Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
— У мяне ўжо не засталося розуму,— уздыхнуў бацька.
— Давай заспяваем! — прапанаваў Ёсіп і наліў зноў.
— Што? Я ніколі не спяваў. He ўмеў. He паспеў. He хацеў. Д’ябал!
— Заспяваем! — паўтарыў Ёсіп, наліваючы яшчэ раз. Ён прыгладзіў вусы, закаціў вочы і зацягнуў:
Ой, вайсковы барабан...
У бацькі выступілі слёзы.
— Ёсіп,— прастагнаў ён,— прашу цябе, не трэба, не трэба, не трэба спяваць! У мяне сэрца разрываецца! •
Ёсіп змоўк. Выцер вочы, быццам і яго сляза праняла, і спытаўся:
— Мо яшчэ якую? Весялейшую?
I пачаў другую:
Горы загулі, лясы зашумелі...
— He трэба! — бацька закрыў рукамі вочы і захліпаў.— Такая яна жаласная — не магу слухаць.
Ёсіп зноў змоўк і сярдзіта буркнуў:
— Ну, браце, тады я не ведаю, што заспяваць, каб тваё сэрца не разрывалася!
— Вясёлае што-небудзь.
— Вясёлае?.. «Як у вёску хлопцы йшлі...»? He, яна сумная, як д’ябал. «Неба ружавее...»? Не-не, і яна сумная, быццам сто д’яблаў. Ды і «Ці пакахаеш мяне...» таксама сумная, нібы тысяча д’яблаў. Мадона, чаго яны ўсе такія сумныя? Сумны мы народ, Петар, таму і песні ў нас такія. Быццам д’ябал, які нас увесь час душыць. Ага, вось што ўспомніў: «Мы ў Кане галілейскай...»!
Ён зноў прыгладзіў вусы, патупаў, як музыка, нагою па падлозе і заспяваў:
Мы ў Кане галілейскай на вяселлі былі, мы пім-па-пум-па-пум — елі, мы пім-па-пум-па-пум — пілі...
— Гэтая нічога,— сказаў бацька.— Але гэта толькі прыпеў.
— Ага,— згадзіўся Ёсіп, наліваючы,— добрая песня. Без «р». Ты заўважыў?
— He,— адказаў бацька,— ты ж вельмі добра вымаўляеш «ррр».
— Праўда? — здзівіўся Ёсіп.— Гэта цудоўна. А я і не ведаў, што ты такі... такі... спагадлівы.
Ён узяў бацькаву руку і нязграбна пагладзіў сваёй дрыгатлівай далоняй. •
— Ну што ты,— засаромеўся бацька.
— Але, але! Толькі ты няшчасны. Жыццё цябе б’е. Так, як і мяне. Усіх, усіх б’е. Кожнага пасвойму.
— He ўсіх,— заківаў галавою бацька.
— Бадай, не ўсіх аднолькава, але б’е ўсіх. Каго дагэтуль не біла, яшчэ будзе. Час сабачы, скажу Ta66, усім.
— Паспявай яшчэ,— папрасіў бацька.
Ёсіп прыгладзіў вусы, закаціў вочы так, што відаць былі адны бялкі, і хрыплым голасам заспяваў:
Мы ў Кане галілейскай...
Бацька пачаў яму ціхенька падцягваць, а потым сказаў:
— Чаго ты вочы закаціў? He рабі так, бо мне здаецца, што ты мёртвы. Быццам цябе павесілі ці застрэлілі.
— Я закаціў вочы? — здзівіўся Ёсіп.
— Закаціў. Нават глядзець на цябе такога брыдка. Глядзі на мяне!
Ёсіп яшчэ раз правёў рукою па вусах і зацягнуў. Пры гэтым глядзеў бацьку проста ў вочы. Але нечакана перастаў і паскардзіўся:
— He, гэтак не магу спяваць. Мадона! He разумею, чаму гэта?! Трэба крыху паглядзець угару,
I пачаў зноў, закаціўшы вочы. Бацьку страсянула, як ад холаду, і ён нецярпліва закрычаў:
— Ёсіп, не трэба! Далібог, быццам нябожчык спявае!
Ёсіп пакрыўджана надзьмуўся і змоўк.
— У цябе, стары, слыху няма!
— Няма. Затое ёсць вочы. I бачаць яны пакуль што добра.
Ёсіп паскроб за вухам і наліў кілішкі:
— Дап'ём гэта, га?
— Дап’ём.
— Мы яшчэ не абьі-што, стары?
— Мыгы.
— Я, пакуль паміраць, яшчэ зраблю нешта!
— Цішэй, не крычы!
Яны стаміліся і сціхлі. За акном усё ліў і ліў дождж, сівай заслонай зацягваючы ўсё навокал. Здавалася, ужо змеркла. Сад і вуліца былі як намалява-
ныя на патрэсканым палатне. У Трнове тоненька дзынкнулі званы. Абодва прыслухаліся.
— Нехта памёр.
— Забілі кагосьці,— прамармытаў Есіп.— Цяпер мала хто памірае сваёй смерцю.
