КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
51 Опыт опмсання Могнлевской губернмн. Кн. 2. С. 890.
52 Этнографнческое картографнрованне матернальной культуры ГІрмбалтнкк. Мн., 1976. С. 17.
53 Столпянскмй М. Девять губерннй Западнорусского края. С. 40, 76— 84 і інш. (Выбарка зроблена па паветах.)
54 s
Бобровскмй П. Матермалы для географнм м статнстмкн Россмк. Ч. 2. С. 133—134; Зеленскнй Я. Матермалы для географнн м статнстмкм Росспм. Ч. 2. С. 173; ІПпнлевскнй П. Путешествне по Полесью в Белорусскому краю. № 8. С. 104.
свежыну запрашалі блізкіх родзічаў, ёй частавалі блізкіх суссдзяў.
Даволі важную ролю ў гаспадарцы беларусаў адыгрывала і авсчкагадоўля. Як паказваюць статыстычныя матэрыялы, пагалоўе авечак у вывучаемы перыяд значна пераўзыходзіла пагалоўе свінсй. Бараніна ўжывалася ў ежу часцей, чым ялавічына. Адначасова авечкі давалі неабходную сыравіну для распаўсюджаных промыслаў — аўчыну на кажухі і шапкі, воўну на тканіны, дываны і розныя вязаныя і валеныя вырабы. Авсчак стрыглі два разы ў год — позняй вясной і восснню, выбіраючы цёплыя сонсчныя дні (па старажытнай традыцыі псравагу аддавалі аўторку, чацвяргу, пятніцы). Канец стрыжкі расцэньваўся як свята "ўраджаю воўны" і адзначаўся ўрачыстай вячэрай ("Воўну трэба замачыць, каб была мяккай")55. Нягледзячы на паўсюднас развядзснне авсчак, гэта галіна ўсё ж найбольш інтэнсіўна развівалася ў заходняй частцы Беларусі; напярэдадні рэформы 1861 г. найбольшае пагалоўе авечак налічвалася ў Брэсцкім, Навагрудскім і Гродзснскім паветах56. У сярэдняй сялянскай гаспадарцы пакідалі на зіму звычайна 4—6 авсчак. "Толькі бабыль, адзінокая ўдава або салдатка, — піша сучаснік, — нс мае авечак у сваёй гаспадарй.ы’,:57. Прычым, калі на большай тэрыторыі Беларусі авсчкагадоўляй займаліся амаль адны сялянс, у Гродзенскай губерні яно было даволі распаўсюджанай з’явай і ў панскіх гаспадарках. Разам са звычайнымі грубашэрснымі тут вырошчвалі таксама танкарунных авечак. У пачатку 40-х гг. XIX ст. на тэрыторыі Беларусі налічвалася 600 тыс. танкарунных авечак, з іх 400—420 тыс. — у Гродзенскай губсрні58.
Пэўнае месца ў жывёлагадоўлі, у прыватнасці ў малазямельных сялян і местачкоўцаў, мела развядзенне коз. Іх трымалі галоўным чынам для малака. Амаль у кожнай сялянскай гаспадарцы было да дзесятка курэй. Побліз рэк і вадаёмаў, асабліва ў Паазср’і, разводзілі вадаплаваючую птушку — гусей і качак.
55 ВДУ, НБ, РА, ф. 34, спр. 24, л. 8.
56 Столпянсккй 14. Девять губерннй Западнорусского края. (Гл. паказчыкі па паветах.)
57 Бобровскмй П. Матерналы для географнн н статмстмкн Росспп. Ч. 2. С. 173.
58 Гісторыя Беларускай ССР. Т. 1. С. 474. Чепко В. В. Сельскос хозяйство Белоруссмн в первой половнне XIX в. Мн., 1966. С. 38.
Для ўзнаўлення больш поўнай карціны развіцця жывёлагадоўлі і яго ўнутранай структуры прывядзём некаторыя тыповыя паказчыкі аб колькасці розных відаў свойскай жывёлы ў розных сацыяльных тыпах сялянскіх гаспадарак Беларусі па стану на 1872—1873 гг. Ніжэйпададзеная табліца складзена на аснове звестак, сабраных у свой час мясцовымі карэспандэнтамі Рускага геаграфічнага таварыства59.
№
Павет, воласць
Сялянскі двор: 1 — заможцы, 2 — сярэдні. 3 — бедны
Колькасць жывёлы (у дужках—маладняку)
коні
валы
каровы
свінні
авеч кі
козы
1
2
3
4
5
6
7
8
Q
1.
Сенненскі п.
1—заможны
6
—
10(8)
5(20)
10(15)
—
Астровен-
2—сярэдні
3
—
3(9)
4(14)
5(6)
—
ская вол.
3—бедны
1
—
—
1
—
1
2.
Чэрыкаўскі п.
1. Іваноў Е.,
7
—
5(4)
4(12)
10(12)
—
Беліцкая
11 чал.,
вол.
27 дзес.
2. ІТікаліеў I., 9 чал., 13,5 дзсс.
3
—
2
2(6)
7
2
3. Пара.монаў X., 6 чал.
