Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
значнае, але — як яна адчувае — незвычайнае і патрэбнае жыццё.
Дзень гасне, надыходзіць вечар. Цёплы ветрык ласкава варушыць лісце яблыні, пад якой сядзіць яна з бацькам. Бацька, як заўсёды, у плеценым крэсле, што парыпвае пры кожным яго руху. Яна каля бацькавых ног, абаперлася ручкай на яго калена і сядзіць, як блакітная кветка на зялёным лужку. Бацька трымае кніжку, збіраецца чытаць па-нямецку казку Андэрсена. Марыя пытаецца, калі што-небудзь не разумее. Яны чытаюць, спалучаючы прыемнае з карысным,— такі бацькаў прынцып.
Бацька чытае: «Месяц расказвае: «У вузкай вуліцы — там, за паваротам, яна такая вузкая, што мае промні спускаюцца ў яе па сценах дамоў на адну толькі хвілінку, і за гэты час я бачу роўна столькі, каб даведацца пра жыццё за сценамі,— я ўбачыў жанчыну. Шаснаццаць гадоў таму назад яна была зусім яшчэ малая...» Марыя слухае і думае, што яна таксама зусім яшчэ малая. Бацька часам спыняецца і думае. Тады Марыя пытаецца:
— А што далей?
Бацька чытае далей і моршчыць лоб. Яму, мусіць, нешта не падабаецца. Казка канчаецца, але Марыя лічыць, што ён чытаў не ўсё. Бацька збіраецца нешта сказаць, але яна апярэджвае:
— Тата, а нашто гэты чалавек паставіў дзяўчынку ў акне?
— Ты гэтага не зразумееш.
— Чаму? Ты толькі скажы, нашто ён паставіў у акпе? I чаму перад гэтым убраў яе?
— Ты не зразумееш, дзіцятка!
Такія адказы крыўдзілі дзяўчынку.
— А што гэта значыць: «3 расчыненага акна прапаведуе мёртвае мяшчанскае каханне...»? I як яна каля акна зарабляла грошы?
— Дзіцятка маё, рана табе пра такое ведаць.
А калі ж будзе не рана? Бацька здымае акуляры, доўга і старанна працірае іх. Потым гартае кнігу і бурчыць:
— Ах, гэты Андэрсен!
Марыя схіліла галаву і задумалася. Праўда жыцця хаваецца недзе далёка, яна гэта неаднойчы адчувала. А цяпер яна разумее, што вось-вось нешта здарыцца і пераверне яе дзіцячы свет. Гэта можа быць і благое, страшнае. Такое прадчуванне не пакідае яе.
У суседнім садзе мой бацька абразае дрэвы. Ён стаіць на высокіх драбінах у сваіх палатняных чыгуначных штанах і пілуе. Я пад дрэвам. Адной рукою падтрымліваю драбіны, каб не пасунуліся, а ў другой трымаю садовыя нажніцы.
— Пане Кайфеж,— пытаецца Марыя,— а нашто вы пілуеце галіны?
— Трэба, дзяўчынка, каб надта не разрасталіся.
— А чаму ім нельга разрастацца?
Бацька ўсміхаецца і нічога не адказвае. Марыя добра бачыць мой твар, насмешлівы і нават пагардлівы, і чуе, як я кажу да бацькі:
— Нічога не цяміць гэтая дзяўчынка!
Дрэвы цвітуць, родзяць, праходзіць вясна, зноў надыходзіць восень. Гады ідуць, жыццё ідзе, і гэта адсоўваецца ўсё далей, тоне ў віры ўспамінаў. Марыя адчувае, што набліжаецца тое, што павінна было прыйсці, і сэрца яе сціскаецца. Яна баіцца, аднак хоча, каб прыходзіла. Усё спавіта туманам здагадак і прадчуванняў, адасобленых імгненняў, якія памяць ловіць без разбору.
Паклукар, капітан у адстаўцы, што жыве наверсе, сядзіць перад домам. Мы з Марыяй на кукішках прымасціліся каля яго. Паклукар гартае атлас і вядзе раз-
мову з намі. Ён смяецца, сур’ёзнее, зноў жартуе і пацвельвае з нас. Ва ўсёй яго істоце незвычайная добразычлівасць і мудрасць. Ён усё ведае, усё разумее, увесь свет для яго — квітнеючы сад, вядомы да апошняй травінкі. Ён ведае прычыну і паходжанне кожнай з’явы, усе законы руху і жыцця. Для яго не існуе непрыстойнага, нават тады, калі мы задаём далікатныя пытанні — Паклукар не так, як настаўнікі, умее пра ўсё гаварыць разумна, цікава і будзіць у маладых душах адчуванне важнасці.
— Ці праўда, што ўсе маракі маюць добрае cappa? — пытаюся я.
— Праўда,— адказвае Паклукар,— таму што яны многа перажываюць.
Маракі і перажыванні — гэта ўжо нам нешта незразумелае, супярэчлівае. Паклукар усміхаецца і пачынае расказваць. Перад намі паўстае бурнае мора. Вецер высока ўскідвае хвалі, і караблі тады здаюцца шкарлупінамі, якія назаўсёды і бясследна паглынае чорная бездань. Паклукар вымушае нас уявіць маляўнічыя гавані, няўклюдныя постаці партовых рабочых і статныя капітанаў, матросаў, якія ходзяць перавальваючыся, а за імі — нуда, каханне, нянавісць, раскаянне, жаль, расчараванне, адчай. Усе струны чалавечага сэрца пачынаюць гучаць, калі да іх дакранаецца сваімі бязлітаснымі пальцамі жыццё.
Марыя сур’ёзна дапытваецца:
— А дзяўчаты ў портах нафарбаваныя?
— Ага.
— I стаяць у вокнах, каб зарабіць грошай?
— I ў вокнах стаяць.
— А чаму ў вокнах?
— Каб прывабіць мужчын.
— Ага.— А праз нейкі час зноў: — А нашто ім трэба прывабліваць мужчын?
— Ну, у мужчын ёсць грошы. Акрамя таго, муж-
чыны на караблях адтп.і і, калі прыходзяць у порты, не могуць без жанчын.
— А нашто ім жанчыны?
Паклукар усміхаецца. Потым сур’ёзнее і пачынае тлумачыць. Зноў адкрываецца свет, гэтым разам з тагс боку, які сэрца дзяўчынкі магло толькі цьмяна прадчуваць — процьма жахаў, звязаных з сацыяльнымі ўмовамі і чалавечымі слабасцямі. Ва ўсім гэтым ёсць нешта недасягальнае, тое, што яе найбольш цікавіць: што такое каханне мужчыны і жанчыны?
— А калі ў матроса дома ёсць жонка?
Паклукар моршчыць лоб і толькі пасля роздуму адказвае:
— Чалавек не заўсёды сам сабе гаспадар.
Мне ўсё гзта было надзвычай цікава, але і сорамна, што Марыя задае такія недарэчныя пытанні, таму я перавёў размову на другое:
— Ці праўда, што людзей, якія паміраюць на караблях, кідаюць у мора?
— Праўда,— адказвае Паклукар.— А што з імі рабіць?
Каля плота, які аддзяляў наш гарод ад іхняга, я сказаў Марыі:
— Учора расказвалі, я чуў, што адзін хлопец павесіўся ад кахання.
— Праўда?
— Ага. Ён кахаў дзяўчыну, а яна яго не. Ён быў закаханы па вушы.
— Няўжо гэта так страшна?
Я паціснуў плячыма, бо не хацелася прызнавацца, што не ведаю.
— Мой бацька кажа, што ніводная жанчына пад сонцам не вартая таго, каб праз яе вешаліся.
— Як гэта — пад сонцам?
— Ну, так кажуць. Значыць, ніводная ў свеце.
Марыя не ведае, што можна сказаць на гэта. Вечарам яна пытаецца ў бацькі:
— Тата, а праўда, што ніводная жанчына пад сонцам не вартая таго, каб праз яе вешаўся мужчына?
— Дачушка, адкуль ты такое бярэш?
На другі дзень яна мне тлумачыць:
— Твой тата кажа няправільна. Вешацца та’ксама няправільна. А мужчына і жанчына, нягледзячы ні на што, роўныя.
Мне сорамна, я паціскаю плячыма і кажу:
— Мой бацька ўвогуле не любіць іх, жанчын.
Марыя зноў не ведае, што сказаць. Жыццё ўсё больш заблытваецца.
— Я сёння чытаў,— падтрымліваю потым размову,— пра кітайскі звычай: жанчынам змалку бінтуюць ногі, каб яны былі зусім маленькія. Ад гэтага потым усё жыццё цяжка хадзіць.
— Няўжо ў іх такія вялікія ногі?
— He ведаю, але такі звычай.
— Гэта неразумны звычай,— кажа Марыя.
— Табе,— сарамліва заўважаю я,— не трэба было б бінтаваць, ногі ў цябе і так маленькія.
Марыя бянтэжыцца, але становішча выратоўвае мой вялікі, пляскаты кішэнны ліхтарык. У садзе ўжо цёмна, а ліхтар гарыць так, што глядзець немагчыма, яго тонкі, доўгі прамень бяжыць па вуліцы, па дамах удалячынь, туды, дзе яго зусім не відаць.
— Во які ліхтар! Выдатны!
— Ага.
— Глядзі!
Я наводжу прамень на комін іхняга дома. Па чорным даху скача бліскучы круглы зайчык. I Марыя прыгадвае месяц з казкі Андэрсена, успамінае промні, якія спускаліся паглядзець, як жывуць людзі на зямлі. Я свячу ў акно дома па той бок вуліцы. З’яўляецца вазон з пеларгоніяй — яе кветкі здаюцца зусім чорнымі.
— Пасвяці ў неба.
Я падымаю ліхтар угару: прамень ускідваецца і недзе знікае. Мы абое нахіляемся, каб прасачыць за святлом, і на нейкі міг датыкаемся шчокамі адно да аднаго. Толькі на міг. Пасля гэтага Марыя кажа:
— Зоры так далёка...
— Шкада,— дадаю я.
— Дабранач, Ніка!
— Дабранач, Марыя!
Ужо на парозе Марыя азіраецца і заплюшчвае вочы — здалёк я пасвяціў ёй у твар. Я тушу ліхтар і зноў запальваю: цяпер прамень лашчыцца да грудзей, да ног, а потым самотна скача каля парога і непрыкметна тухне.
Памяць пра гэта жыве доўга, хоць і праходзяць тыдні, месяцы, гады. Неяк увечары мы зноў сустракаемся каля плота і Марыя пытаецца:
— Той ліхтар яшчэ цэлы?
— Цэлы,— адказваю.
— Помніш, як мы свяцілі?
— Помню, а як жа. Пачакай!
Праз хвіліну вяртаюся, і мы, прыхіліўшыся да плота, пачынаем зноў уключаць і выключаць ліхтар, паварочваем яго і паступова, кавалак за кавалкам, аглядаем наваколле: раскошную карону ясакара, задымлены комін паравой пякарні, акно, у якім на месцы пеларгоніі стаіць слоік зацукраваных брусніц, нумар дома і запьіленую шыльду з назвай вуліцы, медную дзвярную ручку ў форме сабачай галавы, кажана, які кружыцца вакол дрэва так, што немагчыма ўсачыць. Кажан знікае, як толькі мы ловім яго ў кружок промня. А нам доўга яшчэ здаецца, што чуваць ціхае лопанне яго крылаў. Усё, што мы бачылі сотню разоў, цяпер паўстае перад намі быццам упершыню, ажывае ў незвычайных формах. Кружок святла, вырываючы прадметы з цем-
ры, вяртае іх ачышчанымі і пазалочанымі. Мы размаўляем шэптам, нібы ў нас ёсць нейкая таямніца, усміхаемся, яе вочы пабліскваюць у святле ліхтара. Раптам яна кажа:
— Цяпер мы зусім не такія, як удзень... Пасвяці ў неба, Ніка!
Я стаўлю запалены ліхтар на слупе, прамень узносіцца, шырэючы ўверсе — быццам перавернутая калона. Угары Млечны Шлях, угары зоры, яны зацьмяваюць наш малы праменьчык. Знікаюць межы. Мы зноў збліжаем галовы, каб прасачыць за промнем. I зноў датыкаемся шчокамі. Марыя глядзіць угару і адчувае на сваім твары мае губы. Яна хоча адхіліцца, але не можа — я паклаў руку ёй на плячо і прыціскаю да плота. Мы стаім так імгненне, два, потым дзяўчына ўпіраецца рукамі ў плот, павольна адступае, моўчкі паварочваецца і адразу ідзе дахаты. Святла ў сваім пакоі яна не запальвае. Сядае да акна і хавае твар у далоні. У садзе цёмна. Але нечакана прарываецца вузенькая палоска святла, ляціць на сцяну дома на тым баку вуліцы і пачынае там круціцца, выпісваць нейкія знаёмыя крывулі. Марыя ўглядаецца, думае і нарэшце разумее. Яна мацней прыціскае халодныя далоні да разгарачанага твару і, здаецца, вось-вось заплача. А я кручу ліхтар, прамень рухаецца і, напісаўшы, адразу сцірае літары яе імя.
Марыя! Быццам здалёк яе паклікалі. Яна прачынаецца, ускоквае, погляд яшчэ нейкі час неўсвядомлены. Потым бяжыць да мяне і кладзе руку на лоб. Лоб не вельмі халодны і не вельмі гарачы. Я расплюшчваю вочы і пытаюся:
КНІГІ ОНЛАЙН
