На шляху духоўнага самасцвярджэння
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 160с.
Мінск 1995
Натуральна, што Лабановічу, які сам паходзіў з мужыкоў і які прыехаў у глухую палескую вёску настаўнічаць, маючы на мэце ў першую чаргу дапамагчы сялянскім дзецям авалодаць набыткамі асветы і культуры, было вельмі крыўдна слухаць філіпікі а. Кірыла, і ён рашуча стаў пярэчыць свайму апаненту, не згаджацца з ім, прыводзіць шматлікія довады, каб пераканаць яго ў адваротным. Але а. Кірыл, здаецца, цвёрда стаяў на сваім і «працягваў выліваць сваю злосць». Непрымірымасць да мужыка ў яго тоне нібыта нават узрастала: «Вы папрабуйце купіць у мужыка кусок хлеба ці шклянку малака. Што, ён прадасць вам? Ніколі. Гандляру прадасць, вам — ні за якія грошы!.. Розгамі яго трэба сеч!.. Што б вы мне ні казалі, я буду цвярдзіць сваё: мала білі мужыка!»'7
Паводле слоў аўтара, «Лабановіч ніяк не спадзяваўся, каб а. Кірыл мог да такой меры не любіць мужыка, і наогул, каб у такім маленькім папку магло змяшчацца столькі нянавісці» 18. Малады настаўнік пакрысе, праўда,
16 Колас Я. 36. тв. Т. 9. С. 30.
17 Там жа. С. 30—31.
18 Там жа. С. 30.
пачынае сумнявацца, што ў гэтым гнеўным пафасе pasKin, крыўдныя і зняважлівыя словы адпавядаюць рэальным уяўленням пра селяніна. Але, відаць, настаўнік так да канца і не зразумеў бы гэтага чалавека, каб а. Кірыл сам, сваім, у пэўным сэнсе нязмушаным, эпізадычным жэстам-учьшкам не дапамог Лабановічу ’зразумець сябе і тую асаблівасць свайго характару, што быццам бы зусім адсутнічала ў гэтага чалавека. Пад час дыскусійнай размовы Лабановіча і а. Кірыла ў хату заходзіць селянін Апанас Каваль з просьбаю, каб бацюшка зайшоў да іх дадому «хворую прычасціць». Праз нейкі момант Кірыл вяртаецца, і тэкст твора даносіць да нас такую вось думку:
— Ну, як жа іх, гадаў, не лаяць?—у гневе прамовіў а. Кірыл.— Чорт ведае, чым кормяць хворую, і гаворыш ім, прыказваеш, не — сваё робяць!.. А гразь!.. Свінні, свінні!
Крыху супакоіўшыся, а. Кірыл сказаў да матушкі ціха: «Зашлі ты ёй цераз Параску чаго» 19.
Лабановіч, які не супраць ужо быў, здаецца, падвесці рысу і ахарактарызаваць а. Кірыла даволі негатыўна, наслухаўшыся яго рэзкіх выказванняў па адрасе сялян, пачынае цяпер глыбей усведамляць, што такі яго вывад быў бы паспешлівым і крыўдным, несправядлівым. Пра гэта ён, уражаны і ўзрадаваны сваім новым адкрыццём чалавека, не прамінае тут жа і сказаць: «А ўсё-такі, а. Кірыл, вы многа лепшы за тых, хто пра народ гаворыць высокія словы» 20. Маладому настаўніку.на гэты раз не здаліся ўжо дзіўнымі, нечаканымі, панегірычнымі і такія вось словы жонкі Кірыла пра свайго мужа: «Народ наш, трэба сказаць праўду, грубы, дзікі. Аднаго толькі ўрадніка і баяцца, аднаго яго і паважаюць. А хто ўжо лепш можа дагадзіць ім, як не а. Кірыл?.. I зямлю ім аддаў, і сенакос, і лякарствы дае, і добрым словам памагае. Ніколі ні ў чым ім не адмаўляе» 21.
Такіх прыкладаў, эпізодаў, калі галоўны герой трылогіі аспрэчвае самога сябе і ўносіць больш ці менш сур’ёзныя карэктывы ў свае ацэнкі пра людзей, з якімі яму даводзіцца працаваць ці выпадкова, не на доўгі час сустракацца, у гэтым творы вельмі багата. Яны, гэтыя
19 Колас Я. 36. тв. Т. 9. С. 33.
20 Там жа.
21 Там жа.
эпізоды — надзвычай важнае праблематычнаё звяно ў сюжэтным дзеянні твора і ў раскрыцці характару галоўнага героя. А праз такія ацэнкі мы выходзім на больш глыбокае разуменне іншых герояў твора і наогул больш тонкае і паглыбленае разуменне аўтарскай канцэпцыі чалавека.
