Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
Я стараўся не глядзець на яе. Мы моўчкі пілі каву. А вось Ганна паглядзела мне ў вочы. Падумалася, што мы паквіталіся і зноў еталі сябрамі. Я сказаў, што веру ёй, нягледзячы на тое, што ёсць шмат падстаў не верыць. Вочы ў яе бліскучыя і чыстыя. He, гэтая жанчына не прадасца. Трэба ці паверыць ёй, ці зараз жа ісці. А ісці няма куды.
— А як школа? — спыталася Ганна.
— Ніяк. Я рады, што адкараскаўся ад яе. Даўно трэба было. Гэтаксама і з домам. Калі буду жывы, здам на атэстат, і ўсё. А цяпер, так ці іначай, што з ім рабіць?
— Цябе будуць шукаць?
— Схаваюся. А вясною зусім пакіну горад.
— I куды пойдзеш?
Яна з усмешкай глядзела на мяне.
— Я... Я таксама пайшла б у вёску.
Прыгладзіўшы валасы, наліла яшчэ кавы і завяла размову пра іншае. Бач ты, думаў я сам сабе, быццам і ведаеш чалавека, але гэта толькі здаецца. Спаў з жанчынай і не ведаю яе. Ніколі нічога ў яе не пытаўся, сорамна было. Ганна аддалася мне з намерам — як сталая, спелая жанчына, якая хоча здзівіць юнака ўсім тым, што мае і ўмее, і пры гэтым чакае не пагарды, а любасці.
— Пэўна, гэта было не каханне,— загаварыла яна.— Мне хацелася маладога мужчыны. Ты мяне пашкадаваў, і таму я была такая неміласэрная. Маўчы, ведаю, што не падабалася табе. Брыдка табе было са мною. Такому маладзенькаму я ўжо старая. Што ж, захапілася.
Ганна ўстала і пайшла па кухні, быццам збіралася нешта рабіць, а потым неспадзявана спыталася:
— У цябе ёсць зброя?
— Няма,— зманіў я.
— Давай паглядзім, можа, ў Пішытэла што знойдзецца.
Мы выйшлі ў калідор, а адтуль у кутні пакой. Пакой гэты быў запушчаны. Якраз пад ім знаходзілася Марыіна спальня. На стале ляжаў слой пылу. Ганна адчыніла шафу, дзе вісела форма паручніка, партупея і кабура. Але кабура была парожняя. Заглянула ў
шуфлядку стала, у чамадан, які стаяў каля сцяны — нідзе нічога.
— Усё забраў,— сказала яна, а потым дастала са скрынкі на дровы пакамечаную паперу: — Паглядзі!
He беручы паперы ў рукі, я прачытаў: «Carissima Giulietta...»
— Гэта ён піша штовечара. ІІрыдурак. Салдат, называецца!
Я здзіўлена паглядзеў на Ганну. А яна між тым закасвала рукавы і казала:
— У гэтым пакоі табе будзе найлепей. Пасцель я змяню. А ён да сярэдзіны студзеня не вернецца.
— Добра,— згадзіўся я.
Ганна ўзяла анучку і пачала сціраць пыл, які сабраўся за апошні час на стале, на крэслах, на карцінах. Я пазіраў, як лёгка яна рухалася ад крэсла да крэсла, як выпіналіся яе грудзі, калі нахілялася. Прыйшло на думку, што я з ёю спаў якраз у гэтым пакоі, але ўсё пакрылася тонкім слоем пылу.
Праз нейкі час я сказаў:
— Я стаміўся, лягу адразу. Мо дасі пачытаць якую-небудзь Паклукараву кнігу?
— Чаму ж не?! — Яна паглядзела на мяне неяк светла, і я ў гэтым поглядзе адчуў папрок і боль ад успамінаў.
Ганна прынесла мне «Краявіды Месяца» — кнігу, якой я не ведаў дагэтуль. Калі прызнаўся, аказалася, што Ганна яе таксама не чытала. Ёй болын за ўсё падабаюцца раманы Жуля Верна, а вось мора ніколі не давялося ўбачыць.
— Я таксама не бачыў мора. I хто ведае, ці ўбачу ўжо.
На першай старонцы кнігі я прачытаў: «...Рабрыстая пясчаная паверхня, на якой растуць дрэвы з тонкімі стваламі і пышнымі кронамі, калышуцца падобныя на алівы ў квецені бледна-ружовьія і цёмныя пля-
мы сярод высокай травы, сонечныя блікі сходзяцца ў пераліўньія, зіхоткія палосы — нібы тыграва шкура пад празрыстымі сінімі ценямі, якія нагадваюць шоўк...»
