Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
— He.— Марыя ледзь прыкметна ўсміхнулася.— Я сама нічога не ведала, пакуль не сказалі.
— Значыць,— узрадаваўся настаўнік,— ён здольны тонка адчуваць? Тым не меней ён мог знайсці прытулак у нас. Прызнайся, ты мне не давярала?
Марыя зноў усміхнулася.
Ен адышоў да акна і толькі цяпер адчуў, як дрыжаць ад хвалявання яго рукі. «Старэю. Каб хоць з ёю нічога не здарылася. Людзі — дзеці кахання... Павінны быць імі, павінны быць». Адчуў, што дачка падышла і паклала галаву яму на плячо.
— Дзякуй, тата,— сказала яна,— я ніколі гэтага не забуду. У цябе вялікае сэрца.
Стары ўсміхнуўся — горка і толькі на імгненне. Потым прытуліўся шчакою да вільготнай шыбы. Холад апаліў яго. He паварочваючыся, ён вымавіў:
— Вось каб і ў цябе было.
Уначы я часта прачынаўся. Нешта прыходзіла да мяне звонку, з ночы, а нешта — з цемры ўсярэдзіне мяне самога. Прыходзіла, разлівалася пякучым агнём па жылах і таму, напэўна; мне здавалася, што ў пакоі акрамя мяне ёсць яшчэ нехта. Дрэмлючы, я ўглядаўся ў цемру, у вокны, праз якія пазірала зорная ноч. Зноў і зноў бачыў я Марыін твар, раздзелены святлом і ценем. Такое надзіва важнае было тое імгненне.
Успомнілася яе цела, убачанае тады, на Любляніцы. Дзве нясмелыя галубкі, сказаў я сам сабе, якія заўсёды хаваюцца ад мяне. 3 таго часу, як да мяне завітаў Цвыркун, дні пайшлі хутчэй, не так сумна. Удзень заўсёды нехта прыходзіў. А ўвечары, калі нікога не было, я нанова пражываў мінулы дзень. А потым, калі ўсё сціхала, ці тады, калі бог ведае чаго прачынаўся, недзе глыбока ўва мне абуджалася пачуццё прыніжанасці, а разам з ім — жаданне здаволіцца, гарачае жаданне паказаць сваю волю, сваё каханне, каб потым можна было сказаць: я ўжо не дзіця, я ўжо сталы чалавек — на жьіццё, на вайну, на ўсё, што будзе. Тыгр называе гэта «нявольніцкім комплексам». 3 цемры выплывалі постаці многіх знаёмых людзей. З’яўляліся і знікалі, без слоў, без выразу на тварах. Рухаліся, быццам шэрыя цені, і чамусьці іх не меншала. Я разважаў: людзі, свет, чалавек — як гэта ўсё незразумела! Стаю перад сфінксам з целам звера, закапаным у жоўты пясок пустыні, з чалавечай галавою і з вачыма, якія глядзяць невядома куды. Можа, гэта сапраўды сімвал матэрыі і духу, чалавечага і жывёльнага, двух супрацьлеглых пачаткаў, як нам тлумачыў выкладчык гісторыі. Уяўляў, што я таксама сфінкс з пажадлівым звярыным целам, прыкрытым Ганнінай коўдрай, з пожуднымі вачыма, утаропленымі ў цемру за акном, у той час, калі я мару або думаю. I хто паверыць, што менавіта тады я адкрыў сэнс існавання свету і сэнс жыцця.
Шмат разоў прыгадвалася таксама, як ляжаў я аднойчы ў полі пад абарогам, за некалькі кіламетраў ад трывожнага горада. Бог ведае, колькі часу прайшло з той пары. Я чакаў сувязнога, а ён чамусьці пазніўся. Быў такі дажджлівы зімовы дзень, калі чалавеку хочацца ўцячы нават ад сябе самога. Дождж ішоў, шастаў па даху з цэментавых пліт. 3 сярэдзіны гэты дах падобны на тратуар — чыстая геаметрыя,
якую я разглядаю знізу, крыху збоку. Я ляжу на возе, ад якога пахне жывёлай. Захінуўся ў свой плашч і гляджу ўгару — на бэлькі, кроквы, латы, бярвенне і дошкі, на ўсё, што ўсталявана пад дахам, на ўсё дзіўнае спалучэнне мноства крыжоў. Гэта наводзіць мяне на думку пра Ёсіпа. Тое, што зверху, нагадвае могілкі, запушчаныя, з чорнымі драўлянымі крыжамі — адны яшчэ стаяць, другія падгнілі і пахіліліся, а некаторыя зусім пападалі. Яшчэ год, яшчэ дзень, і ад іх не застанецца нават следу. Гэтак і забудземся на іх. Гэтак і пра нас забудуцца. Гэтак калі-небудзь усё мінецца,забудзецца.
