Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
— Мама, ты чула ўначы?
— Што ўначы?
— Карла. Чула, як ён хадзіў?
— He.
— I праўда не чула? А ён зусім быў страціў розум. Лазіў з пісталетам па доме і шукаў забойцу.
— Якога забойцу? — здзівілася маці.— Ён сам і ёсць забойца.
— Якога? — панура паўтарыла Феламена і паглядзела на маці.— Свайго. Прысніў, мусіць, што яго збіраюцца забіць.
— А яго і напраўду могуць забіць,— сказала маці.
— Езус, што ты зноў вярзеш, мама? — ускрыкнула Феламена і жахліва адвярнулася.
— Ты ж сама казала, што яму пагражалі!
— Ды калі ўжо тое было,— пастаралася абыякава адказаць Феламена.— Калі тое было!
— У цябе яшчэ і валасы адрасці не паспелі.
Маці спагадліва глянула на дачку, нібы кажучы: «Што ж, суцяшайся!»
— Ведаеш,— расказвала Феламена, зноў павярнуўшыся да люстра,— сёння ўначы чую, нехта ходзіць. Бацька не мог. Я ўстала, прачьініла дзверы і выглянула. I што бачу? Карла, у адным споднім і ў чаравіках на босую нагу, крадзецца па калідоры, а ў руках ровальвер. I вочы ў яго чыста як у вар’ята. «Што ты робіш, Карла»,— пытаюся ў яго. А ён сцепануўся і глядзіць на мяне, быццам і не пазнае. Потым ужо апусціў руку з рэвальверам і кажа, што чуў, як нехта хадзіў па доме. «Мусіць, стары»,— кажу яму я, а сама ж ведаю, што не стары. «Не,— адказвае,— стары спіць, ён не мог. Ды і хаду старога я ведаю. Заб’ю, калі злаўлю». «Бацьку заб’еш?» —перапытваю, а ён кажа: «He, Taro...» Страшна мне стала, але яго трэба было супакоіць; «Гэта табе прыдалося, Карла. Замнога выпіў учора — вось і сняцца розныя жудасці. Каму гэта трэба лезці ўначы ў чужы зачынены дом?» «Мала каму! — крычыць ён.— Кожны дзень строй у нас меншы. Але я ім пакажу!» Потым павярнуўся і пашкромаў у свой пакой.
— Калі з ім што здарыцца, трэба будзе паглядзець рэчы, перш чым прыйдуць забіраць,— спакойна заўважыла маці.— He возьмем мы, забяруць ДРУГІЯ.
— Мама! — з папрокам усклікнула Феламена.— Няўжо і ты звар’яцела! Чаго і ты асуджаеш яго на смерць?
— He,— адказала маці, азіраючыся,— я не асу-
джаю. Karo я магу асудзіць. Гэта зрабілі без мяне. Але дабром, скажу я табе, не скончыцца.
Феламена адчайна ўтаропілася ў люстра, хоць і нічога не бачыла. А маці разважала далей:
— Што з табою? Ці не бачыш, што робіцца? Штодня іх забіваюць. Аднаго на Вічы, другога ў Шышцы, трэцяга перад рэзідэнцыяй бана, чацвёртага на парозе дома. Забілі Эмера — ён, кажуць, быў гестапаўцам. Дык чаму не твайго пеўніка? А, яшчэ Уранкара, не чытала? Таго ж самага дня ў Горанскім дзесяцёх. Кажуць, паб’юць усіх даносчыкаў...
— Ах, мама, ды Карла ж не даносчык!
— He даносчык, затое чужаземец. I ён забіў Ёсіпа.
— Ты ведаеш, што гэта ён зрабіў не наўмысна, ён абараняўся...
— Кінь ты гэта, Ёсіпу было за шэсцьдзесят гадоў...
— А чым вінаватыя салдаты? Яны вымушаны рабіць, што загадаюць.
Маці зморшчылася і махнула венікам.
— Усё роўна,— змрочна сказала яна.— Хто будзе распытваць! Ну не за Ёсіпа заб’юць, дык за тое, што чужаземец. Яны ж нашых таксама забіваюць. Зусім нядаўна расстралялі шасцёх. А звязаных людзей расстрэльваць — гэта, скажу я табе, невялікае геройства.
— Такі быў ім прысуд,— прамармытала Феламена.
— I Эмеру быў такі прысуд,— адказала маці.
— А можа, гэта Ніка прыходзіў уначы? — нечакана ўсклікнула Феламена.
— Ніка?
— Але, Ніка.
— Ці ж ён не ў турме? — маці аперлася на венік.
— Ды што ты!
— А бацька казаў, што ў турме.
— Няпраўда. Антон кажа, што бачыў яго на вуліцы. Увечары.
— Антон?
