КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
1 Коробушкнна Т. Н. Земледелме на террмторнм Белорусснн в X—XIII вв. Мн., 1979. С. 71—73.
2 Бобровскчй П. Матермалы для географнн м статнстнкн Росснн. Ч. 2. С. 43, 104.
іх у вывучаемы псрыяд мела ў сваю чаргу прыватныя варыянты і мясцовыя асаблівасці, звязаныя з размеркаваннем пасяўных плошчаў, чаргаваннем пасеваў, прыёмамі апрацоўкі глебы і інш. Да канца XIX ст. у Беларусі склалася некалькі аграрных раёнаў з уласцівымі ім асаблівасцямі спецыялізацыі, структурай пасяўных плошчаў, узроўнем агратэхнікі, працоўнымі традыцыямі, навыкамі, звычаямі і абрадамі.
Найбольш зассленай і асвоснай пад земляробства была сярздняя паласа Беларусі, у прыватнасці лёсавыя раўніны Панямоння, Цэнтральнай Беларусі і левабярэжжа Дняпра. У сярэдзіне XIX ст. ворыўныя землі ў Панямонні складалі палову ўсіх сельскагаспадарчых угоддзяў, у Ваўкавыскім павеце гэты паказчык складаў больш 60%3. Мясцовыя сяляне вырошчвалі высокія ўраджаі збожжа; на лепшых землях ураджай жыта складаў сам-пяць — сам-ссм, сярэдні ўраджай збожжа ў Гродзенскай губерні, па афіцыйных паказчыках 1802—1803 гг., складаў сам-4 — сам-54. Гэтае значэннс перадавога аграрнага рэгіёна Панямонне трывала захоўвала на працягу наступнага часу. Так, чысты збор (за вылікам насення) усіх харчовых культур, апрача аўса і бульбы, у 1895—1900 гг. тут складаў у сярэднім 12—15 пудоў на душу насельніцтва5. Геаграфічнае становішча Панямоння на скрыжаванні міжнародных гандлёвых шляхоў з Украіны і Прычарнамор’я ў балтыйскія парты і з Расіі (Псцярбург) у Польшчу, набліжанасць да заходніх рынкаў збыту і даволі густая сетка шляхоў зносін надавалі аграрнай гаспадарцы Панямоння гандлёва-эканамічны характар. Шмат хлеба сяляне збывалі на рынку, каб заплаціць чыншавы падатак, дзяржаўныя сяляне плацілі аброк натурай. Значны аб’ём хлеба ішоў на экспарт. Значна мсншае, чым у другіх рэгіёнах, значэнне ў структуры пасеваў займалі лён, каноплі, бульба, проса.
3 Бобровскнй П. Матерналы для географмм н статнстнкн Росснк. Ч. 2. С. 9—10; Памятная кнчжка Гродненской губернмн на 1866 г. Гродно, 1866. С. 3—4.
4 Землеопнсанне Россмйской ммпермч для всех состоянмй / Сост. Е. Зябловскмй. СПб., 1810. Ч. 6. С. 325; Улашчк Н. Н. Предпосылкі крестьянской реформы 1861 г. в Лмтве м Западной Белоруссмм. М., 1965. С. 147, 156.
5 Гісторыя Беларускай ССР. Мн., 1972. Т. 2. С. 80 (гл. карту).
Гадавы збор збожжа на дуіпу насельніцтва за вылікам насення (канец XIX ст.). 1 — 7—9 пудоў; 2 — 9—11 пудоў;
3 — 11 — 13 пудоў; 4 — 13 — 15 пудоў; 5 — межы паветаў;
6 — межы губерняў
Параўнаўча высокі ўзровень земляробства адзначаўся і ў Цэнтральнай Беларусі, у прыватнасці Слуцкім павсце. Па статыстычных паказчыках канца XIX ст., чысты збор усіх харчовых культур (апрача аўса і бульбы) на душу насельніцтва тут складаў 14,4 пуда, уступаючы толькі Лідскаму павету (15,1 пуда) . У XIX ст. на тэрыторыі Мінскай губерні вылучалася тры зоны, што адрозніваліся паміж сабой прыроднай урадлівасцю глеб і эфсктыўнасцю земляробства, — заходняя, усходняя і палеская. У той час як на захадзе губерні, на лёсавай раўніне Слуцкага павета, ураджаі збожжа нярэдка складалі сам-5 — сам-6, на ўсходзе, на "худых" глебах Барысаўскага павета, яны ледзьве дасягалі сам-2,5 — сам-З'. Нскаторыя мясцовыя асаблівасці назіраліся ў структуры пасеваў, у сістэмах
6 Гісторыя Веларускай ССР. Мн., 1972. Т. 2. С. 80 (гл. карту).
