбінях яго душы наспявае пратэст супраць дыктату над яго свядомасцю і воляю волі іншых. Вось гэта рыса ў характары чалавека Я. Коласу галоўным чынам і імпануе, таму што пісьменнік звязвае з ёю магчымасць больш рэальнага набліжэння да ісціны і справядлівасці.
Для Коласа як мастака і грамадзяніна самымі непрымальнымі і па-свойму небяспечнымі праявамі ў характары асобнага чалавека ці ў абагульненым характары калектыву, грамады з’яўляліся іх духоўны нейтралітэт, абыякавасць да таго, што адбываецца навокал, іх добраахвотная, пакорлівая гатоўнасць прызнаваць над сабою вялікую або малую ўладу некага іншага і такім чынам вызваляць сябе ад клопатнага і нялёгкага занятку самастойна думаць, разважаць, дзейнічаць. 3 гэтымі сіламі духоўнай абыякавасці і духоўнага нейтралітэту Я. Колас палемізаваў на працягу ўсёй сваёй творчасці, скіроўваючы мастацкую думку на самыя розныя праблемна-тэматычныя і стылёва-жанравыя лініі і арыентуючы чалавека на крытычны падыход да самых, здавалася б, бясспрэчных і аўтарытэтных рашэнняў.
ВІДУШЧАЯ СІЛА СУМНЕННЯ
Само паняцце «крытычны падыход» у вызначэнні і выяўленні духоўных магчымасцей чалавека звычайна прама ці ўскосна ўзаемазвязваецца ў разуменні Я. Коласа з паняццямі, якія скіраваны на вызначэнне гуманістычнай сілы характару героя. У асобных творах пісьменніка найбольш вылучаецца ў падыходзе да паказу чалавека рацыянальна-аналітычная рыса яго інтэлекту, у некаторых іншых, наадварот, дамінуе тэндэнцыя, закліканая павесці чытача ў свет чалавечых эмоцый, у сферу магчымасцей чалавечай душы выходзіць на спачувальнатуманістычны кантакт і дыялог з іншым чалавекам. Аднак пра больш ці менш ізаляванае мастацкае існаванне гэтых паняццяў, трансфармаваных у характары коласаўскіх герояў, і асабліва герояў з выразна пазітыўным знакам эстэтычнай ацэнкі, можна гаварыць хіба толькі ўмоўна.
Героі, арыентаваныя на такія прынцыпы асэнсавання жыцця, як правіла, знаходзяцца на пярэднім плане пісьменніцкай увагі ва ўсіх найбольш значных яго творах. I не выпадкова. Аўтар перакананы, што ў першую чаргу менавіта з такімі людзьмі мы правамерна звязваем надзеі на пошукі ісціны і спасціжэнне яе важнай, глыбіннай сутнасці. А вьгйсці на такую глыбіню няпроста, бо шлях да яе, апрача ўсяго, ускладняецца рознымі інструкцыямі, указаннямі, прадпісаннямі і г. д_, што часта прэтэндуюць на роЛю бясспрэчнай думкі-аксіёмы, якую чалавеку нібыта без усякіх хістанняў і сумненняў трэба прызнаць, прыняць на веру і не траціць марна сіл, каб нешта ўдакладніць, скарэкціраваць, паправіць.
КНІГІ ОНЛАЙН
