Пагарда
Альберта Маравія
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 237с.
Мінск 1989
сказаў Баціста,— у час нашых гаворак наконт фільма... Ён ці згаджаецца са мной, ці маўчыць... Але я цяпер вельмі добра ведаю людзей, каб ім верыць, калі яны пачынаюць сябе так паводзіць... Вы, мастакі, усе без выключэння, больш ці менш аднадушна лічыце, што прадзюсеры — толькі дзялкі, і больш нічога... He супярэчце, Мальтэні, і вы так думаеце, і, вядома, так думае і Рэйнгольд... Але гэта так толькі да пэўнай ступені... Можа, Рэйнгольд спадзяецца, што яму ўдасца ўсыпіць маю пільнасць сваімі пасіўнымі паводзінамі... але я напагатове... Я не сяджу, развесіўшы вушы, Мальтэні...
— Карацей кажучы,— спытаўся я рэзка,— вы не давяраеце Рэйнгольду?
— Я яму веру і ў той жа час не веру... Я яму давяраю як спецыялісту, як майстру сваёй справы... Але я не давяраю яму як немцу, як чалавеку іншага свету, які вельмі адрозніваецца ад нашага... I яшчэ,— Баціста паклаў сігару на край попельніцы і паглядзеў мне ў вочы,— і яшчэ, Мальтэні, я хачу аўтарытэтна сказаць вам, што мне патрэбен фільм як мага болып падобны на «Адысею» Гамера. Чаго хацеў Гамер у сваёй «Адысеі»? Ён хацеў расказаць прыгодніцкую аповесць, якая ўвесь час трымала б чытача ў напружанні... Гісторыю, якая, так сказаць, уздзейнічала б
на думкі і ўяўленні. Вось чаго хацеў Гамер. I я патрабую, каб вы засталіся верныя Гамеру... У Гамера ў «Адысеі» веліканы, цуды, буры, чарадзейкі, пачвары...
— Але яны будуць і ў нас,— сказаў я, крыху здзіўлены.
— Яны будуць і ў нас, яны будуць і ў нас...— раптам са злосцю перадражніў мяне Баціста.— Вы што, Мальтэні, лічыце мяне за дурня?.. Але ж я не дурань!
Ён павысіў голас і са злосцю ўтаропіўся на мяне. Я быў здзіўлены гэтым ягоным прылівам злосці, а яшчэ больш вынослівасцю Бацісты: цэлы дзень ён вёў машыну, пасля яго гайдала на параходзе ад Неапаля да Капры, і цяпер замест таго, каб адпачыць, як зрабіў бы я на яго месцы, ён яшчэ здольны спрачацца аб намерах Рэйнгольда!
Я сказаў абыякава:
— Але адкуль вы ўзялі, што я вас лічу за... дурня?
— Я мяркую па вашых паводзінах, Мальтэні, ды і Рэйнгольда бачу наскрозь...
— Што вы хочаце гэтым сказаць?
Крыху супакоіўшыся, Баціста зноў закурыў і прадоўжыў:
— Вы помніце той дзень, калі ўпершыню сустрэліся з Рэйнгольдам у маім кабінеце... Вы тады яшчэ сказалі, што не падыходзіце для работы над займальным фільмам, ці не так?
— Здаецца, так.
— A iuto вам адказаў Рэйнгольд, жадаючы вас супакоіць?
— Цяпер не прыпомню...
— Mary гэта асвяжыць у вашай памяці... Рэйнгольд вам сказаў, каб вы нс хваляваліся... што ён збіраецца ставіць псіхалагічны фільм... фільм аб сямейных адносінах між Адысеем і Пенелопай... Ці не так?
Я зноў здзівіўся: Баціста, выходзіць, куды больш кемлівы, чым можна было б падумаць, калі ўлічваць
ягоную знешнюю грубасць і некультурнасць. Я пацвердзіў:
— Так, здаецца, ён сапраўды гаварыў нешта ў гэтым плане.
— Дык вось, паколькі сцэнарый яшчэ не пачаты і нічога дагэтуль не зроблена, я лічу сваім абавязкам напярэдзіць вас самым сур’ёзным чынам: для мяне паэма Гамера — не гісторыя сямейных адносін між Адысеем і Пенелопай.
Я нічога на гэта не адказаў, і Баціста, крыху памаўчаўшы, прадоўжыў:
— Калі я хачу паставіць фільм пра адносіны паміж мужам і жонкай, я бяру які-пебудзь сучасны раман і, нікуды не выязджаючы з Рыма, здымаю фільм у спальнях і гасціных квартала Парыолі... I тады мне не патрэбны ні Гамер, ні яго «Адысея». Вы зразумелі, Мальтэні?