Калі гэтак лежачы азірнуцца назад, свет здаецца перавернутым дагары нагамі. Перавернутыя дамы з камінамі ўніз, нібыта падвешаныя да раскіслай зямлі і адбітыя ў змрочным, шэрым возеры безнадзейнай тугі. Час ад часу хто-небудзь прабягаў і разрываў шэрую заслону дажджу паміж дамамі. Нехта распусціў парасон, падобны да крыла чорнага матыля ці кажана. Але ён знік, а шэрая заслона зноў цэлая і па-ранейшаму шчыльныя. Я ўспамінаю Марыю з зялёным пераліўным парасонам, пад якім яе твар набываў цьмяны мармуровы бляск. I гавару, так, як не магу гаварыць, калі яна побач. Прыслухоўваюся да свайго голасу і заўважаю, што ён хрыплы і поўны адчаю. Прэч, прэч, распешчанасць, ад якой салдату больш небяспекі, як ад варожай кулі! Праводжу рукою па атаве, накладзенай на абарог з левага боку, і трава шамаціць, Тады мне хацелася размаўляць з жывёламі, з рэчамі, быццам яны таксама на нейкі час набылі свой сэнс і сваё аблічча. На правым баку абарога пуста. Я гляджу праз яго рэбры і адчуваю сябе школьнікам, які паміж лінейкамі ў сшытку напісаў нязграбныя літары — першыя знакі сваёй ілюзорнай вучонасці. Непадалёку відаць пагорак, брудны, грувасткі, нерэальны. На ім нейкія карыкатуры дрэў, што ледзь-ледзь
праглядваюцца на шэрым фоне дажджу, Быццам распятыя на крыжах людзі размахваюць мноствам рук. Папярочкі на баку абарога перакрэсліваюць гэты малюнак і адсоўваюць, аддаляюць яго ад дотыку маіх рук. Вось гэта архітэктура, падумаў я тады. У ёй нешта роднае, цёплае. Як у народнай песні. Нешта натуральнае, простае, што нагадвае вобраз Марціна Крпана. Тады гэты герой, намаляваньі мастаком Смрэкарам, здаўся мне занадта вытанчаным, панскім. Сялянскія помнікі, разважаў я, простыя, нехлямяжыя, жартоўныя, натуральныя.
Недзе далёка за шэрым пагоркам пачуўся гудок цягніка. Пранізлівы сігнал сённяшняга дня.
Думкі мае вяртаюцца да Марыі. Здаецца, я безупынна хістаюся паміж каханнем і смерцю. О, гэта ўсяго толькі кволы матылёк, казаў я сам сабе, які ўспырхне з маёй далоні якраз тады, калі захочацца яго патрымаць, але зрабіць гэтага нельга, каб не пашкодзіць каляровых крыльцаў. Жыццё заўсёды будзе салодкім і горкім чаканнем таго, што павінна прыйсці, але чаканае не прыйдзе — яно аддаліцца роўна настолькі, каб ты не страціў надзеі.
— У-у-у-у! — насміхаецца нябачны цягнік.
Я ўздрыгваю, і думка пераскоквае на Ёсіпа. Прасцірадла, якім яго накрылі, адразу ж намачыў дождж, і яно абляпіла твар нябожчыка. Пасмяротная маска насільшчыка Ёсіпа. У рашучы момант яму трэба было або ўдарыць, або адрачыся ад сябе самога. Прахожыя азіраліся. Іхнія чорныя намоклыя плашчы былі як чарніна пахавальнай працэсіі. Карла праз акно, зачыненае, глядзеў, як Ёсіпа паклалі на машыну — цяжкага і непазбыўнага. Я бачыў Карлаў чорны твар за цьмяным шклом. Гэта быў твар адчайніка, вар’ята. Ён ужо да смерці не зможа вызваліцца ад невядомага дагэтуль страху. I ў гэтым страху яго смерць. На яго памінках не будзе нікога, хто заспяваў бы вясёлую ці
сумную песню без гука «р». А ў мяне з’явілася шалёнае жаданне, каб маім бацькам быў ён, Ёсіп, нават і мёртвы.
