На шляху духоўнага самасцвярджэння
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 160с.
Мінск 1995
3 Пушкнн A. С. Полн. собр. соч.: В 10 т. М., 1957. Т. 4. С. 381.
Пушкін спачувае гэтаму чалавеку, блізка да сэрца ўспрымае яго жыццёвую драму. Ён дае зразумець, што пры ўсёй сваёй асцярожнасці і лагоднасці характару Яўгені не такі ўжо і баязлівы чалавек. Бо трэба было валодаць смеласцю і нават мужнасцю, каб у адносінах да таго дзяржаўнага імператарскага выбару, што прызнаваўся афіцыйнай і не толькі афіцыйнай думкай як бясспрэчная і блаславёная самім небам ісціна, выказаць у даволі рэзкай і гнеўнай форме ўласнае меркаванне.
Такая бунтоўная рэакцыя яго душы вельмі хутка, праўда, змяняецца страхам і, пэўным чынам выявіўшы сваю нязгоду з царскаю воляю, з воляю «державца ііолумяра», ён, нібыта спахапіўшыся, што і статуя меднага конніка можа тут жа, на месцы ўчыніць над ім страшны суд, «стремглав бежать пустнлся». Аднак мастацкая думка твора ўжо «запрацавала» і як сур’ёзнае праблемнае тіытанне: а ці да канца ўзважаны і прадуманы ўсё-такі ты.я велічныя і, здавалася б, бясспрэчныя намеры і планы цара-рэфарматара, калі дзесьці ўбаку застаюцца людзі, жыццёвы лёс якіх гэтыя планы абмінаюць, закрэсліваюць і якія не вельмі спадзяюцца, што высокая воля імператара будзе ў дачыненні да іх гуманнай і міласэрнай, калі яны раптам паспрабуюць у чымсьці засумнявацца і сказаць нешта ў абарону саміх сябе? Ды так яно і сталася. He паспеў Яўгені яшчэ выказаць усіх сваіх крыўд і расказаць пра ўсё набалелае, як яго апанавалі нядобрыя прадчуванні. I не беспрычынна. Кумір на бронзавым кані адразу ж, не палічыўшы нават патрэбным даслухаць да канца гэтую горкую споведзь душы, наўскач пагнаўся за сваім падданым, не такім ужо, здавалася б, і небяспечным для царскай улады крытыкам, каб жорстка яго пакараць.
Даследчыкі літаратуры сістэматычна звярталі ўвагу менавіта на гэты бок пушкінскай паэмы «Медны коннік»: на несупадзенне глабальных дзяржаўных планаў і інтарэсаў звычайнага, простага і сціплага ў сваіх жыццёвых памкненнях і сваім разуменні шчасця чалавека як на лейтматыўную ідэйна-эстэтычную асаблівасць твора. Гэта думка і сапраўды з’яўляецца сюжэтна-праблематычнай дамінантай пушкінскай паэмы. Аднак паэта, як відаць, не менш цікавіць тут і праблема развіцця грамадства ў межах высокіх маральна-гуманістычных прынцыпаў, дзе гістарычны дзяржаўны інтарэс, пракламаваны аўтарытэтнай, можа, нават і геніальнай асобай, не паві-
нен пагарджаць інтарэсам, поглядам, ацэнкай звычайнага, простага, радавога чалавека.
У дадзеным выпадку Пушкін не сцвярджае, што гэты просты і звычайны чалавек — галоўная рухаючая сіла гісторыі. Такі погляд знойдзе адбітак у іншых яго творах («Барыс Гадуноў», «Капітанская дачка» і інш.). У «Медным конніку» аўтара цікавіць іншы аспект гэтай праблемы, хоць некаторыя важныя яе грані ўжо праглядваюцца. I тут, каб глыбей зразумець аўтарскую думку, варта звярнуць пільную ўвагу на мастацкія дэталі. Тады мы лепей адчуем, што паэт, спачуваючы свайму герою, побытавыя інтарэсы якога рэформы Пятра I не дужа ўлічвалі, разам з тым апасродкаваным шляхам наводзіць чытача на думку, што і сам гэты чалавек, на нейкі момант асмеліўшыся на бунтоўны пратэст, духоўна таксама яшчэ не вельмі гатовы да таго, каб расшырыць гарызонты ісціны ў самім пытанні: наколькі і як могуць і павінны ўсё ж з карысцю для абодвух бакоў узаемазвязвацца інтарэсы асобы і дзяржавы?
