Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
1 Гімн італьянскіх фашыстаў.
ны я,— падумаў Карла,— колькі разоў нас папярэджвалі, каб па адным не хадзілі ўдзень, не толькі ўначы».
На скрыжаванні пустэльных вуліц блішчыць ліхтар. Карла прыкідваў, куды можна схавацца або ўцячы, але на гэтай праклятай вуліцы нічога не было такога, што можа быць сховішчам. Пад’езды зачыненыя, платы нейкія падазроныя. Ён перайшоў вуліцу і, не спыняючыся, зноў азірнуўся. Незнаёмец пераходзіў вуліцу таксама. Карла суцяшаў сябе, што ўжо недалёка, метраў сто. «Калі азірнуся,— думаў ён,— не паспею павярнуцца, як ён мяне прыстрэліць. Як кепска, што ён ідзе ззаду. Я не магу страляць першы, бо не ведаю, з кім маю справу. А ён ведае, хто я. Анучы праклятыя! Ён спакойна можа пстрыкнуць мяне цяпер, калі паміж намі ўсяго каля дваццаці метраў...» I Карла пайшоў шпарчэй, не здагадваючыся, што яму не наканавана памерці ад кулі. «Хутчэй за ўсё, гэта які-небудзь сабака з нашай паліцыі. А яны заўсёды за нас. Валачэцца да якой-небудзь свінні-таўстухі ў прыгарад і гэтаксама, як я, марыць пра цёплую пасцель...»
Дайшоўшы да веснічак, ён сутаргава схапіўся за клямку і міжвольна павярнуўся, каб паглядзець незнаёмцу ў твар. «Каб ён хацеў мяне забіць, мог зрабіць гэта даўно. Гэта, безумоўна, наш!» — падумаў Карла з палёгкай, уставіў ключ у замок і лагодна прамармытаў:
— Чао!
Палыхнула — як маланка — святло. Карла занлюшчыў вочы, кінуў ключ і палез у кішэню. Але не паспеў выцягнуць рэвальвера, як святло пагасла, а на яго абрынулася нешта тупое, балючае, незразумелае, быццам неба разбілася аб яго галаву. Ён пахіснуўся, застагнаў, выпусціў рэвальвер і цяжка асеў на тратуар. Зляцеў і адкаціўся далёка ўбок капялюш. Незнаёмец азірнуўся і на хвіліну быццам задумаўся. Потым нагнуўся, падняў рэвальвер і запхнуў сабе ў
кішэшо. А італьянца, узяўшы за каўнер, адцягнуў на край тратуара. Там паклаў яго галаву на рашотку каналізацыі тварам уніз і са злосцю наступіў каваным ботам на патыліцу. Патыліца храбуснула, нібы цялячая костка.
Незнаёмец агледзеўся, падумаў, нахіліўся над трупам і хутка праверыў кішэні. Прагледзеў усё ў знойдзеным бумажніку, дастаў пасведчанне асобы, а ўсё астатняе шпурнуў на сярэдзіну вуліцы. Пасля гэтага зноў азірнуўся і пайшоў памалу, як чалавек стомлены і заклапочаны.
Раніцаю першы заўважыў мерцвяка бадзяжны сабака. Абнюхаў яго і пачаў агідна скуголіць. Гэта разбудзіла Феламену, якая ўсю ноч сніла, што спраўляе сабе шлюбныя ўборы. Потым падышоў першы патруль, і салдаты доўга спрачаліся, каму ісці паведаміць, а каму застацца пільнаваць.
Бацька пры людзях, што ненадоўга спыняліся, выходзячы з сваіх дамоў, і глядзелі на мерцвяка, які ўсё яшчэ ляжаў на каналізацыйнай рашотцы, і на патрульных, заявіў:
— Так яму і трэба. Хоць раз перамагла справядлівасць. Ён апаганіў гонар нашага дома. Абліў наш парог крывёю бязвіннага чалавека, майго сябра Ёсіпа, а гэта быў чалавек, якіх пашукаць трэба.
Людзі моўчкі ішлі далей. Падыходзілі другія і таксама моўчкі ішлі сваёй дарогай. Каля забітага стаялі толькі двое патрульных і чакалі трэцяга, які яшчэ пе вярнуўся. Яны ўвесь час трымалі вінтоўкі напагатове, глядзелі на людзей і не бачылі іх. На іхніх тварах застылі нецярплівасць, страх, падлашчванне, і каб трэба было страляць, яны б, напэўпа, не адважыліся. Бацька, рукі ў кішэпях, мераў іх халодным поглядам, а потым адвярнуўся, падфутболіў Карлаў капялюш, які валяўся на дарозе, і пайшоў дадому. Там ён убачыў Феламену, якая, апусціўшы галаву на швейную ма-
шыну, плакала наўзрыд, і падумаў: «Як Пілат, я ўмываю рукі». Потым ён пачуў, што маці корпаецца ў Карлавым пакоі, і закрычаў раз’юшана:
— Ты! Вылазь адтуль зараз жа! Чуеш?
Маці сярдзіта адказала:
— А нашто, каб кралі і расцягвалі іншыя?
Дні былі доўгія-доўгія, а ночы — і зусім без канца. Трывожныя, страшныя навіны прыходзяць у пакой, дзе яна сядзіць каля маёй пасцелі. Смерць, пра якую людзі гавораць шэптам і заўсёды так, быццам гэта не датычыцца іх, тых, хто пакуль яшчэ жывы і на волі — смерць на вуліцах, у парках, у дамах, у казармах, у турмах, у лагерах і катавальнях. Чуткі пра смерць пракладаюць дарогу ад чалавека да чалавека з хуткасцю, якую не змерыш тэхнічнымі сродкамі, і ўсе яны, быццам застрашлівыя знакі на скрыжаваннях і пераходах: часам без патрэбы, а часам і карысныя; ёсць страшныя, а ёсць і недарэчныя. Блакады і аблавы дзень за днём адбіраюць у людзей спакой і тую кроплю сну, якую можа даць ноч. Актывісты, падпольшчыкі, разведчыкі выказваюць прыкметы хвалявання. У аптэках яны купляюць бром, каб супакоіцца. На сценах і платах штодзённа, і кожны раз новыя, наклейваюцца адзін на адзін партрэты сутулага мужчыны з брыдкімі вусікамі і другога — з надзьмутымі шчокамі і вар’яцкім поглядам.
Марыя ўсё чуе, усё бачыць, хоць і нікуды не адыходзіць ад мяне. Калі бацька вяртаецца з горада, яна моўчкі глядзіць на яго твар і ніколі яшчэ не прачытала нічога, акрамя бязмежнага смутку. Потым яна глядзіць на мяне. Я ляжу на ложку, да шыі накрыты коўдрай, з заплюшчанымі вачыма, і не варушуся. Як толькі я расплюшчваю вочы, Марыя адсоўвасцца, устае, пачынае нешта папраўляць або адыходзіць да акна і глядзіць на сад. Дрэвы ў садзе яшчэ голыя, шэрыя. Ма-
рыя не вытрымлівае. Вяртаецца, сядае каля мяне і прыкладае руку да лба, правярае, гарачы ён ці надта халодны — гэта заўсёды яе вельмі трывожыла, хоць яна ў гэтым нават сабе самой не прызнаецца. У мяне вочы яшчэ мутныя, змучаныя болем, гарачкай і кашмарамі. Але пакрыху яснеюць і нарэшце спрабуюць усміхнуцца ёй. На мяне быццам дыхнуў свежы веснавы ветрык.
Уначы яна чытае, седзячы ў крэсле, але кнігі раптам сталі пустыя, нязначныя ў параўнанні з тым, невымоўным, што перапаўняе яе самую. У гэтыя дні кнігі маглі пыліцца, іх магло аплятаць павуцінне. Яна па прывычцы завешвае лямпу, каб мяне не разбудзіла святло, і ў прыцемку сядзіць нерухома, прыслухоўваецца да мяне і да сябе. Падчас нават не ведае, каго чуе — мяне ці сябе.
Але часам увесь пакой раптам напаўняецца пульсаваннем жыцця, якое не хоча адыходзіць, пачуццямі, якія б’юцца ў яе грудзях, нібы мора аб камяністы бераг. I тады лепшае настрой, не падкрадваецца болей дакучлівы сон, і мама, якую яна амаль не памятае, з партрэта, намаляванага ў мяккіх карычняватых танах, усміхаецца сумна, але падбадзёрліва. Марыя думае, што гэта ўсмешка жыццёвай умудронасці, вынік жыцця, якое пры ўсім добрым і благім, што ў ім было, вылілася ў нішто. He, не так, яно пакінула свой цёплы след у ёй, якая сядзіць, як вартавы, на мяжы паміж смерцю і жыццём. Марыя ведае, што мая барацьба за жыццё — гэта і яе барацьба, а мая смерць стане смерцю і яе таксама, бо тады яе жыццё, не пакінуўшы ніякага следу, выльецца ў нішто, сапраўды ў нішто, якое і вызначыць немагчыма. Вочы яе задуменна пераходзяць з прадмета на прадмет, яна спрабуе ўявіць, як гэта развітвацца — з акном, з садам, які расце за акном, з ціхім, насцярожаным у маўчанні вайны горадам, які набірае сілу на новы дзень... Адно невялікае акенца аддзяляе і
захінае іх ад вайны, і ў Марыі цяпер адно жаданне, адна трывога — каб акно і надалей аддзяляла, захіляла. He радуюць вачэй усе гэтыя дробязі, сабраныя тут рэчы — старыя, непатрэбныя ўжо, але разам з тым дарагія як спадарожнікі дзяцінства. Некалі яна размаўляла з імі, як з раўнёй: з лялькай, у якой заплюшчваюцца вочы, а з твару не сыходзіць саладжавая ўсмешка, з даўганосым паяцам у каўпачку і з гумавай малпачкай, якая гойдаецца на галіне пальмы і строіць грымасы ўсяму свету.
Бацька ў суседнім пакоі чытае, і Марыя час ад часу прыслухоўваецца, як ён устае і ходзіць з кутка ў куток. Добра чуваць, як шлёпаюць яго пантофлі: ціп-тап, pinTan. Потым ён сядае ў крэсла, і старыя спружыны рыпяць, злуюцца. Бацька, напэўна, гартае яе школьны атлас і вывучае становішча на франтах. У такія моманты ён падобны да старога адстаўнога генерала, які нават перад смерцю не пакідае сваёй стратэгіі. Марыя чуе, як ён выбівае люльку аб попельніцу, як залазіць на крэсла і наводзіць насценны гадзіннік, які адбівае гадзіны хрыпла і глуха, нібыта з жалем.
Сярод ночы яна на электрычнай плітцы варыць чай і слухае, як булькае вада. Быццам стары ліслівы кот ходзіць, трэцца аб ногі і муркоча, просіць, каб з ім пасваволілі. Потым Марыя кладзецца, не распранаючыся, на канапу і накрываецца коўдрай. He паспее яна заплюшчыць вочы, як прыходзяць сны, пераблытаныя, з трывожнымі думкамі ад невядомых пачуццяў. Прачынаецца імгненна, ад страху, ці не здарылася што, і нейкі час азіраецца вакол сябе, устрывожаная і разгубленая. А бывае, сядзіць, абхапіўшы калені рукамі, цалкам пад уладай вобразаў, якія неспадзявана і невядома адкуль з’яўляюцца, каб адвесці яе назад, у дзяцінства.
Яе дзяцінства — сад, незразумелы і дзівосны свет, дзе растуць дрэвы і расцвітаюць ружы, дзе жыццё аб-
наўляецца ў няспынным кругазвароце, заўсёды новае, інакшае. Там спелі, чырванелі ягады, але абіраць іх можна было толькі тады, калі бацька скажа, што пара. Там стаіць драўляная альтанка, некалі пафарбаваная ў зялёны колер, а ў ёй два старыя плеценыя крэслы, круглы столік на жалезных нагах, падобных на каціныя лапкі, і куча парожніх вазонніц, складзеных адна ў адну. Гэта яе дом, яе куток, прытулак, патаемны храм, з якога яна назірае першыя цуды жыцця, адкрытыя ў пералівах святла і ценяў, заўсёды дзівосных і заўсёды хвалюючых. Гэта таксама дом сяброў яе дзяцінства — лялькі з саладжавай усмешкай і рухомымі вачыма, калматага мядзведзя і малпачкі, якая грымаснічае ўсяму свету. Арамя гэтага, тут дзіцячы вазок, чырвоны трохколавы веласіпед, скакалка з чырвонымі ручкамі, цацачная кухня з гаршкамі і талеркамі, чарпакамі і лыжкамі — усім тым, чым яна можа карыстацца, калі завіхаецца каля пліты, як дарослая гаспадыня, і ўздыхае: «Ох, а пра пятрушку забылася! Як жа гэта!» Згатаваўшы абед, нясе яго бацьку. Бацька ўсміхаецца. I Марыя адчувае, што гэтым расчуліла яго. Напэўна, гаспадарлівасць і стараннасць дачкі абудзілі нейкія ўспаміны.
Цяпер усё так, здаецца, як і было. Але гэта ўжо ў мінулым. Яна таксама ўжо не тая, і ёй не хочацца назад, шкада таго багацця, якое адчувае ў сабе, нягледзячы на тое, што музыка дзяцінства гучыць так прывабна. Свет яе пашыраў межы — з кватэры да альтанкі, з альтанкі ў сад, з саду на вуліцу, а потым і ў горад. Цяпер ён, здаецца, ахапіў увесь зямны шар. У свеце, што стаіць за жудаснымі падзеямі апошняга часу, Марыя сама сабе здаецца бездапаможнай, амаль што сам-насам з каханнем, да якога не дараслі яшчэ яе сэрца і розум, сам-насам з перажываннямі, якія прыйшлі нечакана, без ведама бацькі і запаланілі яе. А яна яшчэ не ведае, куды павярнуць сваё пакуль што ня-
КНІГІ ОНЛАЙН