Кожная новая ноч яму цямнейшая за тую, што прайшла, кожны дзень даўжэйшы. Перад вачыма паўстаюць даўно забытыя малюнкі. Калі ён іх праганяе, яны толькі на хвіліну расплываюцца і знікаюць, а потым вяртаюцца і зноў стаяць, быццам гэта было толькі ўчора. Малюнкі былога бязлітасна вырываюцца з даўніны, каб яму дапякаць — назойлівыя, брыдкія, горкія. Бывае, нават стогн вырвуць і прымусяць заціснуць вочы рукамі. Тады адыдуць на міг, але неўзабаве зноў пачынаюць свае жудасныя скокі. Старыя грахі ўстаюць з магіл, каб атруціць старасць і не даць спакою, такога жаданага і доўгачаканага.
Была маладосць — цяжкая, гаротная, а цяпер вяртаецца, нібы чагосьці вартая. Былі гады сталасці — бедныя, горкія. I яны адзываюцца, быццам сапраўднае жыццё! Было і каханне, адданае, шчырае, а пазней апаганенае і прададзенае. Таксама вяртаецца, апранутае ў барвяны плашч помсты і нянавісці. Былі мы дзецьмі, мілымі і пяшчотнымі, як зайчаняты. А цяпер іншыя — чужыя паміж сабою, варожыя, злосныя. TaKia выраслі, нібыта зямля, на якой гадаваліся, была атручаная. Зямля была святая, некранутая. На ёй ставіўся дом. Цяпер яна стомленая, састарэлая. Састарылася з ім, які мілаваў яе больш за жонку, за дзяцей. Цяпер яна прыдатная хіба што на могілкі. Былі вёсны, леты, восені і зімы. Як кветкі і плады. Цяпер зусім няма летняй пары. Засталіся толькі змрочныя дні і цяжкія ночы. Магчыма, ён ужо не мае заўтрашняга дня. Вясна без сапраўднага сонца, лета засушлівае, восень бясплодная. Усё быццам змарнела, перастала расці. Былі людзі людзьмі. У буднія дні ў іх былі шурпа-
тыя рукі і жарты, а ў нядзелю — белыя кашулі і ветлівыя вочы. Дзе яны цяпер? Куды сплылі? Цяпер адны цені. Затоеныя, адасобленыя, каварныя. Слова шчырага не пачуеш. Усе сталі дыпламатамі, палітыкамі, прыгнятальнікамі і суддзямі. Дзе тыя часы, калі праца, нягледзячы ні на што, была радасцю, а думкі адпачынкам? Ці гэта ва ўсіх такая старасць, ці такое аднаму яму выпала на долю? Ці ж гэта сапраўды над ім сабралася ўсё горшае на гэтым свеце?
Ён ходзіць па пакоі, выставіўшы ўперад рукі, нібы сляпы. Калі падыходзіць да акна — на дварэ дождж, хмары асунуліся аж да зямлі — спыняецца і заплюшчвае вочы. Мабыць, дождж будзе ліць сорак дзён і сорак начэй не сціхаючы. Усю грэшную зямлю залье, як некалі, і застанецца жывы толькі адзін чалавек са сваёй жывёлаю. На момант ён уявіў сябе на страсе свайго дома, з ім ягоныя куры, трусы, галубы, кот, сабака. I больш нікога. He, думае ён, Катарыны і дзяцей з сабою не вазьму. Яго захліствае хваля чорнай злосці: няхай тонуць! Страха зрушылася, аддзяляецца ад сцен, з якімі доўга была змацаваная, і вось ужо плыве па шэрых хвалях. Усё застаецца ззаду, усё тоне ў небыццё. Над ім пырхаюць белыя галубы, адны. Яны прынясуць яму аліўкавую галінку — знак, што некалі скончыцца сусветны жах.
Нехта затупаў на ганку. Ён сцепануўся і сеў. Падумаў, прыслухаўся, але ніяк не мог адгадаць, хто гэта ідзе.
— Гэта я,— пачулася з-за дзвярэй,— стары камрад, Ёсіп.
Ён здзівіўся і пайшоў адчыняць дзверы. На парозе і праўда стаяў Ёсіп. Ён быў мокры, з кепкі цякло, a пад пахай трымаў бутэльку.
— Ну, як жывеш, стары?
— Дзякуй, як сабака,— адказаў бацька і саступіў убок, прапускаючы Ёсіпа.— Сядай.
Ёсіп паставіў бутэльку на столік у куце.
— Я тут захапіў з сабою нешта,—аддыхваючыся, казаў ён.— Як рэдка бачышся са сваімі. Вось і кажу сам сабе: вып’ем з Петарам, і хай на ўсё ліха нойдзе. Ён няшчасны, з ім трэба выпіць.