— Ну вядома, зразумеў.
— Адносіны паміж мужам і жонкай мяне цяпер не цікавяць, вы зразумелі, Мальтэні?.. «Адысея» — гэта гісторыя вандровак Адысея, і мне патрэбен фільм іменна пра ягоныя вандроўкі... I каб у вас не было ніякага сумнення, мне патрэбен займальны фільм, Мальтэні, зай-маль-ны! Вы зразумелі?
— He клапаціцеся,— сказаў я, бо ўжо гэта размова пачынала мне надакучаць,— вы будзеце мець займальны фільм.
Баціста шпурнуў сігару і сказаў звычайным тонам:
— А я і не клапачуся, бо, апрача ўсяго, грошы-то плачу я... Вы павінны зразумець, Мальтэні, я гавару гэта, каб наперад выключыць усялякія непаразуменні... Бярыцеся за работу заўтра ж раніцай. Я хацеў вас своечасова папярэдзіць: гэта датычыць і вашых уласных інтарэсаў... Я вам давяраю, Мальтэні, і хачу, каб, працуючы з Рэйнгольдам, вы, так сказаць, прадстаўлялі мяне... Вы павінны напамінаць Рэйнгольду кож-
ны раз, калі ў гэтым узнікне неабходнасць, што «Адысея» падабаецца і заўсёды падабалася людзям таму, што яна прасякнута паэзіяй... I я хачу, каб гэта паэзія цалкам і поўнасцю была захавана ў фільме...
Я зразумеў, што Баціста зусім супакоіўся: на самай справе, цяпер ён загаварыў ужо не пра займальны фільм, якога ад нас патрабаваў, а пра паэзію. Пасля кароткага экскурса ў няшчасны край, дзе пануе адзін толькі касавы поспех, мы зноў падняліся ў завоблачныя вышыні мастацтва і духоўных інтарэсаў. Хутчэй з грымасай болю, чым з усмешкай, я сказаў:
— He сумнявайцеся, Баціста, мы вам падорым усю паэзію Гамера ці, па крайняй меры, гэтулькі, колькі зможам з яго выціснуць.
— Цудоўна, цудоўна, не варта болып пра гэта гаварыць!
Баціста, пацягваючыся, падняўся са свайго крэсла, паглядзеў на гадзіннік і, буркнуўшы, што хоча прывесці сябе ў парадак перад вячэрай, выйшаў. Я астаўся адзін.
Спачатку я таксама хацеў пайсці ў свой пакой, каб пераапрануцца перад вячэрай. Але размова з Бацістам усхвалявала мяне, я хутка забыўся на свой намер і пачаў машынальна хадзіць па гасцінай узад-уперад. На самай справе, усё тое, пра што сказаў Баціста, змусіла мяне ўпершыню задумацца над тым, якую цяжкую работу я, даволі легкадумна, клапоцячыся пра матэрыяльныя выгоды, узваліў сабе на плечы. I мне здавалася, што я ўжо цяпер наперад адчуваю тую страшэнную стому, якую мне давядзецца зведаць у канцы работы над сцэнарыем. Нашто ўсё гэта? — думаў я. Нашто мне асуджаць сябе на такую непрыемную і цяжкую работу, на спрэчкі, якія, безумоўна, будуць узнікаць у нас з Бацістам, не гаворачы ўжо аб спрэчках, якія давядзецца весці з Рэйнгольдам, на непазбежныя кампрамісы, на горыч пры думцы, што маё імя з’явіц-
ца пад фільмам, які скажае «Адысею» і які створаны толькі для касавых збораў?.. Нашто гэта ўсё? Яшчэ зусім нядаўна, калі я з вышыні абрыву, са сцежкі, якая бегла па ім, глядзеў на скалы Фаральёні, маё знаходжанне на Капры ўяўлялася мне такім прывабным. Цяпер яно мне здалося раптам вельмі змрочным, і віной таму была тая цяжкая і няўдзячная задача, якая стаяла перада мной: суадносіны і прыміраць свае патрабаванні сумленнага літаратара з супрацьлеглымі зусім патрабаваннямі прадзюсера. Зноў я балюча адчуў, што Баціста — гаспадар, а я — слуга і што слуга ўсё можа рабіць, апрача аднаго — непаслушэнства гаспадару, а спробы абараніць сябе ад улады гаспадара ліслівасцю і хітрасцю яшчэ больш прыніжаюць, чым безагаворачная паслухмянасць... Карацей кажучы, я адчуваў, што, падпісаўшы гэты кантракт, я прадаў душу д’яблу, патрабавальнаму і разам з тым дробязнаму, як і ўсе д’яблы. Баціста, калі быў шчыры, сказаў гэта даволі ясна: «Грошы ж я плачу»... Мне трэба было не так ужо і многа смеласці, каб сказаць Бацісту: «А я той, каму плацяць», але я не сказаў, толькі падумаў. Фраза гэта гучала ў мяне ў вушах, як я толькі пачынаў думаць пра сцэнарый. Раптам я адчуў, што задыхаюся, нібыта такія думкі выклікалі ў мяне прыступ удушша. Мне захацелася хутчэй пайсці з гэтага пакоя, каб не дыхаць тым павстрам, якім дыхаў дагэтуль Баціста. Я падышоў да шкляных дзвярэй, адчыніў іх насцеж і выйшаў на тэрасу.
РАЗДЗЕЛ ЧАТЫРПАЦЦАТЫ
Тым часам прыйшла ноч, тэрасу асвятляла мяккае, срабрыстае ззянне, якое разліваў па небе нябачны месяц. Прыступкі з тэрасы вялі адразу ма дарожку, якая абягала ўвесь востраў.
Спачатку я хацеў спусціцца па гэтых прыступках і пайсці пагуляць па востраве, але потым завагаўея — час быў позні і дарожку схавала цемень. Я рашыў астацца на тэрасе; аблакаціўся на балюстраду і закурыў. Навокал, высока ўздымаючыся ў зорнае неба, цямнелі вострыя скалы. Нішто не парушала начной цішыні: толькі прыслухаўшыся, можна было пачуць лёгкі пошум хваль, якія набягалі на прыбярэжныя камяні і мякка адкочваліся назад. Але, можа, гэта нават быў не пошум хваль унізе, у маленькай бухтачцы, a толькі мернае дыханне мора, рух прыліву і адліву. Паветра было ціхае, нерухомае,— ніякага подыху ветру. Далёка, недзе на самай лініі гарызонту, я з цяжкасцю згледзеў кволы белы агеньчык — гэта быў маяк у Пунта Кампанэла, на мацерыку; ён то ўспыхваў, то патухаў, і гэты, ледзь улоўны, прытоены ў начной прасторы агеньчык бьіў адзінай прыкметай жыцця, якую можна было тут заўважыць.
Я адчуваў, як мне перадаецца спакой гэтай ціхай ночы, хоць і ведаў, што ніякае хараство на свеце не заслоніць мяне ад трывожных думак. I сапраўды, зачараваны прыгажосцю гэтай ночы, я даволі доўга стаяў, не думаючы ні пра што, але потым, амаль насуперак сваёй волі, зноў пачаў думаць пра Эмілію. Думкі пра яс, выходзіць, зусім не пакідалі мяне, але гэты раз яны былі наздзіў нейкімі блытанымі і перакрыжоўваліся з думкамі пра сцэнарый, можа, таму, што я размаўляў нядаўна з Бацістам і Рэйнгольдам, а можа, я яшчэ быў пад уражаннем, якое зрабіў на мяне гэты востраў, што вельмі напаміпаў мясціны з гамераўскай паэмы. Раптам, сам не ведаю чаму, я ўспомніў урывак з апошняй песні «Адысеі», той, у якім Адысей падрабязна расказвае пра свой шлюбны ложак, пасля чаго Пенелопа нарэшце пазнае яго, мужа. Яна бляднее і ледзь не траціць прытомнасць, а пасля са слязьмі і плачам кідаецца да яго ў абдымкі і гаворыць словы, якія я доб-
ра запомніў, не раз перачытваючы і паўтараючы іх самому сабе:
О, не злуй на мяне, Адысей! Між усімі заўсёды ты быў Самы разумны і добры. На сум асудзілі багі нас!
Багам тым было нежадана, каб, наша святое каханне Разам спазнаўшы, мы ціха дайшлі да магілы...1
На жаль, я пе ведаю старажытнагрэчаскай мовы, але я заўсёды адчуваў, што пераклад Піндэмонтэ недакладны і ні ў якім разе не перадае чароўнай пепасрэднасці арыгінала. Але гэтыя радкі мне заўсёды падабаліся: яны былі сагрэты шчырым пачуццём, хоць і гучалі крыху напышліва. Чытаючы гэты ўрывак, я мімаволі параўноўваў яго з вершамі Петраркі, асабліва з яго вядомым санетам, які пачынаецца радком: «Спакойны порт Кахання мне паслала...» і канчаецца тэрцынай:
I, можа быць, яно ў адказ сказ
КНІГІ ОНЛАЙН