Даволі часта пісьменнік нібыта «правакуе» маладога настаўніка Лабановіча, выводзячы яго па сустрэчу з чалавекам, што на першы погляд вельмі лёгка і проста і без усякіх сумненняў укладваецца ў аднамерную сістэму ацэнак. Ну якія, здавалася б, могуць быць сумненні ў коласаўскага герая наконт ацэнкі свайго калегі •— настаўніка Саханюка, які пры першым жа знаёмстве з Лабановічам спрабуе гіаказаць малазначнымі і нікому непатрэбнымі яго імкненні падпарадкаваць настаўніцкую працу высокім грамадскім мэтам і настойліва раіць яму жыць па такому вось бестурботна-абыякаваму.прынцыпу: «Э, плюньце вы на гэта... Навучылі чытаць, пісаць і задачы развязваць і — шабаш! Вы думаеце медалёў заслужыце? Або свет гэтым перавернеце? Інспектар знойдзе да чаго прычапіцца. Ну, у самым лепшым выпадку падзяку напіша, а дырэкцыя вам дзесяць рублёў вышле. Але сваё здароўе даражэй»22.
Безумоўна, залішне крытыкаваць Саханюка за тое, што ён не хоча налягаць на працу, якая не вельмі заахвочваецца маральна і матэрыяльна афіцыйнымі коламі грамадства, было б, відаць, н«справядліва. Бо праявы разумнага эгаізму —не такая ўжо і дрэнная рыса характару, як гэта некалі раней імкнуліся тлумачыць некаторыя нашы вучоныя-грамадазнаўцы, занадта ўжо акцэнтуючы ўвагу на безадгаворачным падпарадкаванні асобы ва ўсіх сваіх дзеяннях калектыўнаму інтарэсу. Разумны эгаізм — гэта і своеасаблівы абарончы механізм чалавека ад таго, каб яго індывідуальнае «я» не вельмі настройвалася стаць пад уладу чужой волі, якая далёка не заўсёды бывае добрай, мудрай і высакароднай. Адчуваюцца адзнакі такога ўнутранага супрацьдзеяння і ў словах Саханюка. Але прыкметы гэтыя вельмі ўжо слабыя. амаль зусім не заўважаецца, каб гэты чалавек, абараняючы сваё «я», рабіў гэта яшчэ і дзеля нейкай іншай, больш ці менш зпачнай жыццёвай мэты. 3 вузкапрагматычных і побытавых межаў рэальнасці Саханюк
22 Колас Я. 36. тв. Т. 9. С. 92.
так і не выходзіць, ды і не прыкладае намаганняў выйсці.
Аднак для Коласа, як мы ведаем, прынцыпова важным было не абмінуць,'не выпусціць з-пад увагі нават маленькую псіхалагічную драбніцу, калі гэта нейкім чынам дапамагала ўнесці ў нашы рапейшыя, нібыта ўжо зусім сфармаваныя, канчатковыя і бясспрэчныя ўяўленні пра чалавека адпаведную, хай сабе і невялікую карэктыву. I тут акрэсліваецца пэўная тэндэнцыя, якая адлюстроўвае вельмі істотную асаблівасць аўтарскай канцэпцыі чалавека. Яго моцна непакоіць, каб і ў паказе чалавека накш.талт таго настаўніка Саханюка, увогуле не дужа сімпатычнага і цікавага ў сваіх духоўных праявах, раптам не абмінуць нейкі момант, што высвечвае яго хоць на кароткае імгненне ў крыху лепшым святле, чым характарызаваў ён сам сябе ў размовах і дзеяннях некалькі раней. Той самы, напрыклад, Саханюк, для якога, мяркуючы па яго словах і паводзінах, уласная персона, здавалася б, вышэй за ўсё і даражэй за ўсё і які ні разу не выявіў памкнення за некага сур’ёзпа заступіцца, некага абараніць ці хоць бы сказаць пра кагосьці добрае слова, даволі нечакана паварочваецна да нас, хай сабе і ў іюбытавай сітуацыі, па-чалавечы прывабнай рыскай: дапамагае Лабановічу не стаць аб’ектам вясковых плётак, прыводзіць яго ў сваю кватэру, калі той аднойчы крыху перабраў меру і быў на добрым падпітку.