Бацька глядзеў на Ёсіпа, не разумеючы: п’яны ён, ці што? А потым узяў два кілішкі з паліцы і падсунуў столік.
— Сабаку з хаты не выганіш,— гаварыў Ёсіп.— Нібы сусветны патоп. Людзі — як цені. Няма з кім чаркі выпіць. Час такі, каб на яго ліха. Вайна, каб на яе сто ліхаў. Нас, якія засталіся ад старой гвардыі, за людзей не маюць. Цьфу!
Ён узяў бутэльку і з наўмыснай злосцю наліў.
— Мадона,— усклікнуў ён,— я даўно ўжо нікуды не хаджу. Таўкуся дома і чытаю «Славенца». Але нічога разумнага там не вычытаеш. Адна хлусня. Ты ўжо ведаеш, што забілі майго старэйшага хлопца? Вось як. А другі, Алеш, уцёк і хаваецца недзе. Дзе, і сам не ведаю. I старая даўно ўжо напаўсляпая і больш як напалавіну з розуму выжыла.
Ёсіп узяў кілішак і перад тым, як выпіць, адвярнуўся. У вачах бліснулі слёзы. Бацьку здалося, што яны сівыя.
— Пі, стары, за памін!
Бацька нешта прамармытаў і выпіў. Спярша апякло горла, а потым стала прыемна.
— У дождж гэта няблага,— выдыхнуў ён.— А вось я ў жыцці многа чаго не зведаў. He дазваляў сабе нават чаркі гарэлкі выпіць. Ніколі не ведаў, як гэта напіцца дап’яна. He перашалеў, як трэба кожнаму маладому чалавеку, каб потым быць разумнейшым. Заўсёды стараўся быць прыстойным. А цяпер, пад старасць, мушу цярпець п’янства ў сваім доме. Катарына і Феламена ўзяліся за гэтую справу не на жарты.
— А я,— казаў Ёсіп,— пераадолеў гэта некалі, ды
ііе зусім. Ліха яго бяры, думаў я, чаму ж не выпіць? Калі працую, магу і чарку перакуліць. Але п’яніцам я не быў. Лішняга не ўжываў, хоць і піў нямала. Цяпер, каб сабраць усё выпітае, можна было б разбагацець. Даводзілася і з карчмаркай блытацца. Ах, д’ябал...
— Аднак,— дадаў бацька,— каб і піў, я быў бы такім самым бедняком, як цяпер.
— Бадай што ўсё роўна,— падтрымаў бацьку Ёсіп і наліў яшчэ.— Пі, стары!
— У ваенны час мы нарадзіліся,— уголас разважаў бацька,— у ваенны, мусіць, і памром.
— Ды і жыццё пражылі пры войнах.
Выпілі яшчэ. Вочы ў Ёсіпа сталі мутныя, выпучаныя. Краем далоні ён часта выціраў вусы і пачаў збівацца на кожным слове, якое мела гук «р». Замест «рыба» атрымлівалася «ыыба», замест «Петар» — «Петаа».
Спагадліва гледзячы на бацьку, а потым узяўшы яго за руку, Ёсіп сказаў:
— Дачку тваю абстрыглі, як рэкрута. Але ты гэтага не бяры блізка да сэрца. Так, браце, мусіла быць.
— Ат, што там,— замармытаў бацька. Ён загледзеўся некуды ў пустату. Зноў бачыў Ноеў каўчэг. Потым з адсутным выглядам прамовіў: — Свет бурыцца.
— I няхай яго халера возьме, такі, як ён ёсць.
— Ляціць у нейкую чорную бездань.
— У крывавую. Пі, Петар!
— Mae дзеці мяне пакінулі.
— Маіх паб’юць.
— Жонка мая мне даўно здрадзіла.
— Мая з розуму выжыла.
— Дабро ўсё маё д’ябал адбірае.
— Маё даўно адабраў.
— Хутка і мяне заб’юць.
— Э, няхай паспрабуюць толькі! Я ваяваць крыху вучыўся. Калісьці ў Карпатах...
— Людзі падурэлі.
— А яны разумнымі і не былі ніколі.
— Нікога няма са здаровай галавою.
— Я,— уставіў Ёсіп, прымаючы самавіты выгляд,— маю галаву на плячах. Нягледзячы ні на што. Я не страціў розуму. Шчасця не маю, але розуму не страціў.
Вусы яго тырчалі ў розныя бакі, язык заплятаўся.
— Я,— паўтарыў ён,— розуму не страціў. I сыны мае таксама. Твая праўда. Трэба, каб жыццё было такое, як мае быць, а калі не, дык няхай коціцца да д’ябла ўсё разам. Вось так мы лічым.
КНІГІ ОНЛАЙН