1
—
1
1
2
—
3.
Слуцкі п.
1—заможны
3
3
5
5
14(22)
Пацэйкавіц-
2—сярэдні
1
2
3
3
8
кая вол.
3—бедны
—
1
1
1
2
4.
Ваўкавыскі п.
1—заможны
3
3
9
10
20
Пенюгоў-
2—сярэдні
2
2
6
4
14
ская вол.
5.
Мазырскі п.
1. Сукач Я.,
14 чал.,
2
10(10)
16(14)
6(19)
22(38)
25 дзес.
в. Буйнавічы
2. Ярэма 3., 4 чал.
2
1
2
2
19 даес.
6.
Брэсцкі п.
1—заможны
2
4
7
6
15
Матыкаль-
2—сярэдні
1
2
5
4
8
ская вол.
3—бедны
—
2
2
2
4
Пададзеная табліца адлюстроўвае нс толькі структуру сялянскай жывёлагадоўлі, што мае свае асаблівасці
59ВГУ, НБ, РО, ф. д. 34, 599, л. 8; д. 299, л. 19, 28, 30—31; д. 277, л. 6—7; д. 94, л. 6—8; д. 226, л. 2, 17; д. 26, л. 5.
ў розных рэгіёнах, але і тыя важныя сацыяльна-эканамічныя зрухі, якія вызначаліся пасля адмены прыгоннага права. Скасаванне прыгоннага стану і замацаваннс зямлі ў прыватную ўласнасць садзейнічалі хуткаму росту пагалоўя жывёлы і яго прадукцыйнасці. Так, па статыстычных звестках, у Мінскай губерні за апошнюю чвэрць стагоддзя (1875—1900 гг.) пагалоўе свойскай жывёлы вырасла ў два разы, прычым разам з ростам колькасці прадукцыйнай жывёлы прыкметна павялічылася пагалоўе коней, якія ўсё часцей ужываліся на палявых работах, паступова выцясняючы валоў60. Разам з тым у структуры жывёлагадоўлі розных рэгіёнаў Бсларусі ў канцы XIX ст. яшчэ захоўваліся рансйшыя асаблівасці, аб чым сведчаць параўнаўчыя паказчыкі працэнтных суадносін розных відаў свойскай жывёлы ў трох суседніх губернях (гл. табл.) .
Губерні
Коні
Буйная рагатая жывёла
Свінні
Авечкі
Козы
Усяго (%)
Мінская
12,8
35
20
27,2
5
100
Магілёўская
29,8
26,2
22.9
24,3
2,8
100
Віцебская
18,6
31,8
20,1
28
1,5
100
Пры характарыстыцы жывёлагадоўлі ў Мінскай губерні выяўлясцца, як і раней, значная розніца ў паказчыках пагалоўя цэнтральна-беларускіх і палескіх паветаў. Асноўная маса буйной рагатай жывёлы прыходзілася на палескія паветы Пінскі, Мазырскі, Рэчыцкі. Толькі ў адным Пінскім павеце налічвалася 120 тыс. буйной рагатай жывёлы, пятая частка пагалоўя ўсёй губерні. У той жа час Барысаўскі павет займаў першае месца ў губерні па колькасці коней (40 тыс.) і свіней (67 тыс.)62. Нсльга не адзначыць таксама розніцу ў развіцці жывёлагадоўлі заходнепалескіх (Пінскага, Брэсцкага, Кобрынскага) і ўсходнепалескіх (Мазырскага, Рэчыцкага) паветаў. Заходняе Палессе вылучалася больш высокімі паказчыкамі ў развядзснні кароў і авечак як на душу насельніцтва, так і ў разліку на 100 дзес. сельскагаспадарчых угоддзяў.
60 Обзор Ммнской губерннм за 1875 г. С. 26—27; To же за 1900 г. С. 5.
61 Обзор Ммнской губерннн за 1890 г. С. 7; Отчет о состоянмм Могнлевской губернян за 1890 г. С. 11; Обзор Вмтебской губерннм за 1896 г. II БДГА в г. Мннске, ф. 2686, оп. 31, д. 014, л. 80.
62 Обзор Мннской губерннн за 1890 г. С. 7.
ІІа сенажаці. в. Дражэнічы Крычаўскага раёна. 1973 г.
Ва ўмовах традыцыйнага ўкладу эканомікі, цесна звязанай з прыроднымі ландшафтамі, кармавая база жывёлагадоўлі вызначалася памерамі сенажацей і пашаў, як і іх натуральным станам. Асабліва была багата сенажацямі і пашамі паўднёвая, палеская, частка Беларусі. Тут на неабсяжных прасторах густыя лясныя масівы чаргаваліся з рэдкалессем і шырокімі пойменнымі лугамі. Патэнцыяльныя магчымасці жывёлагадоўлі добра адлюстроўваюць суадносіны лугоў і ворыўных зямель па паветах. Так, у сярэдзіне XIX ст. на 100 дзес. ворыва прыходзілася ў Пінскім павеце 91 дзес, у Мазырскім — 62 дзес. лугоў63. У той жа час на лёсавых раўнінах Цэнтральнай Беларусі і Панямоння лугі складалі толькі 15—20% у адносінах да ворыўных зямель.