7 Зеленскнй й. Матерналы для географнм н статнстмкн Росскн. Ч. 2.
С. 8.
земляробства, у суадносінах хлебаробства з жывёлага-
доўляй і
Беларусі збожжа, мыслах .
іншымі заняткамі. Усходні раён Цэнтральнай спсцыялізаваўся на вырошчванні "шэрага" бульбы і льну, а таксама на адыходных проЦэнтральная Беларусь займала прамежкавае
становішча паміж Панямоннем і Падняпроўем з уласцівымі ім з сярэднявечча фальварачнай і аброчнай сістэмамі гаспадаркі. У сістэмс ссвазваротаў панавала трохполлс. Недахоп зямлі і яе адносная ўрадлівасць прымушалі сялян часам прымяняць двухполлс (без папару). У панскіх маёнтках побач з трохполлсм сустракалася чатырохполле з пасевамі кармавых траў.
Глебава-экалагічныя ўмовы суссдняга Падняпроўя былі таксама неаднароднымі. Найбольш высокім агратэхнічным узроўнсм вызначалася зсмляробства на тэрыторыі левабярэжжа, у прыватнасці на ГорацкаМсціслаўскай раўніне. Тут даволі рана склалася найбольш эфектыўная сярэднявсчная сістэма ў выглядзе трохполля, у структуры пасеваў манапольнас месца займалі збожжавыя, перш за ўсё жыта. У той жа час на шырокіх лясных прасторах з мснш урадлівымі дзярнова-падзолістымі глсбамі яшчэ ў XIX — пачатку XX ст. нярэдка ўжывалася лясная падсека. Мясцовыя землеўладальнікі здавалі вялікія ўчасткі старога лесу на 6—8 і больш гадоў у арэнду сялянам пад ляднае земляробства. Арэндная плата складала 2—4 рублі з дзесяціны. У Магілёўскай губерні, пісалі аўтары "Расіі", ляды зрабіліся асноўнай крыніцай даходу для ўладальнікаў маёнткаў9. Вызваленыя ад лесу ўчасткі засявалі бсз угнаення на працягу пяці гадоў, пасля чаго іх пакідалі пад папарам і ўключалі ў трохпольную сістэму ворыва10. Падсска ў дадзеным выпадку выступала хутчэй як спосаб вызвалення з-пад лесу зямсльных участкаў і ўключэння яе ў агракультурны абарот.
На акультураных лядных участках часцей за ўсё ссялі лён, а таксама каноплі, збожжавыя, бульбу. Льнаводства займала ў аграрнай гаспадарцы Падняпроўя віднае месца і па сваіх памсрах уступала толькі суседняму Падзвін-
Зеленскнй 14. Матерналы для географнм м статнстнкн Росснн. Ч. 2. С. 27, 106; Шпнлевскнй П. Путешествме по Полесью м Белорусскому краю № 8. С. 90—91.
9 Росспя. Т. 9. С. 242.
1(1 ВДУ, НІ>, РА, ф. 34, спр. 337, л. 10—11; спр. 336, л. 21; Макснмов С. Обмтель н жнтель // ДНР. 1876. Т. 2. С. 139.
ню. Асаблівасці агракультуры гэтых рэгіёнаў
выяўляліся ў спецыялізацыі на мясцовых сартах ільну (з рознымі суадносінамі валакна і льнасемя), у прыёмах яго вырошчвання і апрацоўкі11. У прыватнасці, у той час як у Падзвінні льнотрасту атрымлівалі ў асноўным шляхам вымочвання ў вадаёмах ("лён-мочанец"), у Падняпроўі быў распаўсюджаны спосаб слаць лён на лузе, асабліва ў нізкіх вільготных месцах ("лён-
сланец"), дзе ён адлежваўся некалькі тыдняў, "купаючыся ў буйных росах", пакуль нс быў гатовы для апра-
цоўкі на церніцах (мялках). Апошнія ўяўлялі сабой
мясцовую разнавіднасць нахільнай аднарэбравай льна-
мялкі, якая па форме і канструкцыі адрознівалася ад
яшчэ болей
віцебскан.
„ 1 2 палескан
— ад цэнтральнабеларускай і
3 тэхнічных культур, апрача льну, ссялі шмат канапель. Асабліва значныя плошчы гэтай культурай засявалі ў Быхаўскім, Клімавіцкім і Чавускім паветах13. 3 алейных прыкметнае мссца займала і вырошчванне маку. Цёрты мак ("макавае малако") замяняў селяніну ў час пастоў тлустую прыправу (скароміну), ім прыпраўлялі кашу, кулсш і іншыя стравы. 3 маку мясцовыя сяляне пяклі праснакі і іншыя ласункі, варылі малочную сумесь для маленькіх дзяцей, каб ім добра спалася14.
