51 Опыт опмсання Могнлевской губернмн. Кн. 2. С. 890. 52 Этнографнческое картографнрованне матернальной культуры ГІрмбалтнкк. Мн., 1976. С. 17. 53 Столпянскмй М. Девять губерннй Западнорусского края. С. 40, 76— 84 і інш. (Выбарка зроблена па паветах.) 54 s Бобровскмй П. Матермалы для географнм м статнстмкн Россмк. Ч. 2. С. 133—134; Зеленскнй Я. Матермалы для географнн м статнстмкм Росспм. Ч. 2. С. 173; ІПпнлевскнй П. Путешествне по Полесью в Белорусскому краю. № 8. С. 104. свежыну запрашалі блізкіх родзічаў, ёй частавалі блізкіх суссдзяў. Даволі важную ролю ў гаспадарцы беларусаў адыгрывала і авсчкагадоўля. Як паказваюць статыстычныя матэрыялы, пагалоўе авечак у вывучаемы перыяд значна пераўзыходзіла пагалоўе свінсй. Бараніна ўжывалася ў ежу часцей, чым ялавічына. Адначасова авечкі давалі неабходную сыравіну для распаўсюджаных промыслаў — аўчыну на кажухі і шапкі, воўну на тканіны, дываны і розныя вязаныя і валеныя вырабы. Авсчак стрыглі два разы ў год — позняй вясной і восснню, выбіраючы цёплыя сонсчныя дні (па старажытнай традыцыі псравагу аддавалі аўторку, чацвяргу, пятніцы). Канец стрыжкі расцэньваўся як свята "ўраджаю воўны" і адзначаўся ўрачыстай вячэрай ("Воўну трэба замачыць, каб была мяккай")55. Нягледзячы на паўсюднас развядзснне авсчак, гэта галіна ўсё ж найбольш інтэнсіўна развівалася ў заходняй частцы Беларусі; напярэдадні рэформы 1861 г. найбольшае пагалоўе авечак налічвалася ў Брэсцкім, Навагрудскім і Гродзснскім паветах56. У сярэдняй сялянскай гаспадарцы пакідалі на зіму звычайна 4—6 авсчак. "Толькі бабыль, адзінокая ўдава або салдатка, — піша сучаснік, — нс мае авечак у сваёй гаспадарй.ы’,:57. Прычым, калі на большай тэрыторыі Беларусі авсчкагадоўляй займаліся амаль адны сялянс, у Гродзенскай губерні яно было даволі распаўсюджанай з’явай і ў панскіх гаспадарках. Разам са звычайнымі грубашэрснымі тут вырошчвалі таксама танкарунных авечак. У пачатку 40-х гг. XIX ст. на тэрыторыі Беларусі налічвалася 600 тыс. танкарунных авечак, з іх 400—420 тыс. — у Гродзенскай губсрні58. Пэўнае месца ў жывёлагадоўлі, у прыватнасці ў малазямельных сялян і местачкоўцаў, мела развядзенне коз. Іх трымалі галоўным чынам для малака. Амаль у кожнай сялянскай гаспадарцы было да дзесятка курэй. Побліз рэк і вадаёмаў, асабліва ў Паазср’і, разводзілі вадаплаваючую птушку — гусей і качак. 55 ВДУ, НБ, РА, ф. 34, спр. 24, л. 8. 56 Столпянсккй 14. Девять губерннй Западнорусского края. (Гл. паказчыкі па паветах.) 57 Бобровскмй П. Матерналы для географнн н статмстмкн Росспп. Ч. 2. С. 173. 58 Гісторыя Беларускай ССР. Т. 1. С. 474. Чепко В. В. Сельскос хозяйство Белоруссмн в первой половнне XIX в. Мн., 1966. С. 38. Для ўзнаўлення больш поўнай карціны развіцця жывёлагадоўлі і яго ўнутранай структуры прывядзём некаторыя тыповыя паказчыкі аб колькасці розных відаў свойскай жывёлы ў розных сацыяльных тыпах сялянскіх гаспадарак Беларусі па стану на 1872—1873 гг. Ніжэйпададзеная табліца складзена на аснове звестак, сабраных у свой час мясцовымі карэспандэнтамі Рускага геаграфічнага таварыства59. № Павет, воласць Сялянскі двор: 1 — заможцы, 2 — сярэдні. 3 — бедны Колькасць жывёлы (у дужках—маладняку) коні валы каровы свінні авеч кі козы 1 2 3 4 5 6 7 8 Q 1. Сенненскі п. 1—заможны 6 — 10(8) 5(20) 10(15) — Астровен- 2—сярэдні 3 — 3(9) 4(14) 5(6) — ская вол. 3—бедны 1 — — 1 — 1 2. Чэрыкаўскі п. 1. Іваноў Е., 7 — 5(4) 4(12) 10(12) — Беліцкая 11 чал., вол. 27 дзес. 2. ІТікаліеў I., 9 чал., 13,5 дзсс. 3 — 2 2(6) 7 2 3. Пара.