Зірнуўшы зноў угару, я жахнуўся. Нада мною і вакол мяне вячэрнія цені памножылі страшныя малюнкі, ужо знаёмыя мне: крыжы, коннікі, драцяныя агароджы, штыкі, вышкі канцлагераў, падобныя на драўляныя козлы ці будаўнічыя рыштаванні, халодны шэры бетон турэмных калідораў. Удыхаю п’янлівы пах сена, дажджу, зямлі, слухаю безупыннае шастанне дажджу, падобнае на калыханку над хворьім, пераляканым дзіцем, гляджу на шэрыя космы ў падстрэшшы. Пада мною скрутак лістовак, надрукаваных на шклографе — лісткоў, якія кудысьці камусьці панясуць суровае слова рэвалюцыі. Ці ж я не бачыў абарогаў, не нюхаў атавы, не бачыў дзявочых постацей разгарачаных жней? Але гэты момант найбольш памагае адчуць лёс прыгнечаных і няскораных людзей, якія стагоддзямі трымаюцца за гэтую сотні разоў таптаную зямлю — чаму? Я думаю пра смерць і пра каханне. Душа мая запоўнілася светлымі і змрочнымі вобразамі, розум мой стомлены пошукамі, сэрца ўстрывожана чаканнем і жаданнямі.
Нарэшце пачынаю непакоіцца: што рабіць? Сувязнога няма.
Праз нейкі момант побач з’яўляецца высокі сялянскі хлопец. 3-пад брыля выбіваюцца пасмы рудых валасоў. Ён глядзіць на мяне з сарамлівай і адначасова бесклапотнай усмешкай.
— Заснуў? Я крыху спазніўся. Патруль мяне лавіў. Ледзь уцёк. Прыемна ў дождж ляжаць пад дахам, га?
Досыць. Досыць! Я рашуча ўстаю, каб разагнаць хаатычныя думкі. Гляджу ў акно. Усё спакойна. Ноч пасе сваіх авечак, ціхая і самаўпэўненая. Я ціха адчы-
няю дзверы ў калідор. Двойчы спьіняюся — ціха, толькі ў кухні цікае стары будзільнік, а потым падыходжу да дзвярэй Ганнінага пакоя. Зноў прыслухоўваюся, выцягваю руку — яе ў цемры не відаць — і націскаю на ручку дзвярэй. Яна бязгучна паддаецца. Расчыняюцца дзвсры, і я чую Ганніна дыханне. Спакойнае, роўнае дыханне чалавека, які акунуўся ў ціхія хвалі сну. Хто ведае, куды нясуць яе гэтыя хвалі, падумаў я. Уваходжу і ў цьмяным святле, якое прабіваецца праз аканіцы, бачу Ганну ў пасцелі. Яна ляжыць на спіне, схіліўшы галаву набок. У цемры я пачынаю распазнаваць матавы авал твару, цёмныя пасмы валасоў на падушцы. Правая рука, маленькая і пухлая, як у дзіцяці, ляжыць зверху на коўдры. На начным століку какетліва цікаў яе ручны гадзіннік. Побач з ім я заўважыў кнігу — Вальтэр Скот, «Айвенга». Згадалася тая ноч — тады ў нас гарэла святло, усю ноч. Потым падумаў, што яна ж без ваганняў пусціла мяне ў сваю кватэру. Я быццам стараўся пераканаць сам сябе, што трэба быць удзячным Ганне. Стаяў каля ложка і, не зводзячьі вачэй, глядзеў на яе. Раптам адчуў, што мяне трасе, як у ліхаманцы. Зноў пачалі з’яўляцца людзі — бог ведае, адкуль і чаго. Я сціснуў рукамі галаву і падумаў пра Марыю. Павярнуўся і адчуў, што чырванею. Блукаю па кватэры, быццам лунацік. Што падумае Ганна, калі ўбачыць мяне тут. Я ведаў, што атрымаю здавальненне ад яе цела, але яе пацалункі будуць мне непрыемныя. Гэтая думка працверазіла мяне. Я на пальчыках адышоў да дзвярэй, асцярожна прычыніў іх за сабою і вярнуўся ў пакой Пішытэла. I ўсю ноч потым размаўляў з нябожчыкам Паклукарам. Прачнуўшыся, успомніў толькі, што мы спрачаліся, быццам сябры, якія жадаюць дабра адзін аднаму.
У павеці кісла пахла плесняю. У куце ляжаў вугаль, укрыты тоўстым слоем пылу і павуціння — ста-
рога, мёртвага, бруднага. Мефістофель сядзеў на падгнілай скрынцы ад кветак, якая належала некалі таварыству азелянення горада. Ён абапёрся локцямі на калені, кучма чорных валасоў спадала на лоб. Паблісквалі Тыгравы акуляры, калі ён паварочваўся і трапляў пад прамень святла, які падаў з малюсенькага акенца пад самай страхой. Цвыркун паклаў стос папер у партфель і перадаў яго мне. Голас яго быў глухі, калі ён гаварыў:
КНІГІ ОНЛАЙН