I зноў маўчанне. Неўзабаве Ёсіп устаў і пачаў шукаць дзверы. Хацеў выйсці ў тыя, што на балкон. Бацька спыніў яго і насунуў шапку з бляшаным нумарам 77. Ужо на парозе Ёсіп стаў, павярнуўся, кінуўся бацьку на шыю і пацалаваў яго ў шчаку.
— Бывай, стары, і не крыўдуй, калі што!
— Дзякуй табе,— адказаў бацька.— Глядзі толькі, не ўпадзі!
— He ўпаду,— адазваўся Ёсіп ужо з калідора. Пастаяў крыху ў задуменні і вярнуўся.
— Слухай,— зашаптаў ён, падышоўшы да бацькі і зазіраючы яму ў вочы,— гэта праўда, што я быў на мерцвяка падобны, калі спяваў? Праўда, спяваў, быццам нябожчык?
Бацька разгублена замаргаў, не знаходзячы, што сказаць.
— He,— нарэшце выціснуў ён з сябе,— гэта я так ляпнуў. Ведаеш, гэтак нават лепей слухаць было, прыямней.
— Дзякуй, шчасліва табе, стары!
I ён пайшоў. А бацька стаў каля акна і паглядзеў за ім. Ёсіп ішоў па двары, несамавіты, згорблены і незразумелы. Фердынанд, апусціўшы хвост, плёўся за ім. Бацьку здалося, што Ёсіп усё яшчэ спявае, што чуваць «Мы ў Кане галілейскай...» і відаць мутнаватыя бялкі Ёсіпавых вачэй.
Якраз у гэты момант на вуліцы з’явіўся Карла. Бацька пазнаў яго па капелюшы. Каля варот ён сустрэўся з Ёсіпам. Бацька міжволі правёў рукою па вачах. У яго было нейкае прадчуванне. Ён адразу працверазеў, быццам зусім і не піў Ёсіпавай гарэлкі, і добра бачыў,
іпто яны стаяць адзін супраць аднаго. Фердынанд падняў хвост і пагрозліва загыркаў. Бацька адчуваў: вось-вось нешта здарыцца. Здалося, што нехта крыкнуў. Ёсіп замахнуўся, і Карла — ён быў многа меншы ростам — упаў. Але адразу ж устаў і адскочыў убок. Праз момант пачуўся стрэл. Потым яшчэ два. Фердынанд адбег да дома і жаласна заскуголіў. Бацька заплюшчыў вочы, а калі расплюшчыў зноў, убачыў, што Ёсіп сутаргава выцягнуўся. Падняў рукі і ўсім целам грукнуўся на спіну. Карла, нібы кот, пераскочыў цераз яго і пабег дахаты.
Здранцвелы ад жаху, бацька адхіснуўся ад акна і ледзь дабраўся да ложка. Сеў, прыхіліўшыся да сцяны, і, не маргаючы, утаропіўся ў бутэльку, якую прынёс Ёсіп. Яна яшчэ стаяла на стале і таямніча блішчала ў змроку.
У тыя дні склад камітэта і груп мяняўся: амаль штодня выбывала некалькі чалавек. Іх месца адразу займалі іншыя, быццам падпольныя рэвалюцыйныя органы вырашылі цалкам абнавіць арганізацыі. Акрамя таго, няспынна мяняліся межы раёнаў і ўчасткаў — каб усцерагчыся ад правакатараў і дзеля канспірацыі. Гісторыя ніколі дакладна не зможа апісаць структуру тагачасных партыйных, партызанскіх, маладзёжных, вучнёўскіх і жаночых арганізацый, груп народнай абароны, культурнікаў, сувязных і сабатажных троек, заблытаную сетку явак, складоў, бункераў, майстэрняў. I ўсё гэта працавала, як машына, заведзеная воляй і ваяўнічым настроем, не спыняючыся ні на хвіліну нават тады, калі здараліся непаладкі.
Аднойчы Цвыркун вырашыў схадзіць да Тыгра ў яго логвішча. Наўрад ці ён быў знаёмы з Тыграм лепш за мяне. Ведаў, чым той займаецца, ведаў яго непахісную рашучасць, якая, здавалася, ішла больш ад розуму, як ад асабістага характару. Ведаў, што ён на
некалькі гадоў старэйшы за нас, іпто вайна застала яго на другім семестры юрыдычнага факультэта. Ведаў таксама, што Тыгр многа чытае. Аднак, калі слухаў Тыгра, яму заўсёды здавалася, што гэта нехта чытае не вельмі папулярную брашуру на патрэбную тэму. Гэта не перашкаджала Цвыркуну паважаць таварыша, але не давала права лічыць, што добра ведае яго. Цвыркун прызнаваў, што ў такой павазе была кропля страху перад чалавекам, з якім знаёмы, працуеш, дыскутуеш, ходзіш на пасяджэнні, якога слухаеш, а ён, тым не меней, табе чужы і яшчэ больш незразумелы. Цвыркун пачынаў разумець, чаму гэта так. Яны былі прадстаўнікамі розных асяроддзяў, гаварылі на розных, хоць і блізкіх, мовах. Тыгр належаў да так званага афіцыйнага, таму гаварыў амаль што выключна пра рэвалюцыю, пра ўсё астатняе быццам не ведаў. He ўмеў ён гаварыць пра людзей, як гавораць іншыя, калі яны не на сходзе, немагчыма было ўцягнуць яго ў размову пра дзяўчат, пра каханне, а тым болей пра надвор’е, футбол, кіно ці танцы. Ён не разумеў той своеасаблівай мовы гімназістаў, якая за гады сумеснай вучобы ператваралася ў сапраўдны жаргон.