Пушкіну, можна здагадвацца, імпануе, што яго Яўгені хоць на нейкае кароткае імгненне спрабуе стаць грамадскім чалавекам. Аднак гэтая яго рыса выяўляецца ў занадта ўжо хуткацечных, імпульсіўных формах. I самае галоўнае—у праявах такога індывідуальнага выбару, які, паводле меркаванняў аўтара, не можа прывесці да станоўчых вынікаў у пошуку ісціны і садзейнічаць гарманізаванаму развіццю грамадскай гісторыі. Бо ў сваім сімволіка-алегарычным дыялогу з Пятром I Яўгені— амаль суцэльнае ўвасабленне злосці, нянавісці і стыхійнай бунтоўнай сілы:
Кругом подножня кумнра
Безумец бедный обошел
П взоры днкне навел
На ляк державца полумнра.
Стесннлась грудь его. Чело К решетке хладной прялегло, Глаза подернулясь туманом, ГІо сердцу пламень пробежал, Вскяпела кровь. Он мрачен стал Пред горделявым ястуканом 14 зубы стяснув, пальцы сжав, Как обуянный снлой черной, «Добро, стронтель чудотворный!— ІІІепнул он. злобно задрожав,— Ужо тебе!..»4
4 Пушкян A. С. Полн. собр. соч. Т. 4. С. 286.
Пушкіна, як вядома, вельмі непакоіла магчымая небяспека таго, каб такі злосны, «обуянный снлой черной человек», які ў цяжкую для яго часіну можа выклікаць да сябе і спагаду, і спачуванне, раптам не паспрабаваў змагацца за права свайго індывідуальнага жыццёвага выбару адпаведнымі яго настрою спосабамі і не стаў некіруемай часткай стыхійнай і бунтоўнай у сваіх памкненнях і дзеяннях грамады, здольнай пайсці на ўсё — на вялікія разбурэнні і крывавыя злачынствы. Ен лічыць, што ў змаганні чалавека за свой індывідуальны выбар і погляд першынстваваць павінна не чорная сіла нянавісці і злосці, не стыхійная бунтоўная энергія, а тая праява яго духоўнасці, галоўнымі прыкметамі якой заўжды былі відушчая, праніклівая, скіраваная на пошук ісціны думка і гуманістычнае пачуццё.
На чалавека, здолыіага ў бліжэйшы ці больш аддалены час узнімацца на такую вышыню духоўнасці, Пушкін у асноўным і арыентаваў сваю творчасць. I ў народнай памяці, у памяці наступнікаў, як уяўляецца паэту, ён доўгія гады будзе жыць найперш менавіта таму, што ў свой жорсткі век уславіў свабоду і абуджаў добрыя міласэрныя пачуцці да пакрыўджанага лёсам чалавека.
Гэта гуманістычная традыцыя А. Пушкіна была блізкай і класіку нашай літаратуры Я. Коласу, хоць вузлавыя прыкметы яе выяўляюцца ў яго творах, вядома ж, не ў нейкіх знешніх сюжэтных рэмінісцэнцыях і вучнёўскіх запазычаннях. Усё гэта знаходзіць свой адбітак у больш глыбокіх, унутраных сувязях і датычыцца галоўным чынам блізкасці агульна-метадалагічнага погляду на жыццё і чалавека, на сам падыход да пошуку, раскрыцця і асэнсавання прычынных асноў жыццёвай праўды, наблізіцца да якой ці ўзняцца на вяршыні яе пазнавання можа толькі той, хто духоўна падрыхтаваны крытычна суадносіць свой погляд на рэалыіасць, уласны жыццёвы выбар з поглядам, жыццёвым выбарам і ацэнкамі іншых людзей.
У інакшым выпадку бунтоўны пратэст чалавека, паводле меркаванняў Пушкіна і Коласа, часта застаецца ўсяго толькі малаэфектыўнай формай дзеяння, якое нярэдка здольна стаць некантралюемай чорнай сілай і якое ў прынцыпе знаходзіцца ў досыць павярхоўных і слабых каптактах з пошукам ісціны.
А нярэдка такое больш спакойнае ці больш рэзкае і бунтоўнае нежаданне прыслухацца да чужога голасу, ад-
маўленне чужога жыццёвага вопыту, як сведчаць многія іх творы, з’яўляецца досыць дакладным барометра<м, паказвае і на нежаданне такіх людзей перанапружваць сябе жыццёвымі клопатамі і ісці насустрач вырашэнню складаных і няпростых пытанняў жыцця.
