На шляху духоўнага самасцвярджэння
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 160с.
Мінск 1995
Такой думкі трымаецца тут, як можна здагадвацца, і галоўны герой паэмы Мікіта Маргунок, хоць часам і прыкідваецца наіўным прасцячком і нязнайкам. Бо, гаворачы свайму суседу Іллю Кузьмічу, які ўжо зведаў смак лагернага пайка, пра быццам бы перамаганосную сілу ўсякай сумленнай працы ў любых, нават вельмі неспрыяльных абставінах, ён, напэўна, усё ж у глыбіні душы і сам згодзен з тым, піто абставіны ў адносінах да чалавека бываюць іншы раз настолькі абсурднымі і жорсткімі, віто амаль цалкам закрэсліваюць і сэнс яго працы. Калі б з такім меркаваннем герой прыішыпова не пагаджаўся, то не трэба было б тады яму, відаць, такі працяглы час вандраваць у пошуках праўды-маткі. Калі б ён глыбока верыў, што ў любых абставінах чалавек, мабілізуючы ўсе свае намаганні, здольны надаць працы высокі сэнс, то, відаць, без асаблівых хістанняў, па першым закліку агітатара ён уступіў бы ў калгас і, не звяртаючы ні на што, цярпеў бы і працаваў.
Але ж ён шукае нейкай іншай, вышэйшай праўды, як шукаюць яе, скажам, героі коласаўскай «Новай зямлі» Міхал і Антось, таксама гатовыя ў імя здзяйснення сваёй галоўнай мэты пацярпець, загадаць сабе быць ураўнава-
жана-спакойнымі і памяркоўна-кампраміснымі ў адносінах да неспрыяльнай сілы абставін. Але гэта — іх толькі часовая жыццёвая праграма, тактыка. У перспектыве ж яны спадзяюцца «здабыць зямлю, прыдбаць свой кут, каб з панскіх выпутацца пут».
Шлях герояў да гэтай мэты, як мы ведаем, цяжкі і складаны. Няма і цвёрдай упэўненасці, што яны дойдуць да гэтай жаданай рысы і што наогул дайсці да яе зможа кожны, хто пажадае. Фінал паэмы «Новая зямля» да сённяшняга дня застаецца адной з самых складаных падтэкставых ліній яе сюжэта. Але важна звярнуць увагу на такі вельмі важны момант.
Коласаўскія героі ўсё-такі самі, без пабочнага прымусу і дыктату робяць свой выбар і імкнуцца да здзяйснення пастаўленай задачы. Калі ў Міхалавай хаце ставіцца ці абмяркоўваецца пытанне аб набыцці зямлі і спосабах вырашэння гэтай праблемы, то нават дзеці не застаюцца безуважнымі і абыякавымі. Усе ў гэты момант — самыя ўважлівыя слухачы і ў той жа час патэнцыяльна зацікаўленыя ўдзельнікі размовы, гатовыя ўступіць у дыялог і выказаць сваё меркавайне:
I бацька ў волыіыя часіпы Расказваў дома ўсе навіны I чуткі ўсе наконт зямелькі. Так і цяпер, у час нядзелькі, Аддаўся бацька светлым марам I вёў размову з такім жарам, Што бацьку ў хаце ўсе дазвання Як бы ксяндза таго казанне, Так шчыра слухалі, маўчалі, Што й нос абцерці забывалі.30
Такая ўвага Міхалавай сям’і да найважнейшай і найгалоўнейшай для ўсіх іх задумы зусім не азначае, як мы ведаем, абсалютнай і поўнай гарантыі пазбегнуць ілюзій, памылак і заблуджэнняў у яе рэалізацыі. Гэта ўжо іншая размова. У сваёй працы «Якуб Колас і паэтыка беларускага рамана» мы пісалі пра тое, што трагічны фінал твора як адна з вельмі сур’ёзных праяў ілюзорных памкненняў галоўнага героя паэмы «Новая зямля» на шляху да запаветнай мэты адлюстроўвае, заключае ў сабе яго яшчэ недастаткова глыбокую ўнутраную падрыхтаванасць узаемазвязваць свой побытавы, хай сабе і
30 Колас Я. 36. тв. Т. 6. С. 26.
надзвычай важны, у нейкай меры нават ключавы інтарэс у межах сям’і з агульнаграмадскімі, нацыянальнымі і вечнымі праблемамі быцця.