монаў X., 6 чал. 1 — 1 1 2 — 3. Слуцкі п. 1—заможны 3 3 5 5 14(22) Пацэйкавіц- 2—сярэдні 1 2 3 3 8 кая вол. 3—бедны — 1 1 1 2 4. Ваўкавыскі п. 1—заможны 3 3 9 10 20 Пенюгоў- 2—сярэдні 2 2 6 4 14 ская вол. 5. Мазырскі п. 1. Сукач Я., 14 чал., 2 10(10) 16(14) 6(19) 22(38) 25 дзес. в. Буйнавічы 2. Ярэма 3., 4 чал. 2 1 2 2 19 даес. 6. Брэсцкі п. 1—заможны 2 4 7 6 15 Матыкаль- 2—сярэдні 1 2 5 4 8 ская вол. 3—бедны — 2 2 2 4 Пададзеная табліца адлюстроўвае нс толькі структуру сялянскай жывёлагадоўлі, што мае свае асаблівасці 59ВГУ, НБ, РО, ф. д. 34, 599, л. 8; д. 299, л. 19, 28, 30—31; д. 277, л. 6—7; д. 94, л. 6—8; д. 226, л. 2, 17; д. 26, л. 5. ў розных рэгіёнах, але і тыя важныя сацыяльна-эканамічныя зрухі, якія вызначаліся пасля адмены прыгоннага права. Скасаванне прыгоннага стану і замацаваннс зямлі ў прыватную ўласнасць садзейнічалі хуткаму росту пагалоўя жывёлы і яго прадукцыйнасці. Так, па статыстычных звестках, у Мінскай губерні за апошнюю чвэрць стагоддзя (1875—1900 гг.) пагалоўе свойскай жывёлы вырасла ў два разы, прычым разам з ростам колькасці прадукцыйнай жывёлы прыкметна павялічылася пагалоўе коней, якія ўсё часцей ужываліся на палявых работах, паступова выцясняючы валоў60. Разам з тым у структуры жывёлагадоўлі розных рэгіёнаў Бсларусі ў канцы XIX ст. яшчэ захоўваліся рансйшыя асаблівасці, аб чым сведчаць параўнаўчыя паказчыкі працэнтных суадносін розных відаў свойскай жывёлы ў трох суседніх губернях (гл. табл.) . Губерні Коні Буйная рагатая жывёла Свінні Авечкі Козы Усяго (%) Мінская 12,8 35 20 27,2 5 100 Магілёўская 29,8 26,2 22.9 24,3 2,8 100 Віцебская 18,6 31,8 20,1 28 1,5 100 Пры характарыстыцы жывёлагадоўлі ў Мінскай губерні выяўлясцца, як і раней, значная розніца ў паказчыках пагалоўя цэнтральна-беларускіх і палескіх паветаў. Асноўная маса буйной рагатай жывёлы прыходзілася на палескія паветы Пінскі, Мазырскі, Рэчыцкі. Толькі ў адным Пінскім павеце налічвалася 120 тыс. буйной рагатай жывёлы, пятая частка пагалоўя ўсёй губерні. У той жа час Барысаўскі павет займаў першае месца ў губерні па колькасці коней (40 тыс.) і свіней (67 тыс.)62. Нсльга не адзначыць таксама розніцу ў развіцці жывёлагадоўлі заходнепалескіх (Пінскага, Брэсцкага, Кобрынскага) і ўсходнепалескіх (Мазырскага, Рэчыцкага) паветаў. Заходняе Палессе вылучалася больш высокімі паказчыкамі ў развядзснні кароў і авечак як на душу насельніцтва, так і ў разліку на 100 дзес. сельскагаспадарчых угоддзяў. 60 Обзор Ммнской губерннм за 1875 г. С. 26—27; To же за 1900 г. С. 5. 61 Обзор Ммнской губерннн за 1890 г. С. 7; Отчет о состоянмм Могнлевской губернян за 1890 г. С. 11; Обзор Вмтебской губерннм за 1896 г. II БДГА в г. Мннске, ф. 2686, оп. 31, д. 014, л. 80. 62 Обзор Мннской губерннн за 1890 г. С. 7. ІІа сенажаці. в. Дражэнічы Крычаўскага раёна. 1973 г. Ва ўмовах традыцыйнага ўкладу эканомікі, цесна звязанай з прыроднымі ландшафтамі, кармавая база жывёлагадоўлі вызначалася памерамі сенажацей і пашаў, як і іх натуральным станам. Асабліва была багата сенажацямі і пашамі паўднёвая, палеская, частка Беларусі. Тут на неабсяжных прасторах густыя лясныя масівы чаргаваліся з рэдкалессем і шырокімі пойменнымі лугамі. Патэнцыяльныя магчымасці жывёлагадоўлі добра адлюстроўваюць суадносіны лугоў і ворыўных зямель па паветах. Так, у сярэдзіне XIX ст. на 100 дзес. ворыва прыходзілася ў Пінскім павеце 91 дзес, у Мазырскім — 62 дзес. лугоў63. У той жа час на лёсавых раўнінах Цэнтральнай Беларусі і Панямоння лугі складалі толькі 15—20% у адносінах да ворыўных зямель. У панскіх сялян зямельныя ўчасткі былі меншых памераў, чым у дзяржаўных, прыкметна меншымі былі і памсры лугоў. Так, у разліку на 100 дзес. ворыва ў панскіх сялян Мінскай губерні плошча лугоў напярэдадні рэформы складала 22,9 дзес., у той час як у дзяржаўных — 33,7 дзес.64 Па агульнай колькасці жывёлы на адну гаспадарку тыя і другія мелі 63 Зеленскнй 14. Матермалы для географмн м статнстнкн Росснн. Ч. 2. С. 56—57; Ч. 1. С. 89. 