У панскіх сялян зямельныя ўчасткі былі меншых памераў, чым у дзяржаўных, прыкметна меншымі былі і памсры лугоў. Так, у разліку на 100 дзес. ворыва ў панскіх сялян Мінскай губерні плошча лугоў напярэдадні рэформы складала 22,9 дзес., у той час як у дзяржаўных — 33,7 дзес.64 Па агульнай колькасці жывёлы на адну гаспадарку тыя і другія мелі
63 Зеленскнй 14. Матермалы для географмн м статнстнкн Росснн. Ч. 2.
С. 56—57; Ч. 1. С. 89.
64 Там жа. С. 164.
прыблізна роўныя паказчыкі (12,9 і 13), аднак дзяржаўныя сялянс разводзілі ў большай колькасці кароў і коней, якія, атрымліваючы крыху лепшы дагляд, вызначаліся адпаведнай прадукцыйнасцю.
Прыродна-кліматычныя ўмовы і экстэнсіўны характар гаспадаркі абумовілі перавагу адгонна-пашавай сістэмы са стойлавым утрыманнем жывёлы ў зімовы час. Разам з тым розныя віды жывёлагадоўлі мелі свае асаблівасці ў тэрмінах, спосабах утрымання жывёлы. Скаціну пасвілі на працягу 6—8 месяцаў, лстам — на абшчынных пашах (сервітутах), папарах, лясных урочышчах, a ў канцы лета і восснню — дадаткова па ржышчы і сенажацях. Кароў і авечак на ноч заганялі ў хлявы, коней пасвілі круглыя суткі. У чэрвсні — ліпсні кароў гналі ў поле на світанку (на ранкі), а пад абсд статак вярталі ў вёску, гаспадыні даілі кароў і зачынялі ў хлявах; кароў выганялі зноў у полс пасля таго, як спадала жара. Часам практыкавалі і адгонную (гуртавую) форму выпасу, калі статак гналі на працяглы перыяд далсй ад дому. Для начлегу ў гэтым выпадку служылі пабудаваныя ў месцах выпасу аборы, ці кашары. Апрача бсларускіх сялян і шляхты гуртавой жывёлагадоўляй займаліся яўрэйскія жывёлапрамыслоўцы. Яны скуплялі (або абменьвалі) у бсларускіх сялян маладняк, наймалі пастухоў, якія гналі статак у лес на ўсё лета; у канцы ліпеня да месца выпасу падвозілі соль і дадатковы корм (муку, вотруб’е), адкормленую жывёлу збывалі на асенніх кірмашах у Тураве, Петрыкаве, Зэльве і інш.
Свіней выкормлівалі ў дамашніх умовах, перыядычна выпускаючы з хлявоў на падножны корм пад наглядам падлеткаў. На Палессі практыкавалася і даволі архаічная адгонная форма іх утрымання. Свінсй выганялі ў лес або адвозілі ў лодках на суседнія астравы, дзе яны пасвіліся без усялякага нагляду да глыбокай восені, кормячыся жалудамі, каранямі і сакавітай травой. Восенню, калі жухла трава і ночы станавіліся халоднымі, іх склікалі (звычайна гэта рабіла гаспадыня, на вокліч якой яны ішлі) і напаўдзікіх, з новым патомствам, прыводзілі дадому. Сала і мяса такіх свіней, насычаныя водарам лясоў, па сведчанню сучаснікаў, вызначаліся добрым смакам65.
65 Эремнч 14. Очеркн Белорусского ІІолесья II ВЗР. 1867. Кн. 8. С. 115—116; Маракуев В. Полесье н полешукм. С. 14; Gloger Z. Encyklopedia staropolska. Т. 1. S. 233—234.
У парэформенны перыяд база жывёлагадоўлі ўзмацнілася за кошт кармавых траў. Травасеянне атрымала прыкметнае распаўсюджанне ў Панямонні і Цэнтральнай Беларусі. Як паказвае аналіз статыстычных дадзсных па паветах, яно цягацела да раёнаў больш эфектыўнага земляробства і жывёлагадоўлі. У прыватнасці, у Наваградскім павецс ўкосныя плошчы кармавых траў у сялян у 1901 г. складалі 4995 дзес., у Слуцкім — 4640, Ашмянскім — 3232, Лідскім — 2421, Мінскім — 1560 дзес.66 Травасеянне тут стымулявалася хуткім павелічэннем пагалоўя коней, а таксама пашырэннем пасеваў азімай пшаніцы. У той жа час у Паўночнай Беларусі і асабліва на Палессі, дзе значныя плошчы займалі сснажаці, да XX ст. кармавыя травы на сялянскіх надзелах амаль нс высяваліся. У Падзвінні травасеянне атрымала некаторы штуршок толькі ў пачатку XX ст. у сувязі са Сталыпінскай аграрнай рэформай. Гэты працэс быў абумоўлены не толькі запатрабаваннямі развіцця жывёлагадоўлі, але і, як адзначалася, узнаўленнем урадлівасці глебы, змарнаванай пасевамі льну.