Але ў той жа час з многімі імкненнямі і парываннямі сваіх герояў аўтар салідарызуецца, паэтызуе і ўзвышае іх як імкненні і парыванні высокага духоўнага і жыццёвага сэнсу. Для яго застаецца бясспрэчным фактам, аксіяматычнай ісцінай, у прыватнасці, тое, што справа чалавека, у тым ліку і сялянская праца-справа, набывае глыбока мэтазгодны, высакародны і разумны характар толькі тады, калі гэта справа і праца нясуць у сабе думкі, пачуцці і перажыванні іх выканаўцаў, а самі выканаўцы пры ўсіх магчымых і часта неспрыяльных на іх вблевыяўленне ўплывах, пры ўсёй шматстайнасці ўздзеянняў на іх волю, планы і жаданні заканамерных, выпадковых і суб’ектыўна-тэндэнцыйных грамадскіх сіл, у прынцыповай, стратэгічнай арыентацыі на тую або іншую жыццёвую праблему і яе вырашэнне застаюцца свабоднымі ў сваім выбары.
Рэальныя і аб’ектыўныя, адпаведныя самой праўдзе межы і магчымасці свабоды і намагаецца раскрыць для сябе галоўны герой паэмы А. Твардоўскага Мікіта Маргунок, не дужа, відаць, давяраючы аптымізму афіцыйных паведамленняў аб паспяховым ходзе калектывізацыі і аб перавагах калектыўных, калгасных форм гаспадарання на зямлі. Падыходзячы да гэтага пытання з некалькі іншага боку, ствараючы ў паэме натуральную сітуацыю, дзе нядаўні гулагаўскі вязень, нібыта на споведзі, адкрываецца душою перад іншым чалавекам, А. Твардоўскі знайшоў па-мастацку ўдалы прыём, каб падкрэсліць тое, што ўлада ўціску і несвабоды над чалавекам выяўляецца падчас у такіх жорсткіх і антыгуманных праявах, што самыя шчырыя намаганні і памкненні чалавека хоць бы нейкім чынам, хоць бы часткова рэалізаваць сябе ў справе трацяць усякі разумны сэнс. А бессэнсоўная праца, зразумела, не можа ні радаваць чалавека, ні духоўна ўзвышаць яго.
Для свайго часу гэта думка А. Твардоўскага пра бессэнсоўнасць і абсурднасць паднявольнай працы была выключна смелым грамадзянскім актам. Бо нараджаецца і фармуецца яна ў героя не пад уплывам нейкіх выпадковых акалічнасцей, не пад уздзеяннем фактаў старога буржуазнага ладу, адкрытага для любой крытыкі, а пад уплывам і ўздзеяннем фактаў і з’яў новай савецкай pa-
чаіснасці, якая нібыта поўнасцю вызваліла чалавека ад прыгнёту, дала яму поўную свабоду і разбіла ўсе ланцугі, што стрымлівалі і абмяжоўвалі яго індывідуальную актыўнасць.
Праўда, у непрыхаванай падтэкстам форме гэту думку выказвае той, хто быў прылічаны да кулакоў, і звяртаць колькі-небудзь сур’ёзную ўвагу на яго крытыку і незадаволенасць быццам бы і не варта было. Тут нібыта ўсё проста і зразумела: якой, маўляў, пахвалы і падтрымкі магла чакаць савецкая ўлада ад так званага кулака-міраеда? Але ж і галоўны герой паэмы, якога аўтар у вонкавых праявах сюжэта нібыта вядзе і схіляе да непрымусовага, добраахвотнага дзеяння — да прызнання неабходнасці ўступлення ў калгас, таксама застаецца пры вялікім сумненні і ў вялікім роздуме-трывозе. У калгас ён наважваецца ўступіць, але воля яго ў гэтым рашэнні, як можна меркаваць, у многім застаецца ўсё-такі прыняволенай, сціснутай знешнімі абставінамі. Яму, папросту кажучы, няма ўжо куды дзявацца. Мікіта Маргунок і ў самым фінале твора ўсё яшчэ ў глыбіні сваёй душы настроены шукаць праўду. Іначай і нельга вытлумачыць яго зварот да сустрэчнага старога багамола з такою просьбаю-запытаннем:
— Так, говорншь, в колхоз, отец?— Вдруг молвнл Моргунок.
Бывалы чалавек, адказваючы на гэта пытанне, здаецца, не вельмі прыспешвае Маргунка ісці насуперак уласнай волі:
По мне — верней;
Тебе — вндней:
По воле действуй по своей...31
Аднак канчатковае рашэнне ў героя, відаць, было ўжо, нягледзячы на трывогі і сумненні, прынята крыху раней,, бо выйшлі ўжо «все срокн» вандраванняў:
— Нет, что уж думать,— говорнт Печально Моргунок,—
Все срокн вышлн. Конь подбнт... He п-устят на порог.
Обьехал, скажут, полстраны, К готовому прншел...32
31 Твардовскяй A. Т. Собр. соч. Т. 1. С. 362.
32 Там жа.