— Але, Антон. Антон яго не любіць,— насупілася Феламена.— Антон за нейкі легіён, за караля, за Міхайлавіча.
— Нядаўна я спаліла Нікавы паперы. Што ён вырабляў!
— Толькі ў яго чорныя валасы.
— У каго? У Нікі чорныя валасы?
— Ага, зусім чорныя. I акуляры.
— Ох,— уздыхнула маці,— ты так гаворыш...— Яна здзіўлена паглядзела на дачку, і Феламену гэта ўстрывожыла. Яна падышла да маці і спалохана папыталася ў яе:
— Ты ж не думаеш, што Ніка можа забіць яго, Карлу?
Маці сярдзіта паціснула плячыма.
— Мелеш дурное. Адкуль я ведаю? Але я яго таксама бачыла. I пазнала.
— Дзе?
— Усё роўна дзе,— асцярожна спыніла Феламену маці.— Я падумала, што стары ведае, дзе ён, толькі не хоча казаць.
— Не-не,— заківала галавою Феламена,— не можа быць, яны не сябравалі ніколі. Бацька не любіць яго. Ды і Ніка бацьку таксама.
— Нікога ён не любіць,— сказала маці.— Як і стары. У яго ўдаўся.
— Баюся я,— ціха прамовіла Феламена.— Карла часам прыходзіць з казармы зусім шалёны. I ўначы яго мучаць кашмары. А цяпер яшчэ Ніка будзе пудзілам у доме. Карлаў страх, як той катар — не ведаеш, ад чаго находзіць. Вось каб ён мог дабіцца перамяшчэння ў Італію, я паехала б з ім. Хоць на край свету. А тут ён зусім звар’яцее.
— I мы таксама,— спакойна дадала маці,— усе звар’яцеем.
Гарачка мяне душыць бязлітасна. Я задыхаюся, быццам мяне запхнулі ў прысак. Да мяне злятаюцца нейкія пашкуматаныя мроі, мутныя, без усялякага сэнсу. Таму і не прыносяць ні палёгкі, ні спачыну. 3 глыбіні нейкай бездані чарадою ідуць да мяне людзі — знаёмыя і незнаёмыя, жывыя і нябожчыкі. Твары ўсіх — нібы маскі, застылыя ў жахлівых выразах. Адзін за адным праходзяць яны каля сцяны з ружовай цэглы, на якой я хацеў напісаць многа, але напісаў толькі некалькі літар — яе імя. Гэтыя літары і panep там, але я цягнуся, каб зазірнуць цераз іх, даведацца, што за гэтай праклятай сцяною. Толькі пра гэта я ніколі не даведаюся, бо сцяна ўзнялася да глыбокага, бяздоннага неба, аздобленага вострымі, трапяткімі зорамі, чыстым, быццам падмеценым, Млечным Шляхам. Сцяна ёсць сцяна, не паглядзіш праз яе, нават цяпер, калі здаецца, што я галавою кранаю зоры. Яны халодныя і агідныя, пускаюць у вочы ледзяныя промні, ад якіх бяруць дрыжыкі і ўзнікае пачуццё ўнутранай пустаты, якую няма чым запоўніць. Аднекуль з’явіўся Тыгр. Ён здзіўлена разглядае чырвоны надпіс, азіраецца на мяне і пытаецца, як суддзя:
— Што гэта ты напісаў? Чаму не напісаў «Няхай жыве святая тройца!»?
На такое пытанне адказаць немагчыма.
— Ты думаеш, рэвалюцыя — гульня? Гуляць збіраешся?
Я спрабую нешта сказаць, але нават сам нс магу разабраць, што гавару.
— Чалавек на службе рэвалюцыі,— строга даводзіць Тыгр,— не можа не ведаць, як і чаму ён штосьці робіць.
Раптам з другога боку з’яўляецца Цвыркун. Рукі ў кішэнях, на галаве берэт. Ён высвіствае песеньку, якую я неаднойчы чуў ад яго:
Птушачкі, вы мне скажыце, ці хутка надыдзе вясна, хутка яна, зялёная вясна?
Ён спыняецца, перастае свістаць і, не вымаючы рук з кішэняў, кажа:
— Гэта я напісаў.
— Ты? — здзіўляецца Тыгр.
— Я, і не адно гэта, любы Тыгрык.
— Як гэта? — здзіўлена пытаецца Тыгр.
— Як? — паўтарае сур’ёзны Цвыркун і варушыць вушамі. Гэтак ён рабіў у гімназіі, і заўсёды выходзіла вельмі смешна.
— Я магу пакрыўдзіцца,— кажа Тыгр.
— Ну дык на здароўе,— адказвае Цвыркун і смяецца.— Я кахаю Марыю. А паколькі не адважыўся пра гэта сказаць, напісаў на сцяне. Ну дык што? Хлапчукі заўсёды так робяць. Толькі не дапісаў — патруль не даў.
Сцяна раптам знікла. Зніклі і Тыгр з Цвыркуном. На нейкі момант усё патанула ў чорнай прорве болю. Калі сцяна паказалася зноў, перад ёю стаяла Ганна. Паглядзела на надпіс, падняла рукі, быццам не ведала, заплакаць ёй ці засмяяцца, і знікла, як дакорлівы ўспамін. Потым з’явіўся бацька. Задуменны, з рукамі ў кішэнях, на сцяну нават і не зірнуў. Перад ім нячутна, падняўшы хвост, ішоў кот Эмануэль. Вочы ў ката былі крапліста-жоўтыя, затуманеныя. Мяне ахапіла горкае пачуццё, падобнае на крыўду, на вінаватасць у нечым благім, зробленым бог ведае калі і каму, але што час ад часу глыбока і балюча адзываецца.
— Тата! — паклікаў я.
Стары спыніўся і азірнуўся, але мяне не ўбачыў.
— Хто мяне кліча?
— Я.
— Я цябе не ведаю,— суха адказаў бацька.—
Будзь ты пракляты. Я не вазьму цябе ў каўчэг, калі надыдзе сусветны патоп.
Эмануэль нецярпліва мяўкнуў, і ўсё зноў знікла. Я спрабую расплюшчыць вочы, каб прагнаць гэты шалёны вір колераў і святла, які ўрываецца ў мае сны, і разумею, што гэта немагчыма. Хачу закрыцца рукамі, але і над імі я не гаспадар. Адчуваю страшэнную прагу, бачу пеністыя струмені вады, якія бурліва спадаюць з абрывістай скалы на зялёную даліну. А бязлітасны, як брытва востры, нож рэжа мяне з сярэдзіны. Калі боль праходзіць, бачу Ціхахода. Нарэшце адчуваю нейкую палёгку.
Мы з Ціхаходам ішлі ў царкву святога Якава па свечкі. А з сурыку і свечак рабілі такую крэйду, якую немагчыма было сцерці. Гэта было лстам, адвячоркам. На купале царквы буркавалі закаханыя галубы. У царкве было зусім цёмна. Паблісквалі толькі, нібы светлячкі, лампадкі перад алтаром. Крокі тут набывалі незвычайную гулкасць, урачыстую і пагрозлівую. Асабліва мае, таму што Ціхаход быў у гумавых ггантофлях, калісьці сініх, але даўно ўжо палінялых. Калі мы прывыклі да цемры, з глыбіні выплылі два бліскучыя, нібы з воску, анёлы, якія ахоўвалі галоўны алтар. Ціхаход спыніўся пасярод царквы, глуха чхнуў і сказаў:
— Яшчэ катар тут заробіш.
Уперадзе мы ўбачылі бабулю, якая, укленчыўшы, малілася. Ціхаход паказаў на яе пальцам.
— Пачакай, зараз я прыкінуся служкам.
I, як толькі мог ціха, але рашуча, накіраваўся да алтара. Смешпы няўклюда, калматы і заспаны, як заўсёды, ён быў як сапраўдны псаломшчык. Перад алтарнымі прыступкамі Ціхаход апусціўся на калені — зусім, як псаломшчык, звычна і спрытна. Потым яшчэ раз, калі ўзышоў на памост. Бабулька падняла
галаву і паглядзела на яго. Ён выраўняў алтарнае покрыва, паправіў ружы ў шкляной вазе і азірнуўся, быццам яго цікавіць лампада. Потым пачаў збіраць свечкі — пяспешна, асцярожна склаў іх пад паху, зноў стаў на калені, а пасля гэтага вярнуўся, нібыта паглядзець, ці ўсё ў парадку ў бакавых алтарах. Яшчэ перад выхадам мы падзялілі свечкі і загарнулі іх у тры пакункі. Усе, акрамя адной,— найбольшай, найпрыгажэйшай — бо аказалася, што яна драўляная. Ледзь стрымліваючы смех, мы паставілі яе за дзверы і пайшлі. У парку нас чакала Звезда — маленькая чарнявая сямікласніца з вострымі зубкамі, якія крышку ўпіваліся ў ніжнюю губу. Ціхаход моўчкі аддаў ёй меншы пакунак, а потым упікнуў:
— Ведаеш што, Звезда? Калі прыйдзеш сюды наступны раз па лістоўкі, не забудзься ўзяць хоць партфель, калі ўжо не рукзак. Думаеш, у нашым раёне ёсць дробныя галантарэйныя прадпрыемствы? Што ж, сам прынясу. Бывай!
КНІГІ ОНЛАЙН