64 Там жа. С. 164. прыблізна роўныя паказчыкі (12,9 і 13), аднак дзяржаўныя сялянс разводзілі ў большай колькасці кароў і коней, якія, атрымліваючы крыху лепшы дагляд, вызначаліся адпаведнай прадукцыйнасцю. Прыродна-кліматычныя ўмовы і экстэнсіўны характар гаспадаркі абумовілі перавагу адгонна-пашавай сістэмы са стойлавым утрыманнем жывёлы ў зімовы час. Разам з тым розныя віды жывёлагадоўлі мелі свае асаблівасці ў тэрмінах, спосабах утрымання жывёлы. Скаціну пасвілі на працягу 6—8 месяцаў, лстам — на абшчынных пашах (сервітутах), папарах, лясных урочышчах, a ў канцы лета і восснню — дадаткова па ржышчы і сенажацях. Кароў і авечак на ноч заганялі ў хлявы, коней пасвілі круглыя суткі. У чэрвсні — ліпсні кароў гналі ў поле на світанку (на ранкі), а пад абсд статак вярталі ў вёску, гаспадыні даілі кароў і зачынялі ў хлявах; кароў выганялі зноў у полс пасля таго, як спадала жара. Часам практыкавалі і адгонную (гуртавую) форму выпасу, калі статак гналі на працяглы перыяд далсй ад дому. Для начлегу ў гэтым выпадку служылі пабудаваныя ў месцах выпасу аборы, ці кашары. Апрача бсларускіх сялян і шляхты гуртавой жывёлагадоўляй займаліся яўрэйскія жывёлапрамыслоўцы. Яны скуплялі (або абменьвалі) у бсларускіх сялян маладняк, наймалі пастухоў, якія гналі статак у лес на ўсё лета; у канцы ліпеня да месца выпасу падвозілі соль і дадатковы корм (муку, вотруб’е), адкормленую жывёлу збывалі на асенніх кірмашах у Тураве, Петрыкаве, Зэльве і інш. Свіней выкормлівалі ў дамашніх умовах, перыядычна выпускаючы з хлявоў на падножны корм пад наглядам падлеткаў. На Палессі практыкавалася і даволі архаічная адгонная форма іх утрымання. Свінсй выганялі ў лес або адвозілі ў лодках на суседнія астравы, дзе яны пасвіліся без усялякага нагляду да глыбокай восені, кормячыся жалудамі, каранямі і сакавітай травой. Восенню, калі жухла трава і ночы станавіліся халоднымі, іх склікалі (звычайна гэта рабіла гаспадыня, на вокліч якой яны ішлі) і напаўдзікіх, з новым патомствам, прыводзілі дадому. Сала і мяса такіх свіней, насычаныя водарам лясоў, па сведчанню сучаснікаў, вызначаліся добрым смакам65. 65 Эремнч 14. Очеркн Белорусского ІІолесья II ВЗР. 1867. Кн. 8. С. 115—116; Маракуев В. Полесье н полешукм. С. 14; Gloger Z. Encyklopedia staropolska. Т. 1. S. 233—234. У парэформенны перыяд база жывёлагадоўлі ўзмацнілася за кошт кармавых траў. Травасеянне атрымала прыкметнае распаўсюджанне ў Панямонні і Цэнтральнай Беларусі. Як паказвае аналіз статыстычных дадзсных па паветах, яно цягацела да раёнаў больш эфектыўнага земляробства і жывёлагадоўлі. У прыватнасці, у Наваградскім павецс ўкосныя плошчы кармавых траў у сялян у 1901 г. складалі 4995 дзес., у Слуцкім — 4640, Ашмянскім — 3232, Лідскім — 2421, Мінскім — 1560 дзес.66 Травасеянне тут стымулявалася хуткім павелічэннем пагалоўя коней, а таксама пашырэннем пасеваў азімай пшаніцы. У той жа час у Паўночнай Беларусі і асабліва на Палессі, дзе значныя плошчы займалі сснажаці, да XX ст. кармавыя травы на сялянскіх надзелах амаль нс высяваліся. У Падзвінні травасеянне атрымала некаторы штуршок толькі ў пачатку XX ст. у сувязі са Сталыпінскай аграрнай рэформай. Гэты працэс быў абумоўлены не толькі запатрабаваннямі развіцця жывёлагадоўлі, але і, як адзначалася, узнаўленнем урадлівасці глебы, змарнаванай пасевамі льну.