А самай галоўнай прычынай, што канчаткова замкнула Кола досыць працяглых вандровак героя і вымусіла яго насупера'к уласнай волі пайсці насустрач трывожнаму жыццёваму лёсу, з’явілася, напэўна, узбагачанае сустрэчамі з многімі людзьмі адчуванне-ўсведамленне пра аб’ектыўную немагчымасць знайсці праўду ў яе высокагуманістычным «абліччы» і спагадліва-клопатных адносінах да чалавека пры абставінах, калі несправядлівасць учыняла свой страшны баль, а агульначалавечыя каштоўнасці ў імя класавых інтарэсаў бескампрамісна адсоўваліся на задні план. Як лічыць аўтар, міласэрнасць, спагада, гуманнасць, Бог у душах і сэрцах простых людзей па-ранейшаму жылі і ў гэты час, а ў душах і сэрцах галоўных архітэктараў новага жыцця і вяршыцеляў людскіх лёсаў месца ім, на жаль, не знайшлося:
— Что ж бог, его не то чтоб нет, Да не у властн он...33
Шматкроп’е тут для ўдумлівага чытача, безумоўна, было даволі зразумелай, хоць да канца і не разгорнутай аўтарскай думкай-метафарай, якая разам з думкай герояў паэмы выходзіла на пазнанне жыцця ў драматычна трагедыйных яго паваротах. Можна нават сказаць, што гэта было прадчуваннем вялікай бяды-трагедыі, выкліканай найперш навязваннем чалавеку чужой волі, якая часта ўступала ў глыбокі дысананс з яго ўласнай воляй і вымушала яго такім чынам ісці супраць ісціны. Бо ісці насуперак уласнай волі азначае для чалавека ў кожны момант быць гатовым паставіць сваё «я» на службу няпраўдзе.
Мудрыя, праніклівыя людзі добра разумелі гэта ўжо ў далёкія старажытныя часы, нават у перыяд рабства, калі прыняволенасць значнай часткі народа ўзаконьвалася і апраўдвалася ўсім дзяржаўным і канстытуцыйным укладам тагачаснага жыцця. Аднак філасофская і мастацкая думка ў многіх выпадках і тады ўжо часта палемізавала і не пагаджалася з афіцыйнай дзяржаўнай думкай, і нярэдка гэту дзіўную, цікавую і ў чымсьці загадкавую з’яву мы знаходзім і заўважаем у асобе аднаго і таго ж чалавека.
Вядома, напрыклад, што рымскі імператар і военачалі>нік Марк Аўрэлій (121 г. н. э.) не вызначаўся асаб-
33 Твардовскнй A. Т. Собр. соч. Т. 1. С. 361.
лівай паблажлівасцю і далікатнасцю ў адносінах да сваіх падначаленых, кіруючыся бягучымі інтарэсамі імперыі. I ў той жа час ён пэўным чынам адмаўляў сябе самога ў такой сваёй духоўна-інтэлектуальнай сутнасці, калі выступаў як удумлівы філосаф-мысліцель. У яго вядомай класічнай працы «Роздумы» («Размышлення») своеасаблівай думкай-крэда з’яўляецца ўзвышэнне чалавека, здольнага ўсведамляць, што «супраць волі пазбаўляецца ісціны ўсякая душа» 34. «Пражыць непрыняволена», без націску чужой волі азначала для яго пражыць і ў найбольшай набліжанасці да ісціны і ў найбольш акрэсленай гарманічнай суладнасці з ёй. Дзеля такой вялікай мэты не трэба, на яго погляд, шкадаваць сіл, і варта быць гатовым усё вытрываць і выцерпець, «калі б нават звяры раздзіралі вось гэту наросшую навокал цябе мешаніну» 35. ён пераконваў чалавека ў перавагах такой жыццёвай пазіцыі, якая давала б яму сілы не аглядвацца баязліва «на чужое вядучае» (выдзелена мною.— В. Ж-), а дазваляла настройвацца на вядучае ўласнай душы. Марку Аўрэлію сімпатычныя людзі, якія разумеюць, што самая шчырая і разумная парада, самая мудрая і неардынарная думка, пачутая або пачэрп^утая з кніг, дзейсна і пазітыўна ўплываюць на фармаванне характару чалавека толькі тады, калі сам чалавек свабодна, нязмушана, без якога б там ні было націску на яго волю выбірае з такіх парад і думак нешта вельмі блізкае, сугучнае і адпаведнае яго ўласнай душы і свядомасці. «Памятай, — гаворыць ён,— што і змяніцца, і ўзяць прыклад з таго, хто цябе папраўляе, належыць толькі свабоднаму. Бо твая справа здзяйсняецца паводле тваіх жа імкненняў, меркаванняў ды і паводле твайго ж розуму» 36.
КНІГІ ОНЛАЙН