Я. Колас разумее, што і свабодная эпічная форма твора патрабуе ашчаднага і эканомнага выкарыстання мастацкіх сродкаў. Майстэрства яго тут як раманіста шмат у чым застаецца ў нашай літаратуры непераўзыдзеным. Спецыяльнай даследчыцкай увагі, на наш погляд, заслугоўвае адметнасць і своеасаблівасць падтэксту ў трылогіі «На ростанях», за кошт чаго мастацкая думка значна паглыбляе (і асабліва ў сферы раскрыцця чалавечых характараў) сваё асацыятыўнае гучанне і стэрэаскапічную малюнкавасць. Аднак у дадзеным выпадкў нам хацелася сказаць пра іншае. Нават тады, калі мастацкая задума твора не прадугледжвае паказу чалавека ў такім аб’ёмна-поўным эпічным разгортванні, Я. Колас і ў падобных выпадках лічыць аднамерна-катэгарычны погляд на чалавека непрымальным. Гэта датычыцца як характараў шматмерных і складаных па сваёй унутранай духоўнапсіхалагічнай прыродзе, так і персанажаў зусім эпізадычных. Пры гэтым некаторыя з іх паяўляюцца ў творы на адно кароткае імгненне і быццам бы зусім не імкнуц-
ца вырвацца «з абдымкаў» духоўнай спрошчанасці.
Вось, напрыклад, шырокая эпічная плынь трылогіі захоплівае ў сваё рэчышча такую маленькую драматычна-псіхалагічную ручаінку, як гаротны і нешчаслівы лёс старожкі школы Ганны. Нібыта між іншым, па ходзе размовы, літаральна ў двух-трох сказах успамінаецца і яе муж. «Праўда,— заўважае аўтар, у Ганны ёсць муж, п’яніца-жабрак. Але яна ўжо некалькі гадоў як кінула яго, бо ён злы, нягодны. Біў яе без усякай прычыны, можа, таму, што на свеце жыць нялёгка» 22. Пісьменніку, як бачым, важна сказаць не толькі пра тое, што гэты эпізадычны безыменны персанаж абцяжарыў і без таго цяжкое і пакутнае жыццё Ганны, але і аб тым, што і сам гэты чалавек стаў п’яніцам, жабраком, злым і нягодным, «можа, таму, што на свеце жыць нялёгка». Аўтар, як бачым, не настойвае на сцверджанні таго, што ва ўсім вінаваты менавіта вонкавыя абставіны і што менавіта яны кінулі чалавека на сацыяльнае дно жыцця і зрабілі яго злым і нягодным у дачыненні да іншага чалавека. Паставіўшы пытанне, выказаўшы ўласнае меркаванне, пісьменнік апасродкаваным чынам звяртаецца і да чытача, запрашаючы яго падумаць над прычынамі, якія сфармавалі ці маглі садзейнічаць фармаванню характару гэтага нешчасліўца і гаротніка ў такіх негатыўных абрысах.
Пошук рэальных прычын, што знаходзяцца ў аснове развіцця грамадскіх працэсаў жыцця і ў аснове чалавечых учынкаў, з’яўляецца стрыжнявым адлюстравальнапазнавальным мастацкім прынцыпам аўтара трылогіі «На ростанях», краевугольным метадалагічным падыходам да жыццёвых з’яў і людскіх узаемаадносін. Адносіны да гэтага прынцыпу, інтарэс або нейтральнасць, незацікаўленасць да авалодання асноўнымі яго тайнамі і сакрэтамі з’яўляюцца ў коласаўскім творы, можна сказаць, найважнейшым крытэрыем ацэнкі чалавека ў яго побытавых і грамадскіх памкненнях.
Праўда, варта ўсё ж будзе заўважыць, што асабліва паслядоўна гэты ацэначны прынцып як ідэйна-мастацкая з’ява выяўляе сябе ў дачыненні да інтэлігенцыі. I невыпадкова. ІІісьменнік лічыць, што менавіта інтэлігенцыя, калі яна блізка да сэрца ўспрымае паўсядзённыя клопаты народа, яго грамадскія і нацыянальныя інтарэсы, не можа, не мае маральнага права заставацца ўбаку ад іх
23 Колас Я36. тв. Т. 9. С. 269.
заглыбленага філасофскага асэнсавання і вырашэння.
Аўтар, як мы ўжо гаварылі, не адасабляе, не адлучае ад вытлумачэння і асэнсавання складанай праблематыкі жыцця і простага, нярэдка зусім непісьменнага чалавека. У межах здаровага сэнсу і практычнага сялянскага розуму, як уяўляецца' Лабановічу, рэальны ход жыцця і яго рэальныя падзеі і канфлікты ў многіх выпадках таксама адбіваювда вельмі дакладна і беспамылкова. Таму галоўны герой твора імкнецца вывяраць свае жыццёвыя планы супастаўляльна-аналітычнай мерай народнага погляду і народнага светаўспрымання. Але поруч з гэтым Я. Колас не робіць ніякага сакрэту з таго, што ёсць такія пытанні і такія праблемы, глыбінную прычынна-выніковую сувязь якіх павінна раскрыць і асэнсаваць інтэлігенцыя і дзейсна паспрыяць таму, каб іх глыбей усвядоміў просты чалавек з народа і стаў меней залежным ад чужога ўплыву, чужых слоў, думак, ілюзій.
КНІГІ ОНЛАЙН
