Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
Даўно ўжо гэта здарылася, Феламене тады было гадоў чатырнаццаць. Суседаў сын Міжа, вучань слесара, паказаў аднойчы ёй дзесяць дынараў:
— Дам табе, калі хочаш.
— За што?
— Калі пойдзеш са мною і дасі нешта зрабіць. Калі крычаць не будзеш. А я нічога благога рабіць не буду.
— А што ты будзеш рабіць? Скажы.
— Убачыш.
Яна глядзела на грошы ў руках у хлопца і на яго самога. Міжа — рыжы, кудлаты, з рабаціннем на твары, але ў яго прыгожыя белыя зубы. Калі ўсміхаецца, не такі ўжо і брыдкі.
— Дык што табе трэба? Скажы!
— Убачыш. Толькі абяцай, што нікому не будзеш расказваць.
Феламена глядзела на яго дапытлівымі вачыма. Гэта ўжо былі не дзіцячыя вочы.
— He, не буду расказваць.
— Тады пайшлі,— сказаў Міжа, схапіўшы яе за РУку.
Яны пайшлі за Градашчыцу. Гэта было летам, вада апала, і вербы звешвалі галлё, як страху, над берагам. Міжа зацягнуў яе туды, дзе ніхто не ўбачыць.
— Ну, лажыся!
— А дзе грошы?
— Ha! — Ён упхнуў ёй у руку потную дзесяцідынаравую паперку.— Дык цяпер лажыся!
Яна лягла. Зямля была цёплая. Млявым цяплом патыхала ад вербавага галля, якое звісала да зямлі шатром. Недзе зверху ціўкалі вераб’і. Міжа лёг побач і пачаў расшпіляць блузку. Яна не бачыла хлопцавых рук, адчула толькі, што гарачыя пальцы даткнуліся да грудзей. Ёй стала сорамна, што грудзі такія малыя, толькі што пачалі расці.
— Дык не будзеш крычаць? — прашаптаў Міжа.
— He,— адказала яна.
Міжа лашчыўся, гладзіў грудзі. Было прыемна. Яна заплюшчыла вочы ад задавальн^ння і падумала, што крычаць няма чаго, наадварот, можна быць удзячнай. Нічога ж кепскага няма. Потым адчула, што ён лезе пад спадніцу. Уздрыгнула і сціснула ногі.
— Ну! — задыхана выгукнуў Міжа.
Феламена адпіхнула яго руку і пакорліва прашаптала:
— А ты ж не сказаў, што кахаеш мяне.
— Што? — вылупіўся ён.— Ці ж я не даў табе дзесяць дынараў?
— А замуж возьмеш, калі вырасту? Пачакаеш, пакуль я вырасту?
— Каза! — злосна закрычаў Міжа.— Ты і цяпер дарослая. Паабяцала, дык пускай!
— He,— адказала Феламена і пачырванела,— спачатку паабяцай, што возьмеш мяне замуж, калі падрасту.
— Слухай,— нецярпліва бурчаў Міжа,— чаго дурышся?.. Ты ж паабяцала.
— А ты абяцаеш, што возьмеш мяне, калі вырасту?
— He! — кінуў ён злосна.— He трэба мне дзеўкі з такой сям’і!
— 3 якой сям’і?
— 3 такой, дзе не ведаюць, хто чый бацька!
— Што ты сказаў?
Яна села, нацягнула спадніцу на калені і паглядзела на хлопца. Вочы ў яго былі зеленавата-чырвоныя, як у бацькавага ката Эмануэля.
— Тое, што ты чула.
— Нягоднік!
— Мой бацька не раз спаў з тваёю маткай!
— Нягоднік!
— I не толькі спаў. Рабіў з ёю што хацеў. Каб ты ведала, я сам усё бачыў!
Феламена ўсхапілася, пляснула яго па мордзе і пабегла. Потым спахапілася, кінула ў ваду грошы і пабегла далей. Калі праз хвіліну азірнулася, убачыла, што Міжа стаіць каля вады і выцірае штаны. Заплаканая, задыханая, прыбегла яна дадому і ўсё расказала. Бацька моўчкі дастаў з шафы шырокі салдацкі рэмень з металічнай спражкай і пачаў біць. Біў доўга, пакуль яна не страціла прытомнасць.
Добра памятаю, я ўцёк тады з дому, зачыніўся ў куратніку і плакаў. Феламена пасля гэтага з паўгода кожны вечар разглядала чорныя пісягі на целе, абмацвала сляды цяжкай спражкі і клялася, што будзе ненавідзець бацьку да смерці. I сапраўды, бацька з Taro часу заўсёды ёй быў страшна ненавісны — раз’юшаны, пачырванелы, як тады, і заўсёды ёй здавалася, што ў руках у бацькі той страшны рэмень з металічнай спражкай. Калі праз некалькі гадоў з’явіўся першы і апошні жаніх, бацька адказаў «не», бо не хацеў даваць пасагу.
Тыя, што напалі на яе, ні пра гэта, ні пра пазнейшае нічога не ведаюць. А калі яна і раскажа, наўрад ці што зменіцца, бо яны ж выконваюць загад некага іншага — таго, каму няма часу шукаць карані ліха ў мінулым.
На нейкі момант Феламена сціхла, а потым пачала
адчайна калаціць рукамі і нагамі. Дзеўка дужая, яна ледзь не збіла з ног аднаго з тых, што яе трымалі.
— Слухай, дзеўка,— сказалі ёй,— калі будзеш тузацца, дамо па галаве. Патрывай, пакуль абстрыжом, а тады як сабе хочаш. I нашто табе здаўся гэты паршывы італьянец, усё роўна ж заб’ём яго?!
, Пачуўся скрогат нажніц. У Феламены была надзея, што абстрыгуць толькі ззаду. Але тут яна зразумела, што надзея марная — гэтыя гвалтаўнікі ведаюць, як зрабіць горш: халодныя нажніцы прайшліся ад патыліцы да цемені, потым зачвахалі над ілбом і з двух бакоў над вушамі. Ясна, стрыгуць дагала, як рэкрута. «Ды як спрытна — няйначай, цырульнік»,—■ падумала яна і затрэслася ад злосці і ад бяссілля. Ніхто больш не вымавіў ні слова. Недзе блізка заскавытала шчаня і на яго зашыкалі. Калі абстрыглі, Феламену зноў кудысьці перацягнулі, развязалі рукі і шэптам загадалі:
— He рухацца, стой на месцы, пакуль мы не адьідзем!
I зніклі гэтаксама нячутна, як і з’явіліся. Феламена напружылася і скінула вяроўку, ссунула хустку з вачэй і выцягнула заткала з рота. Аказваецца, яна ў цёмным двары наводдаль ад вуліцы. Каля дома зноў заскавытала шчаня. I яна зноў заплакала. Завязала хустку і выйшла на вуліцу, пустую і ціхую. Сіні ліхтар над скрыжаваннем дрыжаў пад ветрам, нібыта ад страху пасля таго, што ўбачыў, і ад таго, што мае ўбачыць.
Я хаваюся за прычыненымі варотамі чужога fleapa, сачу за сястрою, затаіўшы дыханне і прыкусіўшы губу. I, здаецца, чую яе плач. Змагаюся з думкай, што яе мы пакрыўдзілі незаслужана, што ў горадзе многія маладыя жанчыны больш вартыя кары. Аднак іх не стрыжом, бо яны ўмеюць сцерагчыся. У мяне разрываецца сэрца, быццам здарылася нешта непапраўнае. Але зноў я прыходжу да думкі, што інакш нельга,
інакш нельга, інакш нельга. Час будзе судзіць наіпы справы.
Маці зноў піла. Феламена садрала хустку і заенчыла:
— Мама, мяне абстрыглі!
— Маці божая! А хто ж гэта так? — здзівілася маці і пляснула рукамі.
— Мы з Карлам хадзілі ў кіно. Яму трэба было зайсці яшчэ ў казарму. Ну а я пайшла дадому адна.
— Божа літасцівы! — уздыхнула маці. Вочы ў яе былі запаленыя, гнойныя.— Якая ж ты цяпер! Як аскубеная курыца. Такія валасы і за год не адрастуць. А за што гэта, Феламена?
— За што, за што? Знайшлі за што — за Карлу. Кажуць, будуць стрыгчы ўсіх, хто знаецца з італьянцамі. Гэтулькі гадоў ніхто мяне не бачыў, калі была я адна-адзінюткая, а вось цяпер, як пазнаёмілася з Карлам, раптам убачылі. Аказваецца, праз мяне ганьба на іншых, шаноўных. Усе тыя гады не было! Як ім не сорамна... Ой, людзі, людзі!..
Маці стаяла разгубленая.
— Добра яшчэ, што не забілі,— уздыхнула яна.— Маглі ж забіць. Яны ўсё могуць. Цяпер забіваюць людзей проста на вуліцы, сярод белага дня, мімаходам. Які час!
— А што скажа Карла? Ён пакіне мяне такую аскубеную...
— Нічога не зробіш,— сказала маці,— прыйдзецца месяц-другі пасядзець, не выходзіць з хаты. А Карла не пакіне, не з-за валасоў ён з табою жыве. Дзякуй богу, што жывая засталася.
— Сказалі, што яго заб’юць.
— Каго?
— Карлу.
— I не дзіва,— разважліва сказала маці.
— Што ты гаворыш, мама!
Яны сядзелі і спалохана глядзелі адна на адну. Маці не пераставала пляскаць рукамі і ўсё шаптала:
— Які час! Які час!
Бацька ў той вечар затрымаўся на сходзе таварьіства сяброў жывёлы, таму ўвайшоў у дом шпарка, кінуў капялюш на падаконнік і ўжо хацеў сесці, калі ўбачыў Феламену.
— Ага! — I праз хвіліну: — Ну, знайшла тое, што шукала?
Тут умяшалася маці:
— Як гэта ты размаўляеш з роднай дачкою?
— He лезь,— сурова спыніў яе бацька.— Ты п’яная.
— Прыдурак!
— Маўчы, кажу,— яшчэ суровей сказаў бацька.— Італьянскага віна налізалася. Адальецца яно вам, яшчэ папомніце!
— Ты,— заверашчала маці,— тьі сухі паёк, чортаў скнара, галубятнік пракляты! Што я мела калі ад цябе? Ці купіў ты калі хоць кілішак віна? А ці быў ты ўвогуле мужчынам? Ты на грошы мае паквапіўся, і ўсё, а я тады не разабралася.
Лямантавала яна чым далей, тым болей і налівалася крывёю. Потым раптоўна асела і зайшлася істэрычным плачам. Бацька схапіў капялюш і ў дзверы. Феламена разгублена глядзела то на бацьку, то на маці. А потым і сама заплакала:
— Абое вы вінаватыя, абое...
Я сачыў за ім. Бесперапынна. Увесь час напружаны і ўпэўнены, што будзе так, як я думаю.
Дарыо Вентуры быў чалавекам нервовым, з вечнай усмешкай і марнымі намаганнямі дабіцца, каб мы слухалі яго і адказвалі. Яму абрыдла ўжо пісаць на дошцы: «Amate il pane, amore della casa, profumo del
la mensa, gioia dei focolari» Ён зразумеў, што ўсё гэта як аб сценку гарохам.
Спачатку мы дзівіліся, што ён не мяняе сваіх адносін да нас, калі не вітаем яго «па-рымску», як было загадана і за што выключылі з гімназіі цэлыя класы. А потым зразумелі, што ён узяў іншую тактыку. Ён спадзяваўся, што зможа падысці да нас з другога боку. Запісаўшы на дошцы словы Метастазіо: «Madre comune d’ogni popolo e Roma, e nel suo grembo accogie ognun che brama farsi parte di lei» 2, ён, уздзейнічаючы на нашы славянскія пачуцці, дадаваў яшчэ што-небудзь з Пушкіна ці Прэшарна.
Пераможная ўсмешка, якую немагчыма было схаваць на смуглым твары, знікала, як толькі ён заўважаў, што культурныя захады не даюць вынікаў. Выходзіць, перад сценамі стараўся. Выходзіць, класны пакой бясследна паглынаў яго словы. Калі рыпела падлога каля кафедры, гэта больш уважліва слухалі, чым вершы, якія ён дэкламаваў.
Хлопцы сядзяць нерухома, глядзяць у сшыткі перад сабою. Хто чытае пад партай «Васемнаццацікаратную дзяўчыну», а хто спісвае заданне па матэматыцы. Ціхаход падпёр сваю вялікую цяжкую галаву рукамі і з расплюшчанымі вачыма спіць, Mary ісці ў заклад, што ён не чуе настаўніка. А калі той будзе выклікаць, Ціхаход скажа прывычнае «не ведаю». Быццам нічога ў свеце яго не цікавіла, усё страціла значэнне. He патухла ў ім адна толькі маленькая іскрынка. А дзеля чаго яна цепліцца — пра гэта Дарыо Вентуры не даведаецца ніколі. Ён спыніў погляд на адным з усяго класа выдатніку і ўздыхае. А той, бедны, няўцямна таро-
1 «Любіце хлеб свой, сям’ю сваю, духмянасць абеду, цяпло дому» (італ.).
2 «Рым — маці ўсіх народаў, і ў сваё лона прымае кожнага, хто жадае застацца ў ім назаўжды» (італ.).
піцца праз тоўстае шкло акуляраў сваімі бязвыразнымі вачыма. Дарыо Вентуры зноў уздыхае і думае, што ён ніколі не любіў выдатнікаў. 3 іх ніколі нічога вартага не атрымліваецца. Як нічога не атрымліваецца з самых дысцыплінаваных салдатаў. Вентуры лічыць, што малады чалавек мае будучыню толькі тады, калі ён крыху шальмаваты. Таму на нас ён часам глядзеў з незвычайнай сімпатыяй і шчырай спагадай.
КНІГІ ОНЛАЙН