А ў Цвыркуне жыла ўражлівая натура нябожчыцы маці, якую сам ён ледзь помніў. Адчувалася ў яго характары і строгая прыстойнасць мачыхі, і мяккі, нетутэйшы, аддалены ад усяго бацькаў смутак. Таму ён заўсёды здзіўляўся, сустракаючы людзей, якія да канца аддаваліся якой-небудзь адной справе і былі глухія да іншага. Цвыркун меў яшчэ адну рысу, якой зусім не было ў Тыгра,— фантазію, буйную, нястрымную, неймаверную, якая развівалася пад уплывам Свяшчэннага пісання, адзінай кнігі, якую паважаў яго бацька. Гэта, напэўна, давала яму магчымасць так лёгка прыстасоўвацца да людзей і абставін, разумець іх, што б ні здарылася, а ўбачанае і вядомае змяніць сваім уяўленнем да неверагоднасці. Аднойчы, калі мы былі на
Градзе і з яго сцяны глядзелі на плошчу Кангрзсу, Тыгр паказаў на казіно і сказаў:
— Тут будзе стаяць славенскі Палац Саветаў.
Ён гэта сказаў так сабе, мімаходзь, а Цвыркуну, між тым, бачыўся магутны, да аблокаў, гмах, які ўзнёсся над гэтымі непрыгляднымі будынкамі ў стылі барока і сецысіёну, над дзікім бязладдзем пакрыўленых дахаў каля падножжа Градскай гары. Тыгр сказаў, а Цвыркун верыў, што так яно і будзе. Гэта была асаблівасць, якая вылучала яго. А яшчэ даверлівасць. Ён нават не верыў, што людзі могуць ашукваць або прытварацца. Звычайна, сутыкаючыся з адкрытай хлуснёй, ён пакутаваў, быццам сам мае дачыненне да гэтай хлусні, быццам сам ілгаў. Гэтаксама ён мучыўся і калі сутыкаўся з непрыкрытай галечай, якую ўспрымаў як асабісты папрок за тое, што жыве багацей, можна сказаць, зусім як буржуй.
А Тыгр жыў менавіта ў такой беднасці. Таму Цвыркуна не здзіўляла яго незвычайная, няўмольная нянавісць да ўсяго, што мела хоць якую сувязь з буржуазнай балбатлівасцю і лянотай. He выклікала непрыязнасці і Тыграва манера выліваць сваю нянавісць і натуральную злосць у кароткіх, незакончаных фразах, зусім не падобных на тыя, да якіх мы прывыклі — звычайна ён валодаў сабою. Тыгр па натуры — дзівак і бабыль, таму гэтыя рысы выяўляліся асабліва выразна. На адным сходзе СКМЮ 1 сакратар гарадскога камітэта гаварыў пра сектанцтва моладзі. Як прыклад ён прывёў той факт, што маладыя людзі не хочуць на сценах дамоў пісаць «ВФ» 2, а замест гэтага пішуць толькі «СССР» і малююць серп і молат.
Цвыркуна непрыемна здзівіла, што пасля сходу Тыгр сказаў:
1 Саюз камуністычнай моладзі Югаславіі.
2 Вызваленчы фронт.
4 Зак. 3267
— Што-што? «ВФ» няхай пііпуць тыя, хто ў гэтым фронце ўдзельнічае! А мы, камуністы, колькі б нас ні было, заўсёды і ўсюды будзем маляваць серп і молат.
Тыгр жыў у старым і запушчаным доме са смярдзючай лесвіцай, на якую звычайна заходзілі п’яніцы, калі выпітае распірала пузыр. Яго пакойчык знаходзіўся пад самым дахам, столь была нахіленая і з аднаго боку сыходзілася з падлогай. Фарба і тынк злушчыліся да сёмага слою, а на столі выступілі жоўтыя плямы цвілі. У кутку стаяў жалезны, як у бальніцах, ложак, каля яго — столік з трыма дубовымі і адной сасновай ножкай, над ім — паліца з зашмальцаванымі кнігамі. Гэтае падстрэшша мела невялікае акенца, з якога аж да самага Града добра відаць усе дахі старой Любляны, прысыпаныя снегам, чорным ад дыму і сажы. Дахі — канічныя, пакрыўленыя, пукатыя і ўвагнутыя, раскіданыя на падножжы Градскай гары — навялі Цвыркуна на думкі пра гісторыю, сярэднявечча, пра алебарды. Чаму пра алебарды, ён і сам не ведаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