Нешта падобнае наглядаецца, напрыклад, у алегарычным коласаўскім творы «Чыя праўда» (1921) з цыкла «Казкі жыцця». Вось кароткі яго змест. Стары дуб заклікае сваіх маладзейшых суседзяў быць больш удумлівымі і разважлівымі перад тварам магчымай сур’ёзнай небяспекі. Яны ж з’едліва падсмейваюцца над старым мудрацом ці ў лепшым выпадку спрабуюць адмахнуцца ад яго прапаноў і перасцярог. Аднаму з іх здаецца, што стары дуб схіляе на такія засяроджаныя роздумы, кіруючыся меркаваннямі зайздрасці да маладосці: «Ты стары, сілы ў цябе няма, і табе зайздросна пазіраць на тых, каму весела, хто жыць хоча» 5. А іншыя наогул лічаць непатрэбным заняткам думаць гіра заўтрашні дзень, псаваць сабе настрой: «Ну і натура ў цябе, бацька дуб! От як улёг у адно і тое,—■ дык мелеш і мелеш, і губа Ta66 ніколі не зачыняецца. 3 кім не бывае бяды? От мы. стаімо тут, а заўтра можа загрымець гром, лясне пярун — і няма нас! Ці мала якія могуць быць выпадкі? Што варажыць аб тым?»6 Аднак з такой тэорыяй бяздумнага, ружовага аптымізму аўтар не пагаджаецца, хоць палемічная лінія выяўляецца тут у досыць спакойных і ўраўнаважаных танах.
Такая з’ява духоўнай індыферэнтнасці раскрывае сябе ці ў рэшце рэшт даволі гучна нагадвае пра сябе і ў іншых творах гэтага цыкла ў самых разнастайных формах і прыкметах, хоць звычайна і мае адну найбольш характэрную і прынцыповую асаблівасць — імкненне любым спосабам штучна спрасціць шляхі да пошуку ісціны ці нават замкнуць яе мнагалучнасць і мнагамернасць у межах вузкааднамернага бачання і разумення. Купальскія светлякі ў аднайменнай коласаўскай казцы, напісанай у 1925 г., лічаць, напрыклад, што менавіта яны самі — і сонца, і зоры, і месяц, а ўсё іншае — нешта пабочнае, дробязнае і зусім малазначнае: «А нам — цьфу на сонца, на зоры, на месяц, на купальскія агні, што пазапальваны па лесе ў гэтую ноч. Каля іх сялянская дурнота спраў-
5 Колас Я. 36. тв. Т. 5. С. 475.
6 Там жа.
ляе свае танцы. Мы ж самі — сонца, зоры, месяц» (выдзелена мною,В. Ж-)7.
У коласаўскіх «Казках жыцця», дзе вельмі часта такія погляды, меркаванні, пазіцыі, прынцыпы, канцэпцыі і тэорыі спрабуюць паслабіць ці прыглушыць тыя стымулы, якія схіляюць чалавека на няспынную працу душы, звычайна дзейнічае і сіла, якая супрацьстаіць гэтаму імкненню замкнуць вечна рухомы і зменлівы прыродны, грамадскі, псіхалагічны калейдаскоп жыцця ў нейкія застылыя схемы, догмы, формулы ,і стэрэатыпы. У той жа казцы-алегорыі «Купальскія светлякі», дзе майскія, зіхатлівыя жучкі-аднадзёнкі лічаць сябе і сонцам, і зорамі, і месяцам, а значыць, лічаць і свае погляды, меркаванні і ацэнкі ісцінай у апошняй інстанцыі, мы чуем і іншыя галасы, іншьт каментарый саманадзейнай пахвальбы жучкоў-светлякоў: «Ха-ха-ха!— засмяялася ночка.— Мілыя вы жэўжыкі! Усё гэта вельмі пацешна, але самі вы — толькі малюпасенькі адбітак сонца, а вы плюяце на яго. Ну, што ж?.. Ваш час, пазабаўляйцеся, дзеткі. Я зараз сыду з зямлі, і ваш мілы агеньчык пагасне ў бляску дня...» 8
«Чым йікава жыццё,— казаў адзін дуб,— дык гэта тым, што яно, хоць і ідзе па пэўных законах, але вечна змяняецца і разгортвае новыя старонкі. I колькі б ты не жыў, ніколі не пасягнеш яго мнагалучнасці» 9. Вось гэта думка алегарычнага персанажа з «Казак жыцця» пра адвечнае чалавечае імкненне спазнаць жыццё ў поўным аб’ёме і немагчымасць спасцігнуць яго складаную мнагалучнасць з’яўляецца досыць выразным паказчыкам аўтарскага светаўспрымання і вельмі важнай, калі не сказаць самай галоўнай, адзнакай метадалагічнага крэда пісьменніка. Ва ўсіх найбольш значных сваіх творах Я. Колас прыкладае максімум старання і выкарыстоўвае самыя разнастайныя стылёва-жанравыя, эпічныя і псіхалагічныя падыходы, каб паказаць чалавечыя характары і асяроддзе. дзе яны нараджаюцца, фармуюцца і складваюцца, у найбольш поўных і закончаных эпічных формах.
КНІГІ ОНЛАЙН