Менш спрыяльнымі былі прыродныя ўмовы для земляробства на поўначы Беларусі. Малаўрадлівыя дзярнова-падзолістыя, часта завалуненыя глебы, што сфарміраваліся на мясцовых марэнах, самы кароткі ў Беларусі вегетацыйны перыяд (175—185 дзён) абмяжоўвалі магчымасці мясцовага хлебароба. Свайго хлеба ў радзе паветаў гэтага рэгіёна не хапала15. Па стану
Россмя. Т. 9. С. 248; Опыт опнсання Могнлевской губерннч. Кн. 1. С. 478, 479; Мейер А. Опнсанме Крмчевского графства 1786 года // Могнлевская старнна. 1901. Вып. 2. С. 116.
12
Курмловнч A. Н. Белорусское народное ткачество. С. 24—26; Тнтов В. С. Нсторнко-этнографнческое районмрованме матернальной культуры белорусов. С. 75.
13 Опыт опнсання Могнлевской губернмн. Кн. 1. С. 478; Столпянскмй Н. Девять губерннй Западнорусского края. С. 127.
14 Мейер А. Опнсанне Крмчевского графства. 1786 г. С. 117; ВДУ, НБ, РА, ф. 34, спр. 604, л. 6.
15 Столпянскмй 14. Девять губернмй Западнорусского края. С. 93; БезКорннловнч М. О. йстормческме сведення о прнмечательнейііінх местах в Белоруссмм. С. 288.
на 1893 г. ураджай азімых у большасці паветаў Віцебскай губсрні складаў 3—5 ц (20—30 пуд.) з дзссяціны, у той час як на поўдні ў левабярэжнай частцы Дзвіны (Лепельскі і Віцебскі паветы) ён быў у два разы вышэй16. У некаторых месцах Падзвіння яшчэ ў другой палове XIX ст. захоўвалася падссчнае земляробства. Як паведамлялі мясцовыя карэспандэнты РГТ, у Сенненскім павецс толькі што вызвалсныя ад лесу ляды выкарыстоўваліся на працягу трох гадоў бсз угнаенняў, затым на працягу пяці гадоў — з угнаеннямі, пасля чаго ўчастак пакідалі адпачываць і вярталіся да яго толькі праз дзссяць гадоў, калі ён паспяваў зарасці маладым лесам17.
Недастатковая эфектыўнасць вытворчасці збожжа ў Паазср’і вызначала некалькі іншыя напрамкі ў развіцці сельскай гаспадаркі, такія, як рыбалоўства, нарыхтоўка і сплаў лесу, будаўнічыя работы, рамізніцтва і інш. Всльмі важнае мссца ў структуры пасеваў займаў лён. Ён быў важнай крыніцай даходаў як у панскіх, так і ў сялянскіх гаспадарках. Лён прадавалі на мясцовых рынках, збывалі за сотні вёрст у Рыгу і іншыя балтыйскія парты, адкуль у сваю чаргу везлі соль і за.морскія тавары. Пасевы льну ў Віцебскай губерні значна перавышалі паказчыкі ў іншых бсларускіх губсрнях18. У другой палове XIX ст. пашырыліся пасяўныя плошчы пад бульбу, роля якой прыкметна павышалася ў раёнах менш развітага хлебаробства.
На тэрыторыі Палесся земляробства мела сваю спецыфіку, якая ў значнай ступені адлюстроўвала характар прыстасавання мясцовых жыхароў да акаляючага асяроддзя. У цэлым яно не адыгрывала той важнай ролі, як у другіх рэгіёнах Беларусі. Абмежаваныя памеры ворыўных зямель, нязручныя ўмовы іх апрацоўкі, вялізныя масівы забалочаных зямель і лясных сервітутаў прыкметна павышалі ролю жывёлагадоўлі і розных здабыўных промыслаў. "Сама прырода, — пісала "Жывапісная Расія", — паказала палешуку шляхі яго нястомнай дзейнасці. Яна зрабіла яго зем-
16 Обзор Внтебской губернмм за 1893 г. (гл. карту); Памятная кнмжка
Внтебской губернмм на 1861 г. Ч. 2. С. 9—10.
17ВДУ, НБ, РА, ф. 34, спр. 604, л. 2—3.
18Россмя. Т. 9. С. 248; Аннмеле Н. Быт белорусскмх крестьян. С.
221—222; Без-Корннловнч М. О. Нстормческме сведенмя о прнмечательнейшнх местах в Белоруссмн. С